|
| |
 |  | |
Joanna Pasztaleniec-JarzyńskaProjekt mikrofilmowania zbiorów z polsko-niemieckiego pogranicza kulturowego w zbiorach bibliotek polskich. Wspólne dziedzictwo europejskieOd kilku lat realizowany jest w polskich bibliotekach projekt mikrofilmowania zbiorów, zainicjowany w roku 1992 przez niemiecką fundację Robert Bosch Stiftung, znany pod nazwą: "Poprawa warunków udostępniania druków z polsko-niemieckiego pogranicza kulturowego w zbiorach polskich bibliotek". Idea tego przedsięwzięcia wyrosła z przekonania, iż zbiory biblioteczne są dorobkiem cywilizacyjnym całego świata, niezależnie od narodu, który je wytworzył lub który je obecnie przechowuje. Powinnością bibliotekarzy jest opracowanie ich i stworzenie warunków powszechnego - dostępu do wszystkich materiałów - środowiskom naukowym w kraju i zagranicą. Fundacja Robert Bosch Stiftung, od lat angażująca środki na projekty służące pokonywaniu historycznych barier, utrudniających współpracę dawniej Francuzów i Niemców, a od wielu lat także Polaków i Niemców, podjęła się funkcji inicjatora i mediatora projektu, którego celem było zabezpieczenie poprzez - zmikrofilmowanie oraz stworzenie warunków łatwej dostępności zbiorów, powstałych w ciągu ostatnich stuleci na terenach Śląska, Pomorza i Prus Wschodnich. Sprawy metodyczno-warsztatowe oraz organizacyjno-techniczne dyskutowane były przez specjalistów w zakresie mikrofilmowania i opracowywania zbiorów z Polski i Niemiec. Ze strony niemieckiej brały udział cztery osoby: dr Franz Georg Kaltwasser - były wieloletni dyrektor Bayerische Staatsbibliothek w Monachium (obecnie emerytowany), dr Klaus Haller - kierownik oddziału katalogowania w tejże bibliotece, prof. Hartmut Weber - dyrektor Archiwów Państwowych Badenii Wirtembergii w Stuttgarcie (konsultujący zagadnienia mikrofilmowania) oraz dr Martin Dinges - reprezentujący bezpośrednio fundację im. Roberta Boscha. Ze strony polskiej w dyskusjach nad kształtem projektu brały udział: Biblioteka Narodowa, Biblioteka Jagiellońska, biblioteki uniwersyteckie we Wrocławiu, Poznaniu, Toruniu i Warszawie oraz Biblioteka Gdańska PAN i Książnica Pomorska w Szczecinie. W projekcie, którego inicjatorem i koordynatorem był Chalmers University of Technology w Gothenburgu (Szwecja), uczestniczyli - jako partnerzy - Helsinki University of Technology w Espoo, (Finlandia), University of Kaunas, Kowno, (Litwa) Linköping University of Technology, Linköping, (Szwecja), Riga Technical University Scientific Library, Ryga, (Łotwa), University of Sheffield, Dept. of Information Studies, Sheffield, (Wielka Brytania), University of Tallinn, Tallinn, (Estonia) University of Vezsprem, Vezsprem, (Węgry) oraz Międzynarodowe Centrum Zarządzania Informacją (ICIMSS) działające na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Ostateczny kształt projektu został uzgodniony w roku 1994. Główną stroną finansującą zostały: Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej przy pewnym współudziale środków Robert Bosch Stiftung i poszczególnych bibliotek. Pierwsza przystąpiła do projektu Biblioteka Narodowa, uzyskując dotację z Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej w roku 1996. W roku 1998 przystąpiły do projektu: Książnica Pomorska w Szczecinie i Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu. W końcu 1999 roku dołączyły: Biblioteka Gdańska PAN oraz Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu. Pozostałe trzy biblioteki zrezygnowały z udziału we wspólnym projekcie, głównie z powodów organizacyjno-finansowych: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie i Jagiellońska w Krakowie zaangażowane były od kilku lat w budowę nowego (BUW) lub znaczną rozbudowę dotychczasowego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej, co ograniczało możliwość podejmowania się przez te biblioteki dodatkowych zobowiązań. Bibliotecznym partnerem polskich uczestników projektu stała się Bayerische Staatsbibliothek w Monachium, posiadająca największe w niemieckich bibliotekach zbiory starych druków. Ostateczny kształt projektu został uzgodniony w roku 1994. Główną stroną finansującą zostały: Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej przy pewnym współudziale środków Robert Bosch Stiftung i poszczególnych bibliotek. Pierwsza przystąpiła do projektu Biblioteka Narodowa, uzyskując dotację z Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej w roku 1996. W roku 1998 przystąpiły do projektu: Książnica Pomorska w Szczecinie i Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu. W końcu 1999 roku dołączyły: Biblioteka Gdańska PAN oraz Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu. Pozostałe trzy biblioteki zrezygnowały z udziału we wspólnym projekcie, głównie z powodów organizacyjno-finansowych: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie i Jagiellońska w Krakowie zaangażowane były od kilku lat w budowę nowego (BUW) lub znaczną rozbudowę dotychczasowego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej, co ograniczało możliwość podejmowania się przez te biblioteki dodatkowych zobowiązań. Bibliotecznym partnerem polskich uczestników projektu stała się Bayerische Staatsbibliothek w Monachium, posiadająca największe w niemieckich bibliotekach zbiory starych druków. Ze względu na skomplikowaną strukturę organizacyjną i przyjętą selekcję dokumentów, projekt jest opiniowany i monitorowany przez polsko-niemiecką radę naukową, składającą się z wymienionych wcześniej niemieckich partnerów oraz dyrektorów polskich bibliotek, które przystąpiły do projektu. Rada spotyka się dwa razy do roku, omawiając stan realizacji projektu i dokonując oceny dotychczasowych osiągnięć. W spotkaniach bierze udział także przedstawiciel Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, który opiniuje kolejne fazy projektu. Projekt przewidziany był początkowo na pięć lat, jednakże stosunkowo późno rozpoczęta faza realizacyjna (należy ją datować od drugiej połowy 1998 roku), a także perspektywa zakończenia możliwości finansowania projektu przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej w roku 2001, z powodu przewidywanego wcześniej zmniejszenia środków finansowych fundacji i w ślad za tym zmiany jej statutowych zobowiązań, przyczyniają się do faktycznego zakończenia realizacji projektu, w tym kształcie w przyszłym roku. Ewentualna jego kontynuacja będzie zależeć od znalezienia odpowiedniego mecenasa, który sfinansuje koszty mikrofilmowania zbiorów. Opracowane w 1994 roku zasady obejmują wszelkie aspekty realizacyjne projektu: dobór materiałów do mikrofilmowania, metody katalogowania starych druków, wyposażenie pracowni mikrofilmowych i organizację procesu mikrofilmowania. Ustalono, że biblioteka mikrofilmująca zbiory, wykona dla siebie dwie kopie: negatywową i pozytywową, a także jedną kopię diazo dla niemieckiego partnera Bayerische Staatsbibliothek, która może udostępniać mikorfilmy dla celów niekomercyjnych, przyczyniając się do upowszechniania ich w środowisku naukowym Niemiec. Drugim, równie ważnym aspektem projektu, jest opracowanie katalogowe zbiorów i udostępnienie opisów w postaci komputerowych baz danych, zarówno w poszczególnych bibliotekach polskich przechowujących zbiory, jak i w Bayerische Staatsbibliothek w Monachium. Dzięki polsko-niemieckiemu projektowi polskie biblioteki zostały wyposażone w najnowocześniejszy sterowany komputerowo zestaw sprzętu do mikrofilmowania dwóch niemieckich firm: Zeutschel i IKM. Biblioteka Narodowa zakupiła ponadto unikalną kamerę pryzmatową, przeznaczoną do mikrofilmowania szczególnie trudnych (ze względu, np. na typ oprawy oraz druku), cennych egzemplarzy starych ksiąg. Obecnie w Europie eksploatowanych jest zaledwie kilka tego typu kamer. W projekcie przyjęto dwie formy organizacyjne: instalacja kompletnie wyposażonej pracowni mikrofilmowej i wykonywanie mikrofilmów przez pracowników zatrudnionych w bibliotece lub, jak to ma miejsce w Bibliotece Gdańskiej PAN, selekcja materiału i jego opracowanie, zaś mikrofilmowanie, obróbka filmów i wykonanie kopii realizuje prywatna firma. W pierwszym przypadku - po zakończeniu projektu - wyposażenie pozostaje własnością biblioteki, umożliwiając dalsze mikrofilmowanie dokumentów. Koncepcja mikrofilmowania zabezpieczającego wyodrębnionych - wg kryteriów merytorycznych zbiorów - miała być alternatywą dla realizowanych od wielu lat małych projektów mikrofilmowania dokumentów związanych z wąskimi tematami naukowymi, bądź wybranych niewielkich części kolekcji, wśród których najbardziej znany jest projekt mikrofilmowania druków okolicznościowych, realizowany pod kierunkiem prof. Garbera. Taki rodzaj postępowania przynosi jednak głównie korzyści naukowcom zainteresowanym określonymi tematami oraz ich instytutom naukowym, podczas gdy mikrofilmowanie wybranych - wg przyjętych założeń - kolekcji bibliotecznych służyć będzie ich zabezpieczeniu oraz wszystkim czytelnikom. Zakłada się także, że po zmikrofilmowaniu wielu tysięcy dokumentów o znaczeniu ponadregionalnym, świadczących o wzajemnych powiązaniach kultury polskiej i niemieckiej, powstaną nowe powszechnie dostępne źródła informacji (mikrofilmy, opisy bibliograficzne, bazy danych), które umożliwią dostęp do wielu nieznanych dotąd publikacji. W toku rozmów wielokrotnie podkreślano, iż dla pogłębienia wzajemnego porozumienia między naszymi narodami powinniśmy przypominać epoki, w których stosunki polsko-niemieckie cechowała szeroko pojęta współpraca i ożywione kontakty. Tego typu pozytywne doświadczenia są ważne w aspekcie historycznym, a także jako cenna wskazówka na przyszłość. Stąd przedmiotem projektu są przede wszystkim druki od XVI do XVIII wieku. W bibliotekach polskich znajduje się stosunkowo niewiele wydzielonych kolekcji tych właśnie druków, które - jako pewna całość - są przechowywane oddzielnie i mogłyby być mikrofilmowane w całości. Istotnym zatem problemem stał się wybór obiektów do mikrofilmowania. Ustalono wspólnie, że zbiory będą selekcjonowane według miejsc druku. Biblioteka Narodowa opracowała listę miejscowości na Śląsku, Pomorzu oraz w Prusach Wschodnich i Zachodnich, która stała się podstawowym kryterium typowania książek. Wśród dzieł drukowanych w Polsce centralnej (np. w Krakowie) typuje się głównie książki niemieckojęzyczne lub takie, które treściowo związane są z problematyką polsko-niemiecką. W zasadzie projekt dotyczy tych obszarów, na których polsko-niemieckie związki historyczne i kulturalne były żywe i znaczące. Na wniosek polskich bibliotek, oprócz starych druków, włączono także do projektu mikrofilmowanie gazet i czasopism z XIX i XX wieku (do 1914 roku). Stanowią one ważne, ale stosunkowo mało znane i dostępne źródło informacji o nowszej historii polsko-niemieckiej. Ustalono, na wniosek Biblioteki Narodowej, iż projekt obejmie dodatkowo czasopisma w języku jidysz. Wiele środowisk żydowskich, rozsianych na terenie dawnych ziem polskich, wydawało liczne gazety i czasopisma, które nie są dostatecznie znane badaczom ani w Polsce, ani w Niemczech. Po porównaniu spisów tytułów opracowanych przez Bibliotekę Narodową z katalogami Biblioteki Miejskiej i Uniwersyteckiej we Frankfurcie nad Menem, Bawarskiej Biblioteki Państwowej w Monachium oraz z komputerową bazą czasopism w Bibliotece Państwowej w Berlinie okazało się, że ok. 80% wytypowanych przez stronę polską czasopism żydowskich, nie występuje w żadnej z bibliotek niemieckich ani amerykańskich. Oprócz czasopism żydowskich rozważana była propozycja mikrofilmowania - w ramach (unikalnego w skali europejskiej) projektu - masoników, znajdujących się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. Istotne znaczenie dla przyszłych użytkowników tego projektu ma ujednolicony sposób opracowania starych druków, zgodny z międzynarodowymi normami tak, aby bez większych przeszkód opisy mogły być dostępne zarówno w polskich i niemieckich, jak i międzynarodowych bazach danych. Zagadnienia te były szczegółowo omawiane w początkowej fazie dyskusji o kształcie projektu. Przed przystąpieniem do projektu polscy bibliotekarze odpowiedzialni za opracowanie starych druków - reprezentujący poszczególne biblioteki - gościli w Bayerische Staatsbibliothek, zapoznając się z niemieckimi zasadami katalogowania w systemie zautomatyzowanym oraz uzgadniając szczegóły organizacyjne i techniczne katalogowania. Ze względu na przyjęte w Polsce, nieco odmienne niż w Niemczech standardy, zgodzono się, że opracowanie zbiorów dla tego projektu nie powinno różnić się od stosowanych w polskich bibliotekach zasad opracowywania starych druków. Komputerowe dane powinny być jednakże z łatwością przejmowane i konwertowane przez stronę niemiecką, w celu włączenia ich do katalogów prowadzonych w Bayerische Staatsbibliothek. Stare druki wytypowane do projektu są katalogowane - podobnie jak inne typy zbiorów w Polsce - w formacie USMARC. Biblioteka Narodowa użyczyła współpracującym bibliotekom oprogramowanie komputerowe MAK, opracowane w Bibliotece Narodowej i stosowane w kilkuset bibliotekach w Polsce. Oprócz wizyt szkoleniowych w Bayerische Staatsbibliothek w Monachium, wszyscy bibliotekarze z innych bibliotek biorący udział w katalogowaniu starych druków, odbywali także szkolenia w Bibliotece Narodowej, uzgadniając zasady opisu bibliograficznego starych druków i ich postaci mikrofilmowej, ucząc się obsługi systemu MAK. Dla niektórych bibliotekarzy - opracowujących stare druki - były to pierwsze próby katalogowania przy pomocy techniki komputerowej. Dla obecnych i przyszłych czytelników najważniejsze pozostają rezultaty naukowe, unikalnego w skali europejskiej projektu. Przyjęta zasada selekcji zbiorów wg miejsc druku, wytypowanych na podstawie wiedzy o najważniejszych ośrodkach edytorskich, począwszy od XVI wieku, działających na terenie Pomorza, Śląska i Prus Wschodnich przyczyniła się do przeprowadzenia wielu interesujących badawczo poszukiwań w inwentarzach i katalogach zbiorów. W celu eliminowania dubletów badano poszczególne egzemplarze tych samych wydań, odnotowując interesujące proweniencje. Była to trudna praca, szczególnie w Bibliotece Narodowej, gdyż spośród liczącej ponad 160.000 woluminów kolekcji starych druków obecnych w narodowej książnicy, obejmującej przede wszystkim polonica i dzieła najważniejszych europejskich oficyn drukarskich, wyodrębniono do chwili obecnej ponad 15.000 tytułów, z których większość stanowią niezwykle rzadkie, niewielkie objętościowo druki okolicznościowe - najczęściej oprawione w tzw. klockach. W zasadzie przejrzano już zbiory z XVI i XVII wieku, a obecnie trwa selekcja i opracowywanie druków wydanych w XVIII wieku. Wśród miejsc druku najczęściej pojawiają się Królewiec, Gdańsk, Wrocław, Brzeg, Elbląg, Legnica, Leszno, Oleśnica, Toruń, Nysa, Wschowa, Braniewo, Oliwa, Szlichtyngowa, Świdnica, Stargard. Większość zbiorów objętych selekcją wpłynęła do Biblioteki Narodowej po drugiej wojnie światowej jako opuszczone lub rozproszone i zabezpieczone księgozbiory, wśród nich najbardziej znana kolekcja rodziny magnackiej Schaffgotschów. Najbardziej liczne i cenne zbiory - z punktu widzenia tego projektu - znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Wśród ponad 260.000 woluminów starych druków, zgromadzonych w tej bibliotece, znaczna część dotyczy miejsc druku objętych projektem. Niezwykle cenne są zbiory dawnej Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu, księgozbiór kościoła Marii Magdaleny we Wrocławiu i inne. Rezultat pracy wrocławskich bibliotekarzy jest dziś imponujący, gdyż skatalogowano ponad 20.000 tytułów, z których znaczna część jest już zmikrofilmowana. Kolekcje starych druków w Książnicy Pomorskiej - liczbowo znacznie skromniejsze - zawierają jednakże także unikatowe egzemplarze. Stosując tę samą metodę wyselekcjonowano i zmikrofilmowano blisko 7.000, spośród blisko 30.000, starych druków pochodzących z byłej Książnicy Miejskiej (Stadtbücherei) czy Gimnazjum Mariackiego w Szczecinie, Gimnazjum Groeninga w Stargardzie Szczecińskim, byłej biblioteki książąt pomorskich i wielu innych zabezpieczonych po wojnie księgozbiorów. Do zbioru starych druków z polsko-niemieckiego pogranicza dołączy wkrótce 2.500 tytułów przechowywanych w Bibliotece Gdańskiej PAN oraz kilkaset starych druków z Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Liczba skatalogowanych druków, w znacznej części już zmikrofilmowanych obecnie, wynosi ponad 35.000 tytułów. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu udostępniła swój zasób już w Internecie, wkrótce dołączą do niej: Biblioteka Narodowa i Książnica Pomorska w Szczecinie. Kopie baz danych przekazywane stopniowo wraz z mikrofilmami do Bayerische Staatsbibliothek są konwertowane i zostaną zapewne niedługo udostępnione czytelnikom niemieckim. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń polskie biblioteki przewidują, że w końcu przyszłego roku, liczba opracowanych i zmikrofilmowanych starych druków publikowanych od XVI do XVIII wieku w oficynach wydawniczych Śląska, Pomorza i Prus Wschodnich wyniesie blisko 50.000 tytułów. Będzie to niezwykle cenne źródło dla badaczy dziejów tego regionu. Nieco inne zasady selekcji przyjęto w przypadku czasopism. Zakłada się, że czasopisma nie powinny stanowić więcej niż 40% liczby zmikrofilmowanych klatek. Strona niemiecka jest zainteresowana przede wszystkim tytułami wydawanymi na ogół do 1914 roku na podobnym, jak w przypadku starych druków, obszarze pogranicza polsko-niemieckiego, których brak jest w bibliotekach niemieckich, toteż opracowywane w polskich bibliotekach wykazy tytułów są sprawdzane w niemieckich bazach danych czasopism. W Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu zmikrofilmowano m.in. Breslauer Genral Anzeiger i Breslauer Anzeiger oraz Schlesiche Presse, a w Książnicy Pomorskiej kilkanaście tytułów, wśród których np.: Stettiner Zeitung (1852-1905) i inne. Biblioteka Narodowa zaproponowała opracowanie i zmikrofilmowanie czasopism żydowskich wydawanych na terenach Rzeczypospolitej do roku 1939. Podobnie, jak w przypadku starych druków, selekcja tytułów i przygotowanie czasopism do zmikrofilmowania przyniosły wiele nowych informacji o stanie tego zasobu w narodowej książnicy. Przez ostatnie dziesięciolecia zapomniane i pobieżnie opracowane w bibliotekach - nie tylko polskich - zostały wyodrębnione, skatalogowane i zmikrofilmowane. Wyodrębniono ponad 600 tytułów, z tego 280 już zmikrofilmowano, odkrywając dla badaczy z całego świata zapomniane tytuły. W trakcie realizowania projektu, Biblioteka Narodowa nawiązała kontakty robocze z Żydowskim Instytutem Historycznym w Warszawie, posiadającym także bogate kolekcje czasopism żydowskich. W wyniku tej współpracy ŻIH, w oparciu o wskazówki specjalistów z Biblioteki Narodowej uporządkował i skatalogował swój zasób liczący 430 tytułów, a bibliotekarze Biblioteki Narodowej porównując oba zasoby stwierdzili, że aż 187 tytułów znajduje się tylko w Żydowskim Instytucie Historycznym. Biblioteka Narodowa zamierza uzupełnić własne kolekcje periodyków żydowskich, mikrofilmując brakujące w BN tytuły i udostępniając mikrofilmy Bibliotece Instytutu. Mikrofilmowana w BN unikalna i cenna żydowska spuścizna wzbudziła duże zainteresowanie badaczy nie tylko w Polsce i Niemczech, ale także w Izraelu i Stanach Zjednoczonych. Podsumowując już osiągnięte wyniki polsko-niemieckiej współpracy należy stwierdzić, że nawet jeśli nie uda się w ramach projektu finansowanego przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej opracować i zmikrofilmować wszystkich dzieł przechowywanych w polskich bibliotekach wydawanych na terenie Pomorza, Śląska i Prus Wschodnich, a także czasopism żydowskich, to dotychczasowe osiągnięcia polskich bibliotekarzy dają już dziś cenny materiał dla badaczy - zachęcając tym samym do kontynuacji i dokończenia tego zadania. | ||
 | |  |
| EBIB s.2/2000 | |