Według klasyfikacji bibliotek przyjętej w Polsce, określenie biblioteki specjalne jest używane zwykle w opozycji do pojęcia biblioteki uniwersalne. Nazwa ta dotyczy więc bibliotek dla specjalnych grup użytkowników. Zalicza się tu zarówno biblioteki akademickie (nie uniwersyteckie) jak i więzienne, wojskowe, szpitalne czy wreszcie biblioteki dla osób niepełnosprawnych. Odnosi się zatem to określenie do charakteru zbiorów związanych z daną dziedziną, czy dziedzinami wiedzy lub też przeznaczonych dla specjalnej grupy użytkowników, jak np. do więźniów, pacjentów, osób niewidomych lub niedowidzących, pracowników danego przedsiębiorstwa itp. Grupa bibliotek specjalnych nie ma wobec tego charakteru jednorodnego. Mogą tu być zaliczone zarówno wielkie biblioteki akademickie/specjalne, jak i niewielkie biblioteki, np. szkolne przeznaczone dla dzieci specjalnej troski. Ten przydługi wstęp był potrzebny, aby stwierdzić, że w związku z przemianami technologicznymi, politycznymi i ekonomicznymi przyjęta klasyfikacja bibliotek coraz mniej przystaje do rzeczywistości. Nie tylko dlatego, że mamy również biblioteki wirtualne, ale dlatego, że coraz większą rolę odgrywają biblioteki hybrydowe i to nie ze względu na połączenie technologii [elektroniczno-tradycyjne, elektroniczno-cyfrowe], lecz ze względu na zmiany swoich funkcji, np. umieszczenie księgozbioru z zakresu informacji biznesowej w bibliotece publicznej powoduje, że zastępuje ona poniekąd bibliotekę fachową. Umieszczenie księgozbioru dla niewidomych w bibliotece publicznej może pozwolić na uznanie jej jako biblioteki specjalnej, a jeżeli zamiast stałej biblioteki więziennej lub szpitalnej, biblioteka publiczna prowadzi wymienny księgozbiór dla więźniów lub pacjentów, to również nie występuje tu czysta forma biblioteki specjalnej, ale poszerzenie zadań biblioteki publicznej. Nie jest to zupełnie nowe zjawisko, ale bardzo ostatnio wyraźne - widać zwiększanie się roli bibliotek publicznych. Podobne zjawisko można zaobserwować w odniesieniu do akademickich bibliotek specjalnych, których rola znacznie wzrosła wraz z automatyzacją oraz w związku z zanikaniem bibliotek fachowych i ośrodków informacji. Trzeba więc mieć świadomość, że obok bibliotek specjalnych istnieją księgozbiory tworzone na nowo lub powiększane i pozwalające na obsługę różnych specjalnych grup użytkowników przez biblioteki publiczne i uczelniane. Ze względu na to, że w programie konferencji jest referat na temat bibliotek szkół wyższych ograniczę swoją wypowiedź do omówienia niektórych problemów bibliotek specjalnych nie akademickich i stanowiska Unii Europejskiej w tej sprawie.
Unia Europejska o bibliotekach specjalnych
Pierwszy wielki program ukierunkowany na biblioteki Komisja Europejska ogłosiła już we wczesnych latach 80. Bogactwo i rozmaitość zasobów informacyjnych była ogólnie doceniana w Europie ale uważano, że zasoby te są nie dość przygotowane, aby mogły być wykorzystywane przez społeczność europejską. Dlatego właśnie Parlament Europejski ogłosił rezolucję - tzw. "Schwencke Resolution" w sektorze bibliotecznym. Stał się on częścią III Programu zwanego Third Framework Programme w latach 1991/1994. Rozwinięto następnie te zadania i cele postawione w Programie III i ogłoszono Program IV czyli Fourth Framework Programme w latach 1994-1998. Program ten zajmował się głównie zastosowaniem techniki komputerowej i telekomunikacji w procesach bibliotecznych i miał swoją ogólną nazwę Telematics Application Programme (Telematics..., 1995). Został on podzielony na szereg różnych podprogramów zgodnie z założonymi celami i tak, np. dział (b) w tym programie, to: Telematics for knowledge, inny podprogram dotyczył np. wypracowania modelu zarządzania bibliotekami. Projekty takie jak: DECIDE, DECI-MAL, EQLIPSE, MINSTREL, DECOMATE, SELF i wiele innych, jak np. zajmujących się połączeniami sieciowymi (np. ARCA, DALI, i in.), czy wreszcie skanowaniem grafiki (BAMBI, ELISE i wiele innych) poświęcono różnym innowacjom technicznym, formatom i wielojęzycznym przekładom lub dostarczaniu dokumentów elektronicznych (Iljon; Seal; 1996).
Zarówno Unia Europejska, jak i Komisja Europejska proponując programy dla bibliotek często nie precyzują jaki typ biblioteki ma być nimi objęty. Decyduje o tym raczej stopień przygotowania danej biblioteki (np. w zakresie automatyzacji) lub chęć zbudowania sieci o specjalnym charakterze. Dotychczasowi uczestnicy Unii Europejskiej, (np. przedstawiciele Holandii) uważają, że wysiłki Unii powinny być lepiej koordynowane, ponieważ rozprasza się środki i siły. Istnieje wiele różnorodnych instytucji i organizacji pozabibliotecznych, które oferują usługi informacyjne prowadzone również przez biblioteki. Proponuje się więc, aby stworzyć politykę informacyjną UE i programy rozwoju na podstawie zebrania informacji o europejskich instytucjach zajmujących się dostarczeniem informacji. Wiedza na ten temat powinna być zebrana przez studia porównawcze o infrastrukturze bibliotecznej, prawodawstwie bibliotecznym i usługach. UE powinna też mieć orientację w zakresie praw człowieka, w tym specjalnie dotyczących wolności wypowiadania się, w dostępie do informacji i dóbr kultury. Specjalną uwagę przy badaniu tego zagadnienia powinno się zwrócić na takie grupy społeczne, jak: imigranci, dzieci, niepełnosprawni, kobiety pochodzące z mniejszości narodowych i in. Istotne jest poznanie ustaw odnoszących się do bibliotek innych krajów, w tym prawa autorskiego obowiązującego w poszczególnych krajach Europy, a wreszcie powinno się stworzyć coś w rodzaju bibliotek przywódczych oraz zadbać o integrację bibliotekarską i dzielenie się wiedzą na temat sieci bibliotecznych i informacyjnych (Koren 2001). W V Programie UE postawiono jako jedno z trzech priorytetowych zadań stworzenie warunków dla przyjaznego dla użytkowników społeczeństwa informacyjnego, dając obywatelom Europy łatwiejszy dostęp do informacji, edukacji permanentnej i wspomagając ich w dzieleniu się dobrami dziedzictwa kulturowego i zachowania różnic językowych.
Biblioteki specjalne dla niepełnosprawnych
Kiedy w 1981 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych postanowiła obchodzić Rok Inwalidów, pod hasłem "Pełne uczestnictwo i równość", ważne było zrozumienie istoty niepełnosprawności i jej konsekwencji w życiu jednostki. Jest bowiem niezwykle ważne, aby uświadomić sobie konieczność działań, jakie powinny być podjęte na rzecz ludzi niepełnosprawnych - także w zakresie usług bibliotecznych. Nie wystarczy bowiem zająć się sprawą rehabilitacji, ale także skutki ograniczeń, jakie niesie dana niepełnosprawność powinny być eliminowane m.in. przez dostęp do nauki i kultury - trzeba traktować te osoby na równi z innymi i umożliwić im uczestniczenie w życiu społecznym. W roku 1983 opublikowano Światowy Program na Rzecz Osób Niepełnosprawnych opracowany przez ONZ, w którym podano, że:
"człowiek upośledzony, jeżeli odbiera mu się możliwości ogólnie dostępne w społeczeństwie, które są potrzebne do urzeczywistnienia zasadniczych elementów życia, łącznie z życiem rodzinnym, oświatą, zatrudnieniem, mieszkaniem, zabezpieczeniem finansowym i osobistym, uczestnictwem w grupach społecznych i politycznych, działalnością religijną, stosunkami intymnymi i seksualnymi, dostępem do instytucji publicznych swobodą poruszania się i ogólnym stylem życia codziennego"
[Świat...1989, s.2] nie może czuć się pełnoprawnym obywatelem. Unia Europejska, podążając tą samą drogą, zwraca uwagę na zapewnienie ludziom niezależnie od płci, koloru skóry, narodowości i statusu społecznego i kalectwa dostępu do informacji i wiedzy. Jest to zgodne z Dyrektywą 2000/26/EC Parlamentu Europejskiego z dnia 16 maja 2000, która mówi m.in. o problemach legislacyjnych zapewniających równe prawa wszystkim obywatelom Unii Europejskiej, a więc prawo do wolności słowa, stowarzyszeń, poglądów religijnych itp. (Community..., 2001).
Należy więc uznać, że mieszczą się w tych regulacjach prawnych także problemy czytelnicze osób niepełnosprawnych, które nie różnią się zasadniczo od potrzeb innych ludzi. Naturalnie zależy to od stopnia i rodzaju inwalidztwa, a także od przygotowania tych osób do odbierania informacji i możliwości czytania. Dowiadujemy się tymczasem z artykułu M. Zielińskiej-Fazan, że jak wynika z badań przeprowadzonych w roku 1997 w Polsce, prawie połowa z 4,5 miliona osób niepełnosprawnych to analfabeci, z drugiej zaś połowy ok. 70% posiada najniższe wykształcenie, ok. 27% średnie wykształcenie, a zaledwie ok. 3% wyższe (Zielińska-Fazan, 1977). Wynika stąd, że aby rzeczywiście zintegrować osoby niepełnosprawne w społeczeństwie trzeba je najpierw nauczyć czytać. Biblioteki powinny więc wspomagać w pierwszym rzędzie programy edukacyjne dla tego typu osób, tak jak to czynią np. publiczne biblioteki amerykańskie.
Gdy przyjąć, że najczęściej stosowany w praktyce terapeutycznej podział osób niepełnosprawnych obejmuje: osoby z dysfunkcją ruchu, niewidome i niedowidzące, nie słyszące, upośledzone umysłowo i niedostosowane społecznie oraz stale leżące, to zadania bibliotek względem tych osób muszą być różne i dostosowane do rodzaju kalectwa. Niekiedy adaptacja odpowiednich urządzeń lub przebudowa lokalu, np. dla osób z inwalidztwem ruchu, jest bardzo trudna i kosztowna. Biblioteki są naturalnie najbardziej zainteresowane stanem poziomu czytania, ale poza problemami odbioru informacji pisanej, zarówno w postaci tradycyjnego druku, jak i elektronicznej, można jeszcze wymienić inne trudności, wynikające np. z przynależności do grupy osób, słabo znających język kraju, w którym przebywają (np. emigranci, osoby należące do mniejszości narodowych). Są też osoby nie odbierające czytanego tekstu z powodu ograniczeń wynikających z alkoholizmu, przyjmowania narkotyków, ułomne, które nigdy nie sięgały po książkę z powodu złych warunków życia.
W odniesieniu do osób niepełnosprawnych od wielu lat pracują międzynarodowe organizacje, jak: ONZ, IFLA, także organizacje w poszczególnych krajach, jak np.: ALA, ASLIB, SBP. Można też w naszym kraju liczyć na współpracę z organizacjami pozabibliotekarskimi, jak np. Polski Związek Głuchych, Polskie Stowarzyszenie Dyslektyków, Stowarzyszenie Biblioterapeutyczne i wiele innych. Istnieje już zatem pewna infrastruktura instytucji i organizacji działających w tym samym lub zbliżonym celu, ale niezupełnie razem. Siły są w związku z tym nieco rozproszone. Unia Europejska jest jednak bardzo ważnym ogniwem w całej omawianej tu problematyce, chociażby z dwóch powodów: po pierwsze dla Polski, która czeka teraz w przedpokoju aby stać się pełnoprawnym jej członkiem ważne jest spełnienie warunków, jakie ta organizacja przed nami stawia w odniesieniu do polityki edukacyjnej i rehabilitacyjnej w stosunku do osób poszkodowanych na zdrowiu fizycznie i psychicznie, a po drugie UE przeznacza pewne fundusze na wspomaganie programów integracyjnych.
Wysunęła więc Unia szereg programów, które mają pomóc w usunięciu barier w dostępie do informacji, bibliotek i korzystania z dóbr kultury dla osób niepełnosprawnych. Parlament Europejski przegłosował 467 głosami przy trzech wstrzymujących się w dniu 3 kwietnia 2001 roku rezolucję Towards a barrier free Europe for people with disabilities czyli "Przeciwko barierom w wolnym dostępie do informacji dla osób niepełnosprawnych" w Europie (Hermange, 2001). Chodzi tutaj o włączenie tych osób do społeczeństwa informacyjnego, jako pełnoprawnych członków. Rezolucja wzywa do finansowego poparcia wszelkich wysiłków na rzecz pomocy ludziom niepełnosprawnym, opracowania planu akcji włączenia tych osób w "otwarte społeczeństwo". Zwrócono też uwagę na projekty w VI programie R and T D i odpowiednią ich ocenę. Powołano specjalną sekcję do badania sytuacji osób niepełnosprawnych. Mają być wprowadzone zalecenia, aby biznes zatrudniał tego typu pracowników, a zachętą mają być: obniżenie podatków oraz zmniejszenie opłat z racji ubezpieczeń społecznych. Podkreślono również konieczność wprowadzenia problematyki niepełnosprawnych do ogólnej polityki UE, promowania kultury integracji, rozpoznawania odmienności i prowadzenia dialogu. Instytucjom UE przypomniano o ich odpowiedzialności za ułatwienia dostępu do informacji wszystkim obywatelom, a zatem i osobom niepełnosprawnym.
W swoim wystąpieniu na międzynarodowej konferencji BOBCATSS w styczniu 2001 roku w Wilnie, autorki Bronisława Woźniczka-Paruzel oraz Irena Pużanowska przedstawiły sytuację bibliotek w Polsce pod względem ich przystosowania do służenia ludziom niepełnosprawnym, a zatem odsyłam zainteresowanych do tego opublikowanego w materiałach konferencyjnych tekstu. Obraz ten, jak można się domyśleć, nie jest zbyt optymistyczny (Woźniczka-Paruzel, Pużanowska, 2001).
Z obserwacji literatury przedmiotu wynika tymczasem, że najwięcej uwagi poświęca się osobom niewidzącym i niedowidzącym. Zjawisko to występuje w Polsce, gdzie o bibliotekach dla tej kategorii osób pisze się najczęściej [Czajkowski 1987; Czytelnictwo niewidomych... 1985; Kuczyńska/Kwapisz 1996; Woźniczka-Paruzel 2001, i in.]. Można też zauważyć, że na kilku uczelniach powstało na temat bibliotek dla niewidomych szereg prac magisterskich. Podobnie przeglądając literaturę zagraniczną widać największe zainteresowanie pomocą dla osób niewidomych i niedowidzących [zob. np. Cookson, Moodie, Rasmussen, 2000, czy Kerscher, 2001 i in.].
Biblioteki dla niewidomych
Mimo ogłaszania szlachetnych celów, IV Program UE zawierał właściwie tylko jeden
podprogram TESLAB, dotyczący katalogowania i dostarczenia dokumentów w postaci cyfrowej dla niewidomych i niedowidzących (Telematics..., 2001a). Jak napisała Rosalind Johnson z National Focal Point for the European Libraries Programme z Wielkiej Brytanii, budżet przeznaczony na ten cel był bardzo ograniczony, jak dla tych, którzy umieją żyć o chlebie i wodzie. W założeniu przeznaczono na cały program biblioteczny 30 milionów ECU, ale właściwie fundusze te nigdy nie były do końca wypłacone (Johnson, 2001). Na lata 1993 i 1994 zaplanowano projekt Expansion of European Library Systems for the Visually Disadvantaged (EXLIB), którego głównym tematem było przygotowanie nowego opisu bibliograficznego i usług odpowiadających standardom międzynarodowym. Chodziło w tym przypadku o jednakowy dostęp do informacji dla osób niewidomych i niedowidzących. Inny projekt pod tytułem Testing Systems Using Telematics for Library Access for Blind and Visually Handicaped Readers rozpoczęto w roku 1996. Pokrewne projekty, to: BIBDEL, CANTATE, COPINET, EFILA, EXLT.B (Telematics, 2001b). Uwzględniono w nich przede wszystkim osoby niewidome i niedowidzące.
Ze względu na to, że w V Programie UE jako główny cel postawiono jedno z trzech priorytetowych zadań stworzenie warunków dla przyjaznego użytkownikom społeczeństwa informacyjnego, dając obywatelom Europy łatwiejszy dostęp do informacji, to w ten sposób sformułowane zadanie sprzyjało naturalnie składaniu wniosków dotyczących osób niepełnosprawnych.
Biblioteki więzienne
Można traktować zapotrzebowanie czytelnicze więźniów podobnie jak u zwykłych obywateli chociaż nie mają oni dostępu fizycznego do bibliotek poza więzieniem. Dane demograficzne wskazują na ogół, że istnieje jednak wielka dysproporcja między korzystaniem z biblioteki w zakładach zamkniętych, czy też nawet częściowo zamkniętych, a społecznością osób przebywających na wolności. Wynika to m.in. ze wspomnianej już sytuacji odnoszącej się do inwalidów, że do zakładów karnych często trafiają osoby nieumiejące czytać i nieodczuwające takiej potrzeby, często cierpiące na zaburzenia mentalne i emocjonalne. Prowadzenie biblioteki w zakładach karnych i mających służyć resocjalizacji jest naturalnie konieczne, ale i trudne - wymaga bowiem specjalnych kwalifikacji bibliotekarza. Mówi się obecnie o specjalnych funkcjach, jakie powinny być pełnione przez biblioteki więzienne. Taka biblioteka powinna być ośrodkiem czytania popularnej literatury, czyli umożliwienia nauczenia się lub polepszenia umiejętności, czytania dla permanentnego kształcenia się, ośrodkiem rekreacji i spędzania wolnego czasu, ośrodkiem informacji prawnej, ośrodkiem wspomagającym psychiczne kłopoty wynikające z odrzucenia i osamotnienia, ośrodkiem informacji o świecie zewnętrznym, ośrodkiem szkoleniowym, oraz ośrodkiem badań dla więziennego personelu (Lehman, 1999).
W roku 1989 powołano w Wielkiej Brytanii projekt PRISM, którego ideą naczelną jest sformułowanie, że: "Wolność nie jest pytaniem typu - gdzie jesteś? Ale - kim jesteś". Ma on wspomagać więźniów, dostarczając książki i taśmy o odpowiedniej treści dla więźniów. Zachęca się inne kraje do podejmowania podobnych akcji (The PRISM..., 2001) W maju roku 2001 odbyła konferencja zorganizowana przez Grupę Bibliotek Więziennych oraz Dzień Szkolenia pod tytułem The right side of the law "Prison Libraries and Legislation" w Londynie. Generalnie Wielka Brytania przoduje w rozwijaniu bibliotekarstwa więziennego w Europie.
Biblioteki fachowe i ośrodki informacji/dokumentacji
Unia Europejska zgodnie z przyjętymi założeniami uważa, że ośrodki informacji i biblioteki fachowe powinny powstawać tam, gdzie występują potrzeby informacyjne. W związku z tym, że przemysł w Polsce przeżywa wielkie zmiany strukturalne i że wiele małych i średnich przedsiębiorstw pozostało na rynku podczas, gdy wielki przemysł (jak górnictwo czy hutnictwo) ma poważne kłopoty, wobec tego stare struktury hierarchicznie zorganizowanej informacji już nie istnieją. Grupa placówek informacji, ośrodków resortowych, branżowych i zakładowych znalazła się w trudnej sytuacji nie otrzymując funduszy na swoją działalność i na wprowadzanie nowych technologii. Obecnie może jeszcze istnieje około 200 placówek wywodzących się z dawnych struktur. Działają natomiast oddziały informacji biznesowej otwarte w niektórych i trzeba dodać nielicznych bibliotekach publicznych, oraz prywatne ośrodki informacji i tzw. "wywiadownie informacyjne".
Potrzeby informacyjne polskich przedsiębiorstw można podzielić na pięć grup: informacje o rynku, informacje o konkurentach, o polityce gospodarczo-społecznej państwa, importerach, producentach i dystrybutorach. Informacje o partnerach gospodarczych są wobec tego źródłami informacji, potrzebne m.in. do zaspokojenia potrzeb informacyjnych np. tylko w zakresie informacji o handlu są: internet, urzędy celne, badania dotyczące rynków zagranicznych, materiały z narad rządowych, sprawozdania z firm krajowych o wizytach za granicą, raporty stowarzyszeń i organizacji regionalnych, raporty z przedstawicielstw handlowych i zagranicznych ambasad w kraju, raporty z przedstawicielstw handlowych i krajowych (polskich ambasad za granicą), informacje z lokalnych mediów.
Źródeł tych poszukiwać można m.in. przez konsultacje, w bibliotekach, centrach dokumentacji, na seminariach, w księgarniach, bazach danych, konferencjach, szkoleniach w zagranicznych firmach i innych instytucjach.
Z badań przeprowadzonych w polskich przedsiębiorstwach na temat potrzeb informacyjnych przez Małgorzatę Kawińską oraz Jadwigę Majchrzak i Kazimierza Zimniewicza wynika, że istnieje zapotrzebowanie na tego rodzaju informacje w polskich przedsiębiorstwach (Kawińska, 1996; Majchrzak, Zimniewicz, 1996).
Przeprowadzone na początku roku 2001 badania na temat zapotrzebowania na informacje potrzebną dla zarządzania przedsiębiorstwem w jednej z krakowskich fabryk potwierdziły poprzednio przytoczone wyniki badań. O istnieniu takiego zapotrzebowania świadczą próby
wdrożenia systemu informacyjnego dla zarządzania w tej firmie. Biblioteka odgrywa jednak w tym procesie rolę niewielką - dokłada starań, aby dostarczyć czasopisma o tematyce zarządzania i inne, zgodne z profilem działalności przedsiębiorstwa oraz dostarcza informacji o ukazujących się książkach, które mogłyby być przydatne firmie. Niestety, najczęściej osoba zajmująca się biblioteką nie jest przygotowana do tej pracy. W bibliotece nie ma katalogu, poszukiwanie w niej jest uzależnione od orientacji i pamięci osoby zajmującej się biblioteką, a 80% czasu zabierają tej osobie czynności takie, jak: np. fakturowanie i inne obowiązki administracyjne. Pokój w którym przechowywany jest księgozbiór jest miejscem wyposażonym w popielniczkę, gdzie zawsze można spotkać kogoś skłonnego bardziej do rozmowy niż poszukującego książki czy informacji. Większość książek i czasopism jest latami przechowywana na biurkach pracowników lub w ich domach (Lach-Kaczyńska, 2001 ). Można by więc zapytać, czy to w ogóle jest biblioteka, ośrodek informacji, czy jakiś inny twór? Przy czym pracownicy firmy deklarują poważny stosunek do informacji dla zarządzania o czym świadczy wdrożenie tzw. systemu 21 informacji dla zarządzania firmą opracowanego przez znaną zachodnią firmę GEAC. Mowa tu o wielomodułowym, wielojęzycznym zintegrowanym systemie, który jest wykorzystywany w różnych polskich i zagranicznych przedsiębiorstwach. Są to już więc inne ośrodki informacji, czy też biblioteki fachowe dostarczające innej nieco informacji i w inny sposób.
|
