Standardy biblioteczne w teorii i praktyce

Dość często używa się zamiennie następujących określeń: "standardy" i "wytyczne". Słowo "wytyczne" towarzyszyło nam przez cale dziesięciolecia. Były wydawane "wytyczne" do pracy bibliotek na określony okres lub z okazji jakiegoś wydarzenia. Nadużywanie słowa "wytyczne" spowodowało jego deprecjację. Źle się stało, bo to pojęcie dalej funkcjonuje (i nawet nie jest nadużywane) stanowiąc często przeciwstawienie pojęciu "standard".

Standardy [...] można definiować jako kryteria, za których pomocą można mierzyć i oceniać działalność biblioteczną [...] Można je też pojmować jako modele idealne, modele procedur, miary ocen, narzędzia stymulacji przyszłego rozwoju i usprawnień czy jako instrumenty wspomagające podejmowanie decyzji i działań nie tylko przez bibliotekarzy, lecz także przez inne osoby zaangażowane w planowanie i administrowanie usługami bibliotecznymi.^[1]

Definicja biblioteki publicznej a rzeczywistość

W środowisku bibliotekarskim zadajemy sobie ciągle pytanie czy nasza biblioteka publiczna mieści się w standardach przyjętych w krajach Unii Europejskiej. Zacznijmy więc od definicji czym jest, a właściwie czym ma być ta biblioteka. Najczęściej spotykamy następujące definicje:
Biblioteka publiczna jest organizacją ustanowioną, utrzymywaną i finansowaną przez społeczność za pośrednictwem władz lokalnych, regionalnych, narodowych lub poprzez inną formę organizacji społecznych; zapewnia dostęp do wiedzy, informacji i wytworów myśli ludzkiej poprzez szeroką gamę zasobów oraz usług i jest jednocześnie dostępna dla wszystkich członków społeczności bez względu na rasę, narodowość, wiek, płeć, religie, język, stan zdrowia (np. niepełnosprawność), status ekonomiczny czy pracowniczy i posiadane wykształcenie.^[2]

Drugą definicję znamy z "Manifestu" biblioteki publicznej IFLA/UNESCO z 1994 roku, brzmi ona następująco:
Biblioteka publiczna, będąc lokalnymi "wrotami do świata wiedzy", oferuje podstawowe warunki konieczne dla kształcenia ustawicznego, samodzielnego podejmowania decyzji i rozwoju kulturalnego osób i grup społecznych.^[3]

Z zacytowanych definicji na plan pierwszy wysuwają się cele biblioteki publicznej. Nikt nie ma wątpliwości, że głównymi celami biblioteki publicznej są: udostępnianie zasobów i świadczenie usług (różnorodnymi metodami i środkami), służących zaspokojeniu potrzeb jednostek i grup w zakresie edukacji, informacji i rozwoju osobistego, włączając w to rekreację i czas wolny.

Przeważa pogląd, że biblioteki odgrywają ważną rolę w rozwoju i funkcjonowaniu społeczeństwa demokratycznego poprzez oferowanie jednostce dostępu do szerokiej i różnorodnej wiedzy, myśli i opinii.^[4]

Aby teoria nie odbiegała zbyt daleko od praktyki, odpowiedzieć trzeba na pytanie: co nasza polska biblioteka publiczna oferuje i co udostępnia? I tu spotykamy się faktem, że nasza biblioteka ma bardzo niewiele do zaoferowania czytelnikowi. Jeżeli dramatycznie spada zakup nowości wydawniczych, a liczba prenumerowanych czasopism się ciągle zmniejsza, ponadto księgozbiór podręczny jest mocno przestarzały, wówczas nie może ona zaspokoić wymienionych wyżej potrzeb jednostek i grup w zakresie edukacji, informacji i rozwoju osobistego, włączając w to rekreację i czas wolny.

Zbiory biblioteczne mają charakter dynamiczny, dlatego wymagają nieustannego dopływu nowych materiałów i "odpływu" materiałów starych. Dzięki czemu będą stale pozostawać na akceptowalnym poziomie relewancji wobec oczekiwań danej społeczności.

Wskaźniki nowych nabytków mają większe znaczenie niż wielkość zbioru. Często zależą one głównie od wielkości zasobów finansowych biblioteki, jednakże wpływ na nie mają też inne czynniki.

Nasze biblioteki nie są w stanie realizować celów edukacyjnych, polegających na wspieraniu zarówno edukacji indywidualnej i samodzielnej, jak i formalnego kształcenia we wszystkich poziomach.^[5]

W niektórych krajach rozwój edukacji traktuje się priorytetowo, a głównym punktem zainteresowania biblioteki publicznej jest wspieranie kształcenia formalnego i nieformalnego, które to zadanie może ona realizować na wiele różnych sposobów. Jak - to zależy od warunków lokalnych i rodzaju dostępnych zbiorów. Np. w stanie Queensland (Australia) biblioteki publiczne zapewniają materiały dla prac domowych i pomagają uczniom starszych klas szkół podstawowych i średnich, organizując w bibliotekach "kluby odrabiania pracy domowej". Pomoc w zakresie prac domowych jest także dostępna w formie elektronicznej pod adresem: http://netlinks.slq.qld.gov.au/.^[6]

Największe zmiany nastąpiły w korzystaniu w bibliotekach publicznych z dostępu do urządzeń elektronicznych w tym do Internetu. Np. w Estonii w bibliotekach publicznych ustanowiono wolny dostęp do punktów internetowych.

W pięciu krajach afrykańskich (Benin, Mali, Mozambik, Tanzania i Uganda) stworzono telecentra wielozadaniowe dla społeczności wiejskiej, w celu zapewnienia dostępu do nowoczesnych narzędzi informacji i komunikacji, a biblioteka publiczna w Sunderland (Anglia) tworzy "wiejskie hale elektroniczne" zlokalizowane w różnych miejscach. Zapewniają one bezpłatny dostęp do komputerów osobistych i Internetu, szeroką gamę programów dla dorosłych i dla dzieci, a także wykwalifikowany personel pomagający użytkownikom. W wielu krajach dostęp to Internetu za pośrednictwem biblioteki publicznej staje się standardem.

W Polsce istnieją w dalszym ciągu duże opóźnienia w tej dziedzinie. Wystarczy przypomnieć, ze zaledwie 7,7% bibliotek publicznych ma dostęp do Internetu, 4% umożliwia czytelnikom korzystanie z zasobów informacyjnych Internetu, a tylko 2,1% promuje swoją działalność za pomocą stron WWW. Najbardziej zaawansowane w komputeryzacji prac bibliotecznych są wojewódzkie biblioteki publiczne, ale jest ich tylko 18.

Przyczyną wszystkich opóźnień w osiąganiu standardów bibliotecznych obowiązujących w innych krajach europejskich, jest niedofinansowanie polskich bibliotek. Jak byłoby dobrze, gdyby w Polsce było pełniejsze zrozumienie zasady wyrażonej w "Manifeście", że istnienie i funkcjonowanie biblioteki publicznej jest przedmiotem odpowiedzialności władz lokalnych i krajowych. Musi być oparte o specjalistyczne rozwiązania prawne, finansowane ze środków władz lokalnych. Biblioteka publiczna należy do kluczowych elementów długoterminowej strategii działania w sektorze kultury, udostępniania informacji i edukacji.

Nie trzeba być znawcą bibliotek publicznych, żeby stwierdzić, że żadna biblioteka publiczna, niezależnie jak duża i jak dobrze finansowana, nie może samodzielnie odpowiedzieć na wszystkie potrzeby użytkowników. Współpraca partnerska z innymi bibliotekami i organizacjami w zakresie udostępniania zasobów informacyjnych pozwala spełnić potrzeby informacyjne tychże, dzięki znacznemu rozszerzeniu oferty dostępnych źródeł. Aby uzasadnić ten pogląd, kilkakrotnie wskazywałem na ogromne zaniedbania w dziedzinie wypożyczeń międzybibliotecznych.

W naszym bibliotekarstwie coraz bardziej pogłębia się autarkia. Biblioteka gminna, która najsłabiej jest zaopatrzona w zbiory, ma niedostatki kadrowe, pracuje w izolacji od biblioteki powiatowej (jeśli taka istnieje) i od wojewódzkiej. Samowystarczalność, przy ogólnej biedzie bibliotecznej, odbija się negatywnie na czytelnictwie.

Po przedstawieniu wybranych porównań opisowych pomiędzy bibliotekami polskimi i zagranicznymi, przejdźmy do tych standardów, które dadzą się wyrazić w liczbach. Obowiązujące standardy dotyczące zbiorów bibliotecznych przedstawiają się następująco:

• wielkość istniejącej kolekcji książek powinna się mieścić między 1,5 do 2,5 książek na jednego mieszkańca,
• minimalna wielkość zbioru w placówce bibliotecznej nie powinna być mniejsza niż 2500 książek;
• w bibliotekach najmniejszych materiały dla dzieci, literatura dla dorosłych i teksty nieliterackie dla dorosłych mogą występować w równych częściach. W większych - procentowy udział tytułów niebeletrystycznych powinien wykazywać tendencję zwyżkową.

W sytuacji idealnej nowa biblioteka powinna posiadać zbiór podstawowy o wielkości minimalnej: 1 książka na jednego mieszkańca. Tam, gdzie wskaźnik ten nie może być zrealizowany, należy wdrożyć umiarkowany plan rozwoju zbiorów, co pozwoli na osiągnięcie wielkości minimalnych w ciągu 3 lat. Umiarkowanym celem pracy biblioteki w fazie rozwoju jest rozbudowanie zbiorów w ciągu trzech lat do wskaźnika 2 książki na jednego mieszkańca.

Wskaźnik uzupełniania zbiorów powinny kształtować się następująco:^[7]

Wielkość populacji	Napływ nowości w ciągu roku na 1000 mieszkańców
Poniżej 25 tys.	250
25-50 tys.	225
Powyżej 50 tys.	200

Ważne dla bibliotekarzy są normy zatrudnienia w bibliotekach. Przedstawiają się one następująco:

• jeden pracownik na pełnym etacie na 2500 mieszkańców,
• jedną trzecią personelu (z wyłączeniem personelu pomocniczego) powinni stanowić bibliotekarze wykwalifikowani.^[8]

Podkreślić należy, że w krajach Europy Zachodniej bibliotekarze wykwalifikowani posiadają wykształcenie magisterskie lub doktorskie w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej.

Na koniec uwaga praktyczna dla organizatorów kształcenia i doskonalenia bibliotekarzy - otóż zaleca się, aby na cele szkoleniowe przeznaczyć około 0,5-1% całego budżetu biblioteki. Nasza Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach postanawia jedynie, że organizator zapewnia dokształcanie zawodowe pracowników bibliotek. Nie muszę przekonywać, że to za mało i brzmi bardziej postulatywne i niekonkretnie.

Inne standardy dotyczące bibliotek odnoszą się do stanu komputeryzacji i powierzchni na lokale biblioteczne. I tak przewiduje się 1 stanowisko dostępu do komputera na 5000 mieszkańców, natomiast minimalna powierzchnia lokalowa na samodzielną bibliotekę powinna posiadać 350 m2, a filii 240 m2 plus 14 m2 na każde dodatkowe 1000 wol. powyżej 3000 wol.

Dokonane przeze mnie porównanie europejskich standardów bibliotecznych z polską rzeczywistością przedstawia się dość pesymistycznie. Nie może jednak ta sytuacja skłaniać nas do odchodzenia od tych standardów, przeciwnie - pomimo istniejących trudności powinniśmy się do nich zbliżać, bo inaczej działalność bibliotek publicznych będzie miała charakter anachroniczny.

Na koniec pragnę przeprosić uczestników konferencji za moją nieobecność na niej, ale stało się to nie z mojej przyczyny i nie wynikało to z mojego powodu.

Przypisy

[1] J. Wołosz, Standardy europejskie w dziedzinie bibliotekarstwa. [W:] Polskie bibliotekarstwo w perspektywie wejścia do Unii Europejskiej. Materiały z ogólnokrajowej konferencji towarzyszącej Krajowemu Zjazdowi Delegatów SBP Warszawa-Miedzeszyn, 8-9 czerwca 2001 r. Warszawa 2001 s. 16-28..

[2] Działalność bibliotek publicznych: wytyczne IFLA/UNESCO dla bibliotek publicznych. Warszawa 2002. s. 19.

[3] Tamże.

[4] Tamże, s. 19-20.

[5] Manifest UNESCO/IFLA z 1994 r.

[6] Działalność bibliotek publicznych..., s. 112.

[7] Tamże, s. 72.

[8] Tamże, s. 80