Mariusz Majta
Uniwersytet Wrocławski
Instytut Bibliotekoznawstwa

Informacja jako zasób produkcyjny

(fragment pracy magisterskiej)

Żywa jest iluzja, że od informacji,
krok tylko do wiedzy i rozumu, że
informacyjne 'by-pasy mózgu' dokonają
za nas kłopotliwych wyborów i zapewnią
pomyślność.

Józef Lubacz, Roman Galar

Istotne zmiany prowadzące do kształtowania się społeczeństwa informacyjnego nastąpiły w XX wieku. Rewolucja naukowo-techniczna, [1] zapoczątkowana w latach 40. przez proces jakościowych przemian w nauce, technice i produkcji, spowodowała przejście w nowy etap rozwoju. Podstawą rewolucji naukowo-technicznej były epokowe osiągnięcia w matematyce, cybernetyce, fizyce, chemii. Najważniejszymi jej elementami są: automatyzacja procesów pracy, możliwości wykorzystania nowych źródeł energii (zwłaszcza jądrowej), rozwój produkcji materiałów syntetycznych oraz udoskonalenie środków transportu i łączności. Zauważalny jest również wpływ nauki i techniki na kulturę, zwłaszcza na gwałtowny rozwój środków masowego przekazu. Rewolucja naukowo-techniczna spowodowała także zmiany we wszystkich sferach życia społecznego m.in. skrócenie czasu pracy, zatarcie różnicy między pracą fizyczną i umysłową, zmniejszenie się odsetka ludzi zatrudnionych w przemyśle. Natomiast tzw. rewolucja informacyjna to proces trwający od drugiej połowy XX wieku, gdy rewolucja naukowo-techniczna doprowadziła do przełomu w technologii i rozwoju mikroelektroniki. Spowodowało to obniżkę kosztów (a zatem i większą dostępność), usprawnienie wszystkich środków komunikowania. Następuje przyspieszony proces globalizacji życia społeczeństwa, wędrówka idei przybrała masowy charakter i rządy państw utraciły możność kontroli tego zjawiska, powstrzymania ponadgranicznego przepływu informacji. Jedynie Chiny są państwem, które niemalże od początków istnienia Internetu używało narzędzi do jego kontrolowania. Znaczne zmiany nastąpiły po 11 września 2001 roku. W ustawodawstwie wielu państw pojawiły się wówczas przepisy w znaczący sposób regulujące przepływ informacji, natomiast agendy rządowe USA ujawniły iż posiadają narzędzia kontroli Internetu. Jednakże rewolucja informacyjna zaowocowała wieloma pozytywnymi zmianami, jak produkcja książek, prasy, a dostępność do różnych form życia kulturalnego dzięki sieci kin, telewizji, radiofonii, stała się nieporównywalna z okresem poprzednim. Nowa jakość informacji oznacza też szybszy rozwój cywilizacyjny, gospodarczy, naukowy, ułatwia proces edukacji i pracy. Jednocześnie agresja informacyjna, czyli narzucanie swojej wizji świata, interpretacji wydarzeń, stała się dominująca. Dystans między państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się dramatycznie rośnie, te drugie mają mniejsze szanse na współzawodnictwo w podziale światowej przestrzeni komunikacyjnej, ich dostęp do baz danych jest niewielki, co pogłębia zapaść cywilizacyjną.

Władza przesuwa się z tradycyjnych podmiotów życia politycznego na te siły, które dysponują informacją i możliwością jej przetwarzania. Międzynarodowe korporacje finansowo-przemysłowe funkcjonują dzięki nowemu systemowi komunikowania ponad granicami, mogą jednocześnie dokonywać setek tysięcy różnorodnych transakcji. Sieć internetowa pozwala tworzyć płaszczyznę porozumienia nie podlegającą jakiejkolwiek tradycyjnej kontroli.

Wiedza

W latach 60. ubiegłego stulecia w gospodarce amerykańskiej, a niedługo później w krajach Europy Zachodniej i Japonii, nastąpił znamienny fakt. Wzrosła liczba zatrudnionych w sektorze "produkcji i dystrybucji wiedzy". [2] Przemysł wytwórczy i przetwórczy stracił na liczbie pracowników, ale na korzyść usług, administracji, badań czyli aktywności gospodarczej polegającej na przetwarzaniu i wytwarzaniu informacji. Fakt ten dostrzeżony dość wcześnie, akcentowali teoretycy zarządzania oraz analitycy i prognostycy rozwoju społeczno-gospodarczego. Jako pierwszych trzeba wymienić Druckera i Senge, prekursorów i twórców zarządzania wiedzą i organizacji uczących się. Bardzo blisko tych tendencji są udane próby, nie tylko zarządzania wiedzą (jak na zachodzie), ale organizacyjnego tworzenia wiedzy, [3] co czynią z powodzeniem przodujące korporacje japońskie.

Wśród analityków i prognostyków rozwoju społecznego należy wyróżnić koncepcję Alvina Tofflera, dotyczącą roli wiedzy w gospodarce i rozwoju społecznym. Napisał między innymi, że: podstawą wszystkich systemów ekonomicznych jest wiedza, a wszelkie przedsięwzięcia gospodarcze zależą od jej społecznie zgromadzonych zasobów. [4] Uważa, że wiedza jest substytutem wszystkich czynników produkcji i postępu społecznego, jest istotnym składnikiem postępu, powstaje z danych, by przez kolejne agregacje i połączenia dać informację, a w końcowym ciągu tego samego procesu wiedzę. Trzeba natomiast podkreślić, że zbiór danych nie musi być informacją, a zbiór informacji nie musi być wiedzą.

Zwrot w aktywności ludzkiej wymusił zmianę rozwoju organizacji gospodarczych, stawiając na pierwszym miejscu przeciwdziałanie entropii. Brak równowagi (charakterystyczny stan epoki przemian) spowodował zmienianie się relacji między organizacjami a otoczeniem. Znamienna konkurencja między tymi organizacjami na poziomie produkowanych przez nie towarów i usług czy procesów oraz prac rozwojowych B+R [5] w epoce przemysłowej w obecnym czasie ulega przemianom. Istotna staje się ewolucja na poziomie samej organizacji, a ciężar konkurencji zostaje przeniesiony w sferę nauki (również w badaniach podstawowych). Przechodzenie informacji w zasób produkcyjny prowadzi do nasilania się integracji badań naukowych i procesów produkcyjnych. Istotnym elementem staje się infrastruktura naukowa dzięki której rozwija się światowy rynek produktów nauki, co umożliwia swobodny przepływ wiedzy i technologii między poszczególnymi krajami. Tym samym zwiększa się udział państwa w produkcji wiedzy, zwłaszcza że badania podstawowe nie powinny pozostawać domeną organizacji prywatnych ze względu na:

• koszty z tym związane i bardzo długi ewentualny okres zwrotu;
• ograniczone możliwości zachowania tajemnicy naukowej, w ogóle pozwalającej uzyskać zwrot ponoszonych nakładów;
• konieczność wyrównania przez państwo luki informacyjnej, jako warunku niedopuszczenia do monopolizacji rynku, w tym zwłaszcza w świetle polityki prowadzonej przez państwo w stosunku do małych i średnich przedsiębiorstw. [6]

We współczesnej gospodarce coraz mniej zależy od zarządzania zasobami finansowymi i materialnymi, a coraz więcej od umiejętności wykorzystania aktywów niematerialnych (tj. wiedzy, umiejętności, własności intelektualnej, itp.). Koncepcją, która się tym zajmuje jest zarządzanie wiedzą (knowledge management).

Za początek koncepcji zarządzania wiedzą przyjmuje się rok 1987, kiedy to w Stanach Zjednoczonych doszło do pierwszej konferencji, pt. Managing the Knowledge Assets into 21st Century, zorganizowanej wspólnie przez Uniwersytet Purdue i firmę DEC.W tym samym roku w Szwecji zawiązała się tzw. "Grupa Konrada", która zainicjowała prace nad "zarządzaniem kapitałem intelektualnym" (intellectual capital management), koncepcją pokrewną do zarządzania wiedzą. Jednak niektóre przedsiębiorstwa zaczęły zarządzać wiedzą jeszcze wcześniej. Koncern Chapparrel Steel w roku 1975 ogłosił, że jego strategia i struktura będą oparte na zarządzaniu wiedzą. Na początku lat 60. Arthur Andersen rozpoczął tworzenie archiwum, które stało się zaczątkiem potężnej bazy określanej dziś mianem Global Best Practices, stanowiącej fundament systemu zarządzania wiedzą tej firmy Knowledge Space.

Lata 90-te XX wieku zaowocowały gwałtownym rozwojem w zarządzaniu, co jest głównie zasługą firm konsultingowych. Obecnie niemal każda z nich posiada mniej lub bardziej rozbudowany system narzędzi zarządzania wiedzą, jak Practice Development Network (PDNet) i Knowledge Resource Directory (McKinsey), Knowledge On-Line (Booz Allen & Hamilton), Kworld i Value Explorer (KPMG), KnowledgeSpace (Arthur Andersen), Knowledge Xchange (Andersen Consulting) czy KnowledgeDirect (PwC). [7]

Najprościej wiedzę można podzielić na tę, która zdoła się opisać i przekazać w jakimś języku, oraz "wiedzę ukrytą". Pierwsza jest możliwa do gromadzenia na nośnikach, przez co staje się dostępna w postaci dokumentów, baz danych, procedur. Drugi rodzaj wiedzy jest sumą wykształcenia, umiejętności i doświadczeń. Wśród menadżerów zachodnich większą wagę przywiązuje się do wiedzy skodyfikowanej, łatwo dostępnej. Natomiast korporacje japońskie uważają, że wiedza wyrażona w słowach i liczbach stanowi zaledwie wierzchołek góry lodowej. Wiedzę ujmują przede wszystkim jako "ukrytą" (tacit knowledge)- coś, co nie jest łatwo dostrzegalne i wyrażalne za pomocą formalnego języka. Wiedza ukryta jest wysoce indywidualna i trudna do sformalizowania, co sprawia, że trudno ją komunikować czy podzielać z innymi. Do tej kategorii wiedzy zaliczają się subiektywny pogląd, intuicja i przeczucia. Ponadto wiedza ukryta jest głęboko zakorzeniona zarówno w indywidualnym działaniu i doświadczeniu, jak i jednostkowych ideałach, wartościach czy emocjach, osobistym przekonaniu, nastawieniu itd. [8]

Wyraźne zainteresowanie w ostatnich latach informacją i znaczący rozwój koncepcji zarządzania wiedzą, wskazują jednoznacznie na zmiany w gospodarce światowej. Sprawne przetwarzanie informacji zaowocowało zwiększeniem konkurencyjności przedsiębiorstw i krajów, które zauważyły swoją szansę w czasie zachodzących przemian. Dostrzeżono nowy zasób produkcyjny: informację, która nie przetworzona, jako "wiedza" bądź w postaci cyfrowej staje się produktem poszukiwanym i wartościowym.

Krajem, który najlepiej i najszybciej potrafił dostosować się do przemian w społeczeństwo informacyjne, są zdecydowanie Stany Zjednoczone. Wyraźna przewaga militarna i ekonomiczna nie jest jedyną siłą, która stanowi o supremacji nad resztą świata. Znacząca i utrwalona dominacja USA kryje się w gromadzeniu, przetwarzaniu i rozpowszechnianiu informacji. Przejawy tej przewagi wynikają z:

1. Dominacji języka angielskiego jako powszechnego języka wieku informacji:
   - przeważająca liczba opracowań naukowych publikowanych jest po raz pierwszy po angielsku;
   - ponad połowa periodycznych wydawnictw technicznych i naukowych wydawanych jest po angielsku;
   - 80 % całej informacji zgromadzonej na komputerach zapisane jest w języku angielskim;
   - angielski jest językiem międzynarodowego biznesu.
2. Zjawiska tzw. "łagodnej siły" czyli zdolność do wywierania wpływu na inne kraje poprzez upowszechnianie własnych wzorców społecznych i kulturowych dzięki dysponowaniu przewagą w technologiach informacyjnych (wpływ kultury masowej)
3. Koncentracji globalnych sieci dostępu do baz danych ( ponad połowa znajduje się w USA).

Technologia

Stworzenie pierwszych algorytmów przez J. von Neumana i A. Turinga, a w 1946 roku skonstruowanie pierwszego komputera o nazwie ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer) zaowocowało znaczącymi przemianami w gospodarce światowej i społeczeństwie. Początkowo komputery były wykorzystywane wyłącznie dla celów naukowych i militarnych, aż do roku początku lat 60. Był to czas gwałtownego wzrostu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych. Scentralizowany system bankowy nie mógł sprostać księgowaniu wzrastającej liczby czeków i operacji gotówkowych, których ilość w latach 1943 - 1953 podwoiła się. Wówczas ratunkiem okazał się wynalazek dwóch amerykańskich naukowców, którzy zaproponowali wprowadzenie do systemu clearingowego [9] komputera o nawie ERMA (Electronic Recording Machine-Accounting). Testy próbne jego możliwości odbyły się w Banku Amerykańskim. Otrzymane rezultaty okazały się zaskakujące nawet dla samych wynalazców. Wprowadzenie częściowej automatyzacji umożliwiło bowiem zredukowanie liczby pracowników obsługujących proces clearingowy z 50 do 9 osób. Począwszy od tego wydarzenia przedsiębiorstwa zaczęły poważnie interesować się wprowadzeniem gwałtownie rozwijających się technologii informatycznych do swoich systemów zarządzania. W latach 70., za pośrednictwem sieci WAN [10] oraz przy wykorzystaniu standardu EDI [11] zaczęto przesyłać pierwsze dokumenty w formie elektronicznej pomiędzy przedsiębiorstwami, tj. faktury, zamówienia, listy przewozowe.

Pierwsza wiadomość tekstowa została wysłana w 1971 roku przez Raya Tomilsona. Rok później powstał Telnet, aplikacja pozwalająca na zdalną pracę na odległych komputerach. EDI we wczesnym etapie rozwoju narzucał na swoich uczestników zachowanie określonej formy przesyłanych dokumentów, co było ograniczeniem i utrudnieniem dla przedsiębiorstw. Jednak dobrze wykorzystany pozwalał na znaczną redukcję kosztów oraz czasu niezbędnego do przeprowadzenia codziennych operacji. Mimo ogromnych, jak na tamten czas, możliwości wykorzystania dla potencjalnego rozwoju, standardy EDI wdrażane były tylko dla w niektórych przedsiębiorstwach. Wysoki koszt instalacji oraz utrzymania sieci WAN powodował, iż komunikacja elektroniczna jeszcze przez długi czas pozostała poza zasięgiem małych i średnich przedsiębiorstw. Tak więc na rynku powstała sytuacja, w której firmy chcące wdrażać innowacje techniczne były ograniczane względami formalnymi i sprzętowymi.

Następny etap rozwoju komputerów to opracowanie mikroprocesorów i zbudowanie Internetu, który przyśpieszył przetwarzania informacji i wiedzy globalnie. Stało się możliwe jej wykorzystanie w skali kraju, kontynentu i całej planety. Internet jaki znamy dziś powstał w 1983 roku, kiedy to od ARPANET odłączona została jej część wojskowa MILNET. Do rozwoju ogólnodostępnej sieci przyczyniła się Narodowa Fundacja Nauki tworząc NSFNET, sieć coraz szybszych superkomputerów wykorzystywanych do celów naukowych. Wtedy też powstała pierwsza usługa on-line Prodigy, której zadaniem było umożliwienie dokonania zakupów, dostępu do informacji i rozrywki dla osób indywidualnych. Firma Prodigy swoją formalną działalność rozpoczęła w roku 1988.

Stworzony w roku 1990 przez Tima Bernersa-Lee World Wide Web, pozwolił na połączenie słów, obrazu oraz dźwięku. Początkowo projekt ten był przeznaczony jako wsparcie dla naukowców zajmujących się fizyką w CERN. W pierwszej swojej odsłonie umożliwiał jednoczesne przeglądanie i edycję stron WWW. Rok później, po zainstalowaniu na serwerze CERN, rozpowszechnił się na cały świat. Internet obecnie to rozproszona "inteligencja świata" z milionami serwerów, dziesiątkami milionów terminali uczestniczących w konsumpcji, przetwarzaniu i wytwarzaniu wiedzy. Jeśli jeszcze uwzględnić komunikację satelitarną, telefonię przewodową i komórkową, to jako ludzkość mamy praktycznie w rękach niezwykły potencjał sprawczy.

Rozwój teleinformatycznych technik IT zapewnił nie osiąganą wcześniej łatwość i szybkość pozyskiwania i przetwarzania informacji. Pozwoliło to na powstanie światowych sieci komunikacji cyfrowej, w tym Internetu, wykorzystanie zasobów informacyjnych w gospodarce, ale także stało się przyczyną głębokich zmian we wszystkich dziedzinach życia, zainicjowało pojawienie się nowych procesów i zjawisk. Rozwój IT w wyraźny sposób przyczynił się do nadania informacji nowego wymiaru. Informacja stała się zasobem produkcyjnym.

[...] informacja ma masę. Każda. Byle jaka treść nie ma najmniejszego znaczenia... istnieje, uważasz, krytyczna masa informacji. Zbliżamy się do niej. Nie my, tutaj, ale cała Ziemia. Zbliża się do niej każda cywilizacja budująca komputery. Rozwój cybernetyki to pułapka zastawiona przez przyrodę na Rozum [...]. [12] Stanisław Lem doskonale zdawał sobie sprawę, że rozwój komputerów przyniesie ze sobą nowe bariery, z którymi człowiek będzie musiał się uporać. Tworzenie ciągle nowych partii olbrzymiej ilości informacji staje się już teraz problemem zauważalnym. Jak wyliczyli Peter Lyman i Hal R. Varian ze School of Information Managment and Systems Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkley (How much information?) w ciągu roku świat produkuje informacje o objętości 1,5 mld gigabajtów [13], z czego na każdego mieszkańca ziemi przypada ok. 250 megabajtów. Ogrom informacji we współczesnym świecie przyniósł ze sobą nowe problemy ale i stał się "symbolem" nowej epoki - społeczeństwa informacyjnego. Informacja staje się kluczowym strategicznym zasobem ekonomicznym, zaś techniki komunikowania (jako że są połączone z przetwarzaniem informacji oraz technologiami ich magazynowania) są najbardziej efektywnymi środkami jej wykorzystania.

Bibliografia

1. BOLTER, J. David. Człowiek Turinga : kultura Zachodu w wieku komputera, Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy, 1990. 368 s. ISBN 83-06-01940-7.
2. CEJPEK, Jiri. Społeczny problem informacji a biblioteki. Roczniki Biblioteczne, 1974, R. XVIII, z. 3-4, s. 841-875.
3. Coates J. F., Jarratt J., Odkrywanie przyszłości . 200 lat rosnącej kompetencji, Transformacje, Vol 3 .4, No 9 .10, 1996.
4. IHNATOWICZ, Ireneusz. Człowiek, informacja, społeczeństwo. Warszawa : "Czytelnik", 1989. 209 s. ISBN 83-07-01545-6.
5. KING, Alexander, SCHNEIDER, Bertrand. Pierwsza rewolucja globalna : raport Rady Klubu Rzymskiego. Warszawa : Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, 1992. 242 s. ISBN 83-900206-4-5.
6. LEM, Stanisław. Summa technologiae. Kraków : Wydaw. Literackie, 1974. 505 s.
7. NONAKA, Ikujiro, TAKEUCHI, Hirotaka. Kreowanie wiedzy w organizacji : jak spółki japońskie dynamizują procesy innowacyjne. Warszawa : Poltex, 2000. 303 s. ISBN 83-86890-99-1.
8. POSTMAN, Neil. Technopol - triumf techniki nad kulturą. Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy, 1995. 246 s. ISBN 83-06-02433-8.
9. SIENKIEWICZ, Piotr. Od Eniaca do Internetu czyli pól wieku komputerów. Transformacje, 1995/96, nr 3/4, s. 31-37. 1
10. TOFFLER, Alvin. Trzecia fala. Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy, 1997. 662 s. ISBN 83-06-02594-6.
11. WIENER, Norbert. Cybernetyka i społeczeństwo. Warszawa : "Książka i Wiedza", 1960, s. 232.
12. WIERZBOŁOWSKI, J. Informacja i technologie informacyjne jako element przekształceń strukturalnych i systemowych w gospodarce światowej (ogólne podejście do tematu) wygłoszony na konferencji naukowej) Integracja europejska wobec wyzwań ery informacyjnej (postindustrialnej) [referat].
13. WIERZBOŁOWSKI, J. Polska wobec wyzwań społeczeństwa informacyjnego aksjologiczne i społeczne dylematy integracji z Unią Europejską [referat wygłoszony w Warszawie, 20 listopada 1997 roku].
14. ZACHER, Lech. Zmiany strukturalno-jakościowe w dobie rewolucji naukowo-technicznej. Warszawa : 1977

Przypisy

[1] Termin wprowadził w 1939 angielski uczony J.D. Bernal.

[2] Pojęcie to wywodzi się z prac ekonomisty Fritza Machlupa z lat 1950, który obok trzech sektorów w gospodarce ( Rolnictwo, Przemysł, Usługi) wyróżnił czwarty zwany Informacją.

[3] NONAKA, Ikujiro, TAKEUCHI, Hirotaka. Kreowanie wiedzy w organizacji : jak spółki japońskie dynamizują procesy innowacyjne. Warszawa : Poltex, 2000. 303 s. ISBN 83-86890-99-1.

[4] TOFFLER, Alvin. Trzecia fala. Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy, 1997, s.76.

[5] B+R skrót oznaczający pion lub dział badawczo-rozwojowy istniejący w każdym większym przedsiębiorstwie

[6] J. Wierzbołowski, op. cit.,

[7] STROJNY, Mariusz, SOBCZAK, Andrzej. Zarządzanie wiedzą jako czynnik zwiększania konkurencyjności organizacji gospodarczych http://www.egov.pl/teksty/zarzadzanie_wiedza_przewaga/dokument.php [Dostęp 13 stycznia 2003].

[8] NONAKA, Ikujiro, TAKEUCHI, Hirotaka. Kreowanie wiedzy w organizacji : jak spółki japońskie dynamizują procesy innowacyjne. Warszawa : Poltex, 2000, s. 14-15.

[9] Clearing- forma rozliczeń finansowych między podmiotami gospodarczymi, polegająca na kompensowaniu w przyjętych okresach wzajemnych należności i zobowiązań oraz regulowaniu (w postaci bezgotówkowej lub kredytu) jedynie salda (różnicy) między nimi.

[10] WAN (Wide Area Network, Sieć rozległa), rodzaj sieci komputerowej skupiającej wiele sieci lokalnych (LAN). Sieć WAN obejmuje więc duży obszar, taki jak kraje, ich grupy czy kontynenty. Siecią WAN jest też Internet. Prędkość transferu w takiej sieci jest dość duża, może być nawet rzędu Gigabitów na sekundę.

[11] EDI (Electronic Data Interchange) w informatyce wymiana danych w sieciach komputerowych.

[12] LEM, Stanisław. Summa technologiae. Kraków : Wydaw. Literackie, 1974, s.84.

[13] LYMAN, Peter, VARIAN, Hall. How much information? In JEP The Journal of Electronic Publishing [on-line]. 2000, vol. 6 December 2000 [dostęp 9 lipca 2003]. Dostępny w World Wide Web: http://www.press.umich.edu/jep/06-02/lyman.html.

Informacja jako zasób produkcyjny : (fragment pracy magisterskiej) / Mariusz Majta// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 7/2003 (47) lipiec/sierpień. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2003. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2003/47/majta2.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187