Claude Jolly
Wicedyrektor do spraw bibliotek i informacji naukowej
Departament Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Edukacji Narodowej
Paryż, Francja

Uniwersytety francuskie i ich biblioteki:
polityka i jej ocena (1989-2001)

W latach osiemdziesiątych we Francji zdecydowano się na podjęcie znacznego wysiłku związanego z rozwojem bibliotek publicznych: bibliotek samorządowych, bibliotek wiejskich. Z kolei sytuacja bibliotek uniwersyteckich pozostawała zła, by nie powiedzieć katastrofalna. Zjawisko to pogłębiał znaczący wzrost liczby studentów: przypomnijmy, że jeśli weźmiemy pod uwagę wszystkie wyższe uczelnie, to przeszliśmy od liczby 300 tysięcy studentów w roku 1960 do 2 milionów 125 tysięcy w chwili obecnej. Jeśli zaś uwzględnimy tylko uniwersytety, o których jest mowa w niniejszym tekście, to ewolucja jest także znacząca, z widocznym wszakże obniżeniem wskaźników od roku 1997:
  1980 :  855 000
  1990 :  1 180 000
  1996 :  1 470 000
  2000 :  1 430 000

W kontekście zaistniałej sytuacji ówczesny minister edukacji narodowej, Lionel Jospin powziął decyzję o powołaniu komisji pod przewodnictwem wielkiego uczonego, byłego administratora generalnego Biblioteki Narodowej, André Miquela. W roku 1989 komisja Miquela opublikowała raport,^[1] w którym opisano "zatrważającą" sytuację i sformułowano liczne wnioski. Stały się one podstawą polityki rozwoju i unowocześnienia bibliotek uniwersyteckich, która została zdefiniowana i jest wprowadzana w życie od roku 1990.

I. Pięć narzędzi kształtowania polityki państwa wobec bibliotek uniwersyteckich

1. Od biblioteki uniwersyteckiej do wspólnego serwisu informacyjnego

Zanim poruszone zostanie zagadnienie środków finansowych, niezbędne jest rozwiązanie problemu, możliwie najlepszej dla bibliotek struktury organizacyjnej. Tradycyjna biblioteka uniwersytecka dotknięta była trzema chorobami:

• manifestowała silnie swoją autonomię i przez to w znacznym stopniu funkcjonowała na marginesie uniwersytetu oraz w niewielkim stopniu miała wpływ na politykę naukową i dydaktyczną uczelni;
• z innej strony, postrzegana była raczej jako budynek niż serwis z prawdziwego zdarzenia, umieszczony pomiędzy zasobami informacji, które należało zgromadzić, a potrzebami informacyjnymi, które należało zidentyfikować; nie przygotowało jej to wcale do przyswojenia sobie przewidywanych zmian technologicznych, związanych z pojawieniem się dokumentów elektronicznych;
• wreszcie, była ona jedynie częścią, to prawda, że znaczącą (średnio 60%) zasobu informacyjnego uczelni, co oznacza, że liczne biblioteki powiązane z nią (wydziałowe, instytutowe, zakładowe, itp.) funkcjonowały obok niej, bez koordynacji działań i troski o spójność systemu bibliotecznego.

Obecnie, na mocy ustawy, uniwersytety wyposażone są we wspólny serwis biblioteczny (SCD - service commune de la documentation) podlegający bezpośrednio rektorowi uczelni, zarządzany zaś przez dyrektora biblioteki uniwersyteckiej. Jego zadaniem jest połączenie:

• biblioteki uniwersyteckiej,
• bibliotek, które mają być z nią zintegrowane,
• bibliotek stowarzyszonych.

Ta integracja była warunkiem rozpoczęcia w każdej uczelni polityki bibliotecznej z prawdziwego zdarzenia, polityki zgodnej z ogólnymi kierunkami rozwoju uczelni, a także prowadzącej do zaistnienia spójności i komplementarności między różnymi współistniejącymi bibliotekami, nie tylko w ramach kampusu uniwersyteckiego. Zapoczątkowany pod koniec lat osiemdziesiątych ruch integracji bibliotek w ramach SCD trwa nadal. Został on znacznie przyspieszony przez rozwój rynku czasopism elektronicznych, który w szczególny sposób wymusił powstanie polityki ich prenumeraty na poziomie ogólnouniwersyteckim.

2. Subwencje na funkcjonowanie bibliotek i na personel

Bardzo niepokojąca sytuacja finansowa SCD wymagała przyznania im znacznych subwencji. Państwu przypada w udziale finansowanie rozwoju bibliotek, ponieważ dochody pochodzące z opłat wpisowych studentów czy też wypracowywane przez same biblioteki są ograniczone. Poniższa tabela pokazuje udział finansowy państwa w omawianym okresie:

Rok Nakłady w mln FRF Nowe miejsca pracy 1990 229 79 1991 255 127 1992 276 100 1993 335 149 1994 365 25 1995 376 150 1996 404 195 1997 462 200 1998 503 349 1999 535 149 2000 545 80 2001 565 150 2002 604 148

Należy zauważyć, ze dotacje ciągle rosną i podwajają się co 7 lat. W chwili obecnej subwencje państwowe stanowią 65% dochodów bibliotek, opłaty z wpisowego 18%, dochody własne 6%, dochody z innych źródeł 10%. Jeśli chodzi o nowo tworzone stanowiska pracy dla bibliotekarzy, to w ciągu 13 lat średnio rocznie przybywało ich 150 i obecnie ich liczba wynosi ponad 5000.

Aby dotacje przeznaczane były na rzecz dobrowolnej polityki rozwoju funkcji informacyjnych, są one tak właśnie określane i zarezerwowane jedynie na ten cel. To "ukierunkowanie" subwencji mieści się bez przeszkód w kontekście ogólnej polityki umacniania autonomii uniwersytetów i niezależności rektorów. Wprowadzone dotacje faworyzowały określanie i wcielanie w życie polityki bibliotecznej uczelni, polityki wypracowywanej przez jej własne instancje (rada administracyjna, rada naukowa, itp.) i zgodnej z ustalanymi przez nie kierunkami rozwoju naukowego i dydaktycznego uczelni.

3. Budowa nowych gmachów bibliotecznych

Pomiędzy rokiem 1970 a 1990 bibliotekom uniwersyteckim nie przybył ani jeden metr kwadratowy powierzchni. W tym czasie gwałtownie wzrosła liczba studentów. Nie może zatem dziwić fakt, że biblioteki stały się przestarzałe, niefunkcjonalne, przepełnione i mało przyjazne (znikomy wolny dostęp do dokumentów, znaczny deficyt miejsc dla użytkowników). W sytuacji, gdy na 1 studenta przypadało 1 metra kwadratowego, niezbędne stało się rozpoczęcie polityki budowy i oddawania do użytku nowych powierzchni bibliotecznych. Pierwsze zadanie polegało na wypracowaniu założeń teoretycznych, które umożliwiłyby rozpoczęcie budowy nowych gmachów bibliotecznych, przystosowanych do potrzeb i do nowych technik informacyjnych. Plonem tych prac teoretycznych była publikacja w roku 1993 książki Budowa biblioteki uniwersyteckiej: od koncepcji do realizacji.^[2] Równocześnie dzięki planowi Uniwersytety 2000 i kontraktom zawieranym miedzy państwem a regionami^[3] w latach 1991-2001 wybudowano około 350 000 m2, a współczynnik m2 wzrósł do 0,65. W tym samym czasie liczba dokumentów w wolnym dostępie zwiększyła się z 20 do 35%, zaś miejsc dla użytkowników z 64 000 do ponad 100 000.

4. Kontrakty czteroletnie zwierane między państwem a uczelniami

Aby pogodzić tendencję umacniania autonomii uniwersytetów i priorytety narodowe ustalane przez państwo - wśród nich priorytet rozwoju i unowocześniania bibliotek - wprowadzono w życie politykę kontraktów, która umożliwia obu stronom uzgadnianie wspólnych celów, a państwu francuskiemu pozwala finansować te projekty, które wydają mu się warte wsparcia finansowego. Przy takich założeniach te części kontraktów, które odnoszą się do bibliotek, zaczynają odgrywać niezwykle istotną rolę. Tym bardziej, że kwota subwencji na biblioteki, jaką uczelnie mogą uzyskać w drodze kontraktu, rozdzielana na podstawie projektów przedstawianych przez uczelnie, jest zbliżona do kwoty uregulowanych ustawowo dotacji, jakie uczelnie otrzymują na podstawie obiektywnych kryteriów, takich jak na przykład liczba studentów (z uwzględnieniem poziomu studiów i kierunków kształcenia).

Przy ocenie tych części kontraktów, które dotyczą bibliotek, uprzywilejowany charakter mają 3 rodzaje działań:

• poprawa usług dla użytkowników, w szczególności poprzez:
  • zwiększenie liczby godzin otwarcia; ze średnio 40 godzin tygodniowo w 1989 do 56 godzin obecnie,
  • rozwój wolnego dostępu do zbiorów,
  • kształcenie użytkowników,
• rozwój zasobów dokumentów, tak drukowanych jak i elektronicznych, poprzez:
  • przystąpienie do wdrażania planów rozwoju zasobów bibliotecznych i innych zasobów,
  • o położenie nacisku na wypracowywanie polityki bibliotecznej, której celem jest koordynacja i jednoczenie wszystkich bibliotek i ośrodków informacyjnych uniwersytetu,
• modernizacja usług, w szczególności poprzez:
  • uruchamianie zintegrowanych systemów bibliotecznych i systemów informatycznych, które umożliwiają - z dowolnego stanowiska pracy na uczelni - dostęp do całości zasobów elektronicznych wytwarzanych lub nabywanych przez uczelnię: katalog biblioteki, katalogi centralne, bibliograficzne bazy danych, sieć CD-ROM-owa, czasopisma elektroniczne, dokumenty dydaktyczne, sprawozdania z badań, prace magisterskie i doktorskie w wersji elektronicznej, wybrane strony internetowe,
  • programy retrokonwersji katalogów i digitalizacji niektórych rodzajów dokumentów.

5. Sieć bibliotek uniwersyteckich

Jak wiadomo biblioteki stanowią także część sieci informacyjnej opartej o zasadę współpracy i wymiany usług. Sieć francuska zorganizowana jest wokół kilku funkcji, których realizacji podjęły się różne instytucje lub wyspecjalizowane serwisy:

• kształcenie początkowe i ustawiczne personelu bibliotecznego. Krajowa Szkoła Wyższa Nauk o Informacji i Bibliotekach (École nationale supérieure des sciences de l'information et des bibliotheques - ENSSIB; http://www.enssib.fr) zapewnia kształcenie zawodowe personelu naukowego (konserwatorzy)^[4] oraz personelu o wysokim przygotowaniu technicznym (bibliotekarze). Personel niższego szczebla, kształci się w 12 centrach kształcenia bibliotekarzy lub na uniwersytetach,
• kształcenie użytkowników informacji naukowej i technicznej leży (co jest oczywiste) w kompetencjach uczelni i powinno być oparte o współpracę między nauczycielami akademickimi z poszczególnych dyscyplin i pracownikami bibliotek. Edukacja zaś samych kształcących spoczywa na sieci 7 regionalnych Jednostek Kształcenia w zakresie Informacji Naukowej i Technicznej (Unités régionales de formation de l'I.S.T. - URFIST), a wspomagana jest przez narzędzia samokształcenia, takie jak na przykład kolektywnie tworzony serwis Formsist (http://formsist.enssib.fr),
• dostęp do informacji bibliograficznej i zdalne dostarczanie dokumentów. Podstawowym narzędziem jest katalog centralny szkolnictwa wyższego (http://www.sudoc.abes.fr), który zawiera ponad 5 mln opisów i 12 mln sygnatur. Działa on w systemie PICA, a jego administratorem jest Agencja Bibliograficzna Szkolnictwa Wyższego (Agence bibliographique de l'enseignement supérieur - ABES; http://www.abes.fr). Pozwala on także opisywać dokumenty elektroniczne i kontrolować dostęp do nich w zależności od praw autorskich, jakie są z nimi związane. Katalog ten jest także wyposażony w moduł zdalnego dostarczania dokumentów,
• rozproszone gromadzenie i przechowywanie zbiorów. Dotyczy to w pierwszej kolejności Paryża i regionu Île-de-France, w którym znajduje się 30% krajowych zasobów uniwersyteckich. Podstawą tego systemu jest katalog centralny i Centrum Techniczne Książki Kształcenia Wyższego (Centre technique du livre de l'enseignement supérieur - CTLes), które przechowuje zbiory rzadko wypożyczane, przekazane lub zdeponowane przez biblioteki,
• koordynacja działań w zakresie informacji. Zapewnia ją sieć Centrów Gromadzenia i Rozpowszechniania Informacji Naukowej i Technicznej (Centres d'acquisition et de diffusion de l'information scientifique et technique - CADIST). Dzięki nim biblioteki, w których one się mieszczą, stają się centrami informacji specjalistycznej z danej dyscypliny. Pojawienie się czasopism elektronicznych sprawiło, że biblioteki zaczęły się łączyć w grupy, koordynujące politykę gromadzenia tychże czasopism, w szczególności Konsorcjum Uniwersyteckie na rzecz Czasopism Elektronicznych (Consortium universitaire pour les périodiques numériques - COUPERIN) stworzone z inicjatywy wielu uniwersytetów, które zapewnia dostęp online do ponad 2000 tytułów, czy też konsorcjum, które z inicjatywy ABES połączyło 33 instytucje, chcące sobie zapewnić wspólny abonament "Chemical Abstracts" za pośrednictwem interfejsu Scifinder Scholar.

II. Pomiar i ocena rezultatów

1. Narzędzia statystyczne

Bardzo szczegółowe dane statystyczne, obejmujące cały okres prowadzenia nowej polityki bibliotecznej, są pierwszym warunkiem jej oceny. Podstawą ich pozyskiwania jest coroczna ankieta - gromadzenie danych jest zinformatyzowane i odbywa się w trybie online. Stanowią one podstawę różnych opracowań opartych o główne parametry mierzalne i tworzenie rozmaitych zestawień. Dostępne są w dwojakiej postaci:

• drukowanego rocznika statystycznego,^[5]
• interaktywnej aplikacji statystycznej online, która umożliwia:
  • sprawdzanie danych,
  • tworzenie tabel porównawczych według zmiennych parametrów (typ uczelni, region, itp.),
  • tworzenie dowolnych zestawień statystycznych na życzenie.

Poniżej przedstawiono 3 schematy, odzwierciedlające ewolucję kilku podstawowych danych. Za punkt wyjścia przyjęto wartość 100 dla roku 1990. Ze schematów tych wynika, że w ciągu ostatniego dziesięciolecia:

• nakłady na biblioteki rosły szybciej niż liczba studentów. Z kolei, mimo wysiłków czynionych na rzecz zwiększenia liczby pracowników bibliotek, dopiero od roku 1998 współczynnik bibliotekarz/student zaczął się poprawiać,
• współczynniki m2/student i miejsce pracy/student zaczął się zmieniać na korzyść dopiero w latach 1996-1997, mimo rozpoczętych w latach 1990-1991 wysiłków na rzecz rozwoju budownictwa bibliotecznego,
• znacząco wzrósł wskaźnik korzystania z bibliotek. W dniu dzisiejszym 72% studentów zapisanych jest do biblioteki uniwersyteckiej, wobec 56% dziesięć lat wcześniej. Co więcej frekwencja i korzystanie z biblioteki wydają się być o wiele bardziej intensywne: każdy z zapisanych częściej odwiedza bibliotekę (46 razy rocznie w roku 2000, 34 razy w roku 1990) i rośnie także liczba wypożyczeń (10,6 woluminu rocznie w roku 2000, 7,9 woluminu w roku 1990).

2. Od ilości do jakości

O ile dane i wskaźniki statystyczne są niezbędne, to nie zwalniają nas one od dokonania oceny jakościowej. Podejmowana ona jest przy kilku okazjach:

• w ramach wspomnianej wyżej procedury zawierania kontraktów. Przed przedstawieniem projektu, który stanowi podstawę negocjowania nowego kontraktu, uniwersytet jest zobowiązany przedstawić bilans za okres poprzedni, w którym musi być wykazany stopień wykonania (lub niewykonania) uzgodnionych z państwem celów,
• poprzez kontrole Generalnej Inspekcji Bibliotek. W wielu wypadkach każdy SCD jest przedmiotem inspekcji w ciągu roku poprzedzającego odnowienie czteroletniego kontraktu uniwersyteckiego,
• w ramach czynności realizowanych przez Krajowy Komitet Oceny Instytucji Naukowych^[6] (Comité national d'évaluation - CNE).

3. Ocena nowych budynków bibliotecznych

Skala budowy nowych gmachów bibliotecznych realizowanych w ramach planu Uniwersytety 2000 i przewidzianych do realizacji w ramach pierwszej fazy (2000-2006) planu Uniwersytety 3 Tysiąclecia (U3M - Universités du troisieme millénaire), na które wydano 3,8 miliarda FRF, skłania do przeprowadzenia oceny bibliotek oddanych do użytku w latach dziewięćdziesiątych. Rezultaty tego przedsięwzięcia, opublikowane w roku 2000 w pracy Biblioteki uniwersyteckie : ocena nowych gmachów (1992-2000),^[7] pozwolą na uniknięcie powielania pewnych błędów i doprowadzą do projektowania budynków "bardziej inteligentnych" (w sensie, jaki nadaje się obecnie temu słowu) i lepiej przystosowanych do niezwykłego rozwoju piśmiennictwa w postaci elektronicznej.

* * *

Na tym etapie prezentacji francuskich bibliotek uniwersyteckich nasuwają się dwa wnioski. Po pierwsze, należy unikać wszelkiego tryumfalizmu i kontynuować rozpoczęte wysiłki. Wskaźniki francuskie są jeszcze dość skromne w porównaniu ze wskaźnikami w wielu krajach o podobnym poziomie rozwoju naukowego i ekonomicznego. Po drugie należy badać i obserwować ustawiczne zmiany, które zmuszają nas do rewidowania pewnych założeń przyświecających nam w latach poprzednich. Biblioteki pełnią funkcję łącznika między zasobami dokumentów i informacji a potrzebami informacyjnymi, które powinny być ciągle badane i oceniane. Jednak warunki wykonywania tej funkcji bibliotek ulegają gwałtownym przemianom.

Zmiany te dotykają prawie wszystkich dziedzin życia bibliotek. Przypomnijmy:

• wstrząs, jaki wywołały nowe techniki informacyjne i pojawienie się dokumentów elektronicznych, na które biblioteki wydają około 15% środków przeznaczonych na zakup nowych zbiorów, a z całą pewnością będą wydawały znacznie więcej w nadchodzących latach. W przyszłości biblioteka stanowić będzie centrum "grawitacyjne" systemu informatycznego, zapewniającego zhierarchizowany i zorganizowany dostęp do ogromnej liczby dokumentów elektronicznych,
• konieczność realizacji nowej koncepcji budynków bibliotecznych, które mają być przystosowane do różnych sposobów czytania, korzystania i wyszukiwania dokumentów,
• poszerzenie pola usług dla użytkowników. Skrajna różnorodność informacji naukowej z jednej strony, z drugiej zaś zróżnicowanie użytkowników, których obsługujemy, zmusza nas do ponownego przemyślenia problematyki kształcenia użytkowników i do wprowadzania nowych narzędzi, które będą wspomagały ich działania,
• zanikanie granic, które tradycyjnie oddzielały zarządzanie systemami informatycznymi, wydawnictwa uniwersyteckie i informację naukową. W przyszłym systemie organizacji uczelni nie może zabraknąć integracji tych trzech elementów,
• głębokie przemiany, jakie dokonują się w zawodach bibliotekarskich i pojawianie się nowych funkcji obok tradycyjnych kompetencji bibliotekarzy.

Tłumaczenie: Andrzej Bator, Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Przypisy

[1] André Miquel, Les bibliotheques universitaires: rapport au ministre d'État ministre de l'Éducation nationale de la Jeunesse et des Sports. Paris, La Documentation française, 1989 [wszystkie przypisy w tekście pochodzą od tłumacza].

[2] Construire une bibliotheque universitaire: de la conception a la réalisation / sous la direction de Marie-Françoise Bisbrouck et Daniel Renoult. - Paris: Éditions du Cercle de la Librairie, 1993.

[3] Struktury administracyjne we Francji grupujące kilka departamentów.

[4] Najwyższa w hierarchii zawodowej we Francji grupa pracowników bibliotek o statusie urzędników administracji publicznej.

[5] Na przykład: Annuaire des bibliotheques universitaires et des grands établissements: résultats de l'enquete statistique générale aupres des bibliotheques universitaires 1998 = The French university libraries directory in 1998 / Ministere de l'Éducation nationale. - Paris: La Documentation française, 2000.

[6] Szczegółowy opis zadań tej instytucji znajduje się w tekście Bruno Curvale'a.

[7] Les bibliotheques universitaires: évaluation des nouveaux bâtiments: 1992-2000 / sous la direction de Marie-Françoise Bisbrouk. - Paris: La Documentation française, 2000. W pracy tej znaleźć można interesującą biblio-grafię piśmiennictwa (nie tylko francuskiego) dotyczącego ogólnych i szczegółowych aspektów współczesnej architektury bibliotecznej.

Uniwersytety francuskie i ich biblioteki : polityka i jej ocena (1989-2001) [Dokument elektroniczny] / Claude Jolly. - Wwa : KWE SBP. - EBIB ;2002 nr 30. - Tryb dostepu : http://www.ebib.pl/2002/30/jolly.php