Elżbieta Golec-Nycz
Akademia Ekonomiczna w Krakowie
Biblioteka Główna

Pozycja bibliotekarzy w świetle projektu ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym

Wstęp

Projekt ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym został przygotowany przez prezydencki zespół ekspertów pod przewodnictwem prof. Jerzego Woźniaka i zamieszczony na stronie Fundacji Rektorów Polskich^[1]. Według zapewnień Fundacji wpłynie do Sejmu w listopadzie b.r. Ma to być regulacja stanowiąca swoistego rodzaju kodeks wyższych uczelni, dlatego z chwilą jej wejścia w życie uchylone zostaną:

• ustawa z dnia 31 marca 1965 r. o wyższym szkolnictwie wojskowym, (tekst jednolity) Dz. U. z 1992 r. nr 10 z późn. zm. oraz z 2002 r. nr 141, poz. 1184,
• ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, Dz. U. nr 65, poz. 385, z późn. zm. oraz z 2002 r. nr 200, poz. 1683,
• ustawa z dnia 26 czerwca 1997 r. o wyższych szkołach zawodowych, Dz. U. nr 96, poz. 590 z późn. zm. oraz z 2002 r. nr 150, poz.1239.

Prawo o szkolnictwie wyższym (zwane dalej Psw) reguluje status wszystkich wyższych uczelni, przypisując im obowiązek upowszechniania kultury narodowej, w tym - poprzez gromadzenie i udostępnianie zbiorów bibliotecznych i informacyjnych. Psw nie wspomina o bibliotece jako jednostce organizacyjnej wyższej uczelni, jak to obecnie wynika z ustawy o szkolnictwie wyższym, niemniej jednak przewiduje dla każdej uczelni obowiązek utrzymywania systemu informatyczno-bibiliotecznego. Szczegóły organizacyjne w tym zakresie, dotyczące w szczególności organizacji i funkcjonowania systemu, a także zasad korzystania z niego przez osoby będące pracownikami lub studentami, zostały zarezerwowane dla statutu uczelni. Niniejszy artykuł jest próbą oceny pozycji bibliotekarzy w świetle Psw na tle porównawczym prawa dotychczas obowiązującego.

Bibliotekarz dyplomowany nauczycielem akademickim

Psw dzieli bibliotekarzy na dwie kategorie:

1. dyplomowanych pracowników bibliotecznych, dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej, dyplomowanych informatyków - którym nadaje uprawnienia nauczycieli akademickich,
2. pozostałych pracowników bibliotecznych oraz dokumentacji i informacji naukowej.

W dotychczasowym stanie prawnym, do dyplomowanych bibliotekarzy stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pracowników naukowo-dydaktycznych, a w stosunku do bibliotekarzy zatrudnionych na stanowisku starszego bibliotekarza i kustosza-przepisy dotyczące pracowników dydaktycznych^[2]. Te grupy pracownicze nie posiadają jednak wprost uprawnień nauczycieli akademickich. Psw przewiduje zmianę tego stanu poprzez zaliczenie bibliotekarzy dyplomowanych do grona nauczycieli akademickich, likwidując jednocześnie stosowanie przepisów dotyczących pracowników dydaktycznych w stosunku do starszych bibliotekarzy i kustoszy bibliotecznych. Psw zmieni więc zakres uprawnień pracowniczych obu tych grup bibliotekarzy.

Dyplomowani pracownicy biblioteczni, dyplomowani pracownicy dokumentacji i informacji naukowej oraz dyplomowani informatycy będą zatrudniani na stanowiskach:

• starszego kustosza dyplomowanego, starszego dokumentalisty dyplomowanego,
• kustosza dyplomowanego, dokumentalisty dyplomowanego,
• adiunkta bibliotecznego, adiunkta dokumentacji i informacji naukowej,
• asystenta bibliotecznego, asystenta dokumentacji i informacji naukowej,
• informatyka dyplomowanego.

W aktualnej strukturze stanowiskowej nie ma informatyka dyplomowanego. Rozwój sieci informatycznej, w skomputeryzowanych wyższych uczelniach, wymaga zatrudniania tych specjalistów, toteż projektodawca słusznie uczynił, przewidując stanowisko informatyka dyplomowanego.

W przepisie wykonawczym do Psw zostaną określone:

• warunki, jakie powinien spełniać kandydat na dyplomowanego bibliotekarza, dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej oraz na dyplomowanego informatyka, uwzględniając w szczególności wymagania w zakresie posiadanego wykształcenia, stażu pracy i osiągnięć naukowych, warunkujące dopuszczenie do postępowania kwalifikacyjnego oraz możliwość zwolnienia z tego postępowania,
• szczegółowe zasady, formę i tryb postępowania kwalifikacyjnego, przyznającego uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego, dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej oraz dyplomowanego informatyka, uwzględniające w szczególności tryb powoływania oraz zasady funkcjonowania komisji egzaminacyjnej,
• szczegółowe zasady awansowania dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej oraz dyplomowanego informatyka, uwzględniające w szczególności wymagania kwalifikacyjne, warunkujące awans zawodowy, wykaz specjalizacji zawodowych oraz ich zakres tematyczny,
• wzór zaświadczenia o uzyskaniu kwalifikacji zawodowych.

Do bibliotekarzy będących nauczycielami akademickimi wyłączone będzie stosowanie przepisów Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, (Dz. U. nr 85, poz. 539, z późn. zm. oraz z 2002 r. nr 113, poz. 984). W konsekwencji oznacza to, że wobec kompletnej regulacji pozycji bibliotekarzy - nauczycieli akademickich, nie znajdą do nich w szczególności zastosowania przepisy rozporządzenia MKiS z 9 marca 1999 r. w sprawie wymagań kwalifikacyjnych, uprawniających do zajmowania określonych stanowisk w bibliotekach oraz trybu stwierdzania tych kwalifikacji (Dz. U. nr 41, poz. 419).

Nawiązanie i rozwiązanie stosunku pracy

Nawiązanie stosunku pracy ze wszystkimi bibliotekarzami następować będzie poprzez zawarcie umowy o pracę. W dotychczasowym stanie prawnym bibliotekarze zatrudnieni na stanowisku starszego bibliotekarza i wyższym są pracownikami mianowanymi na czas nieokreślony. Z dniem wejścia w życie Psw ustawodawca zlikwiduje dotychczasową możliwość szerokiego zatrudniania merytorycznych pracowników uczelni w formie mianowania. Ta forma stosunku pracy w Psw zarezerwowana będzie wyłącznie dla profesorów. W przepisach przejściowych przewidziano, że z dniem wejścia w życie Psw dotychczasowe stosunki pracy z mianowania przekształcą się z mocy prawa w umowy o pracę zawarte na czas nieokreślony. Rozwiązanie to, jak się wydaje, nie jest najtrafniejszym wyborem. Z reguły wykwalifikowana kadra merytoryczna bibliotekarzy charakteryzowała się stałością zatrudnienia właśnie ze względu na stosunek pracy oparty na mianowaniu. Zmiany pracy z inicjatywy pracowników-bibliotekarzy miały charakter wyjątkowy. Likwidacja mianowania spowoduje, że pracodawcy będą mogli dokonywać stosownych zmian w zatrudnieniu na zasadach dotyczących ogółu pracowników. Bibliotekarze będący nauczycielami akademickimi, chociaż będą zatrudnieni na podstawie umów o pracę, w pewnym zakresie utrzymają stabilność zatrudnienia. Psw tworzy szczególne ograniczenia dopuszczalności rozwiązywania umów o pracę z tą grupą pracowniczą.

Czynności dotyczące rozwiązania stosunku pracy zastrzeżone są na koniec semestru i przypisane rektorowi, który może:

1. wypowiedzieć stosunek pracy w przypadku:
   • czasowej niezdolności do pracy spowodowanej chorobą, jeżeli okres tej niezdolności przekracza rok, a w przypadku stwierdzenia przez uprawnionego lekarza poprawy stanu zdrowia i możliwości powrotu do pracy, jeżeli okres ten przekracza dwa lata,
   • wszczęcia postępowania w sprawie zniesienia lub likwidacji uczelni albo przekształcenia jej struktury uniemożliwiającego dalsze zatrudnienie bibliotekarza,
   • otrzymania przez bibliotekarza negatywnej oceny pracy w ramach dokonywanego co cztery lata opiniowania,
   • podjęcia dodatkowego zatrudnienia lub działalności gospodarczej bez uzyskania zgody rektora,
2. wypowiedzieć dotychczasowe warunki pracy lub płacy w przypadku zmian organizacyjnych lub programowych, powodujących zmniejszenie obowiązków dydaktycznych lub ograniczenie możliwości prowadzenia badań naukowych, przy czym warunki i tryb postępowania poprzedzającego wypowiedzenie warunków pracy i płacy określał będzie statut,
3. rozwiązać stosunek pracy bez wypowiedzenia w przypadku:
   • trwałej utraty zdolności do pracy na zajmowanym stanowisku, stwierdzonej orzeczeniem lekarza prowadzącego badania okresowe lub kontrolne, jeżeli nie ma możliwości zatrudnienia bibliotekarza na innym stanowisku, odpowiednim do jego stanu zdrowia i kwalifikacji zawodowych albo gdy pracownik odmawia przejścia do takiej pracy,
   • niedostarczenia w wyznaczonym terminie orzeczenia potwierdzającego zdolność do pracy na zajmowanym stanowisku, wydanego przez lekarza prowadzącego badania okresowe lub kontrolne,
   • dopuszczenia się plagiatu lub innego oszustwa naukowego, stwierdzonego prawomocnym wyrokiem sądowym lub prawomocnym orzeczeniem komisji dyscyplinarnej.

W stosunku do bibliotekarzy-nauczycieli akademickich Psw przewiduje także szczególne przypadki wygaśnięcia stosunku pracy z mocy prawa. Fakt ten stwierdza rektor w razie:

• ustalenia, że zajęcie stanowiska nastąpiło na podstawie fałszywych lub nieważnych dokumentów,
• prawomocnego orzeczenia przez sąd utraty praw publicznych,
• prawomocnego ukarania karą pozbawienia prawa wykonywania zawodu nauczyciela akademickiego na stałe lub na czas określony,
• upływu trzymiesięcznego okresu nieobecności w pracy z powodu tymczasowego aresztowania,
• śmierci pracownika.

Odmienność regulacji w zakresie statusu zatrudnieniowego bibliotekarzy-nauczycieli akademickich wymaga odmiennej oceny ich pracy, toteż ta grupa bibliotekarzy będzie podlegać okresowej ocenie pracy co cztery lata. Kryteria, podmiot oceniający oraz tryb jej dokonywania precyzować będzie statut uczelni.

Ograniczenia w zatrudnieniu

W stosunku do bibliotekarzy niebędących nauczycielami akademickimi Psw nie przewiduje żadnych ograniczeń zatrudnieniowych, co oznacza, że obowiązuje tutaj dowolność wynikająca z przepisów Kodeksu pracy, który nie wymaga spełnienia wymogów formalnych w przypadku zamiaru podjęcia przez pracownika dodatkowego zatrudnienia. Ograniczenia dotyczyć będą bibliotekarzy będących nauczycielami akademickimi, którzy będą mogli pozostawać w tym samym czasie, w stosunku pracy tylko w jednym, podstawowym miejscu pracy. Podjęcie przez bibliotekarza-nauczyciela akademickiego, zatrudnionego w pełnym zakresie obowiązków, dodatkowego zatrudnienia w ramach stosunku pracy lub działalności gospodarczej wymagać będzie zgody rektora uczelni będącej podstawowym miejscem pracy. Szczegółowy tryb oraz warunki udzielania zgody określać będzie statut uczelni. Jednak obowiązek uzyskania zgody nie będzie dotyczył osób podejmujących zatrudnienie w ramach stosunku pracy w centralnych urzędach administracji publicznej, w organach towarzystw naukowych i zawodowych, organach wymiaru sprawiedliwości oraz w zespołach doradczych organów władzy i administracji publicznej, a także we władzach Polskiej Akademii Nauk. W takim przypadku pracownik będzie zobowiązany jedynie zawiadomić rektora o podjętym zatrudnieniu.

Bibliotekarz-nauczyciel akademicki, który przed dniem wejścia w życie Psw podjął dodatkowe zatrudnienie lub działalność gospodarczą, będzie miał prawo wykonywać je do czasu rozwiązania lub wygaśnięcia umowy o pracę, bez konieczności uzyskania zgody rektora.

Zagadnienie ograniczenia zatrudnienia nauczycieli akademickich to problem pojawiający się w latach 90., kiedy to powstały prywatne szkoły wyższe, konkurujące nie zawsze uczciwie z państwowymi. Dostrzegając te problemy, Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego uchwalił 25 czerwca 2003 r. Akademicki Kodeks Wartości, przypominający podstawowe wartości obyczajowe i etyczne, które ukształtowane przez wielowiekową tradycję tworzyły autorytet nauki. W ślad za Akademickim Kodeksem Wartości Senat UJ podjął także uchwałę dotyczącą ograniczenia zatrudnienia pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego. Działania te są zbieżne z zamierzeniami twórców Psw, docelowo zmierzając do osiągnięcia stanu wymagającego każdorazowej zgody na dodatkowe zatrudnienie nauczyciela akademickiego zatrudnionego w danej uczelni na pełnym etacie.

Prawo do wypoczynku

Psw reguluje w sposób szczególny problematykę czasu pracy i urlopów wypoczynkowych. W stosunku do wszystkich bibliotekarzy przewidziana będzie norma tygodniowa czasu pracy wynosząca 36 godzin, zgodna z dotychczasowym wymiarem. Psw przewiduje, że w sprawach dotyczących stosunku pracy pracowników uczelni, nieuregulowanych w tej ustawie, stosować się będzie przepisy Kodeksu pracy, wobec tego inne kwestie dotyczące czasu pracy znajdą zastosowanie na podstawie przepisów powszechnie obowiązujących.

Bibliotekarzowi będącemu nauczycielem akademickim przysługiwać będzie prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze 36 dni roboczych w ciągu roku. Dni wolnych od pracy, wynikających z rozkładu czasu pracy w pięciodniowym tygodniu pracy, nie wlicza się do urlopu wypoczynkowego. W przypadku niewykorzystania urlopu wypoczynkowego z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, nauczycielowi akademickiemu przysługuje ekwiwalent pieniężny za okres niewykorzystanego urlopu. W roku kalendarzowym, w którym ustaje stosunek pracy, nauczyciel akademicki ma prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze proporcjonalnym do okresu zatrudnienia. Urlop wypoczynkowy w wymiarze proporcjonalnym do okresu zatrudnienia w danym roku kalendarzowym przysługuje także w roku, w którym nauczyciel akademicki podjął pracę po powrocie z urlopu bezpłatnego, wychowawczego lub zdrowotnego.

W stosunku do pozostałych bibliotekarzy uprawnienia urlopowe wynikać będą z przepisów Kodeksu pracy. Oznacza to, że starsi bibliotekarze i kustosze biblioteczni utracą dotychczasowy korzystniejszy wymiar urlopu wypoczynkowego wynoszący 36 dni roboczych w roku, gdyż maksymalny kodeksowy wymiar wynosi 26 dni. Rozwiązanie to budzi wątpliwości z kilku względów. Po pierwsze, szczególny wymiar urlopu wypoczynkowego w Ustawie o szkolnictwie wyższym związany był w stosunku do bibliotekarzy z ich charakterem pracy uciążliwej. Okoliczność ta nie uległa zmianie. Przeciwnie, rozwój komputeryzacji w uczelniach stopień tej uciążliwości jeszcze potęguje. Po drugie, z punktu widzenia prawa do wypoczynku, nie jest zrozumiały zamysł ustawodawcy, który jednakowo traktuje wszystkich bibliotekarzy, ustalając im normę czasu pracy wynoszącą 36 godzin, przy równoczesnym różnicowaniu zakresu prawa do urlopu. Po trzecie, mogą powstać wątpliwości co do poprawności takiego zabiegu ustawodawcy z uwagi na zasadę praw nabytych, przede wszystkim dlatego, że ustawodawca nie przewiduje zachowania tych uprawnień przez pracowników, którzy obecnie je posiadają. Wymiar urlopu wypoczynkowego dla bibliotekarzy historycznie już budził z normatywnego punktu widzenia wątpliwości, ostatecznie jednak obecne brzmienie 36 dni roboczych rozwiało wszelkie wątpliwości interpretacyjne^[3]. Wydaje się, że na etapie tworzenia Psw ustawodawca powinien dojrzeć te niekonsekwencję i pozostawić bibliotekarzom prawo do korzystniejszego wymiaru urlopu wypoczynkowego. Proponowanemu w projekcie Psw rozwiązaniu, pozbawiającemu starszych bibliotekarzy i kustoszy bibliotecznych urlopu wypoczynkowego w wymiarze 36 dni roboczych, brakuje przesłanek racjonalności. W zakresie zasady prawa do wypoczynku, zarówno skrócony czas pracy, jak i wydłużone urlopy wypoczynkowe wprowadzane były ze względu na szkodliwe albo szczególnie uciążliwe warunki pracy. Powrót do normalnych norm był natomiast przewidziany w przypadku poprawy warunków pracy w postaci likwidacji szkodliwości czy uciążliwości pracy^[4]. Jeżeli począwszy od starszego bibliotekarza wzwyż ustawodawca zdecydował się skrócić czas pracy i przyznać prawo do wyższego wymiaru urlopu wypoczynkowego, a w perspektywie czasowej od tego rozwiązania warunki pracy bibliotekarzy nie uległy poprawie, lecz stały się jeszcze bardziej uciążliwe, to pozbawianie teraz korzystniejszych uprawnień urlopowych jest niewątpliwie sprzeczne z zasadą słuszności. Ponadto, propozycja taka idzie pod prąd tendencjom zmian w prawie pracy, związanym z wejściem Polski do Unii Europejskiej, w ramach których ogólny rozmiar wypoczynku pracownika ma ulegać dalszym podwyższeniom^[5].

Zakończenie

Prawo o szkolnictwie wyższym jest regulacją, jak się wydaje, zasadniczo słuszną. W miejsce dotychczasowych trzech ustaw proponuje się swoistego rodzaju kodeks wyższych uczelni, zawierający wszystkie podstawowe i niezbędne zapisy, służące każdej uczelni i jej pracownikom. Można mieć wątpliwości co do generalnego kształtu proponowanego stosunku pracy w uczelniach, który zasadniczo z mianowania przejdzie w dominację umowy o pracę. Jest to jednak pogorszenie sytuacji pracowniczej związane z przyjętą koncepcją większej swobody organizacyjnej pracodawcy. Projektowi brakuje jednak zapisu zobowiązującego państwowe wyższe uczelnie do utrzymywania bibliotek, gdyż trudno sobie wyobrazić, aby taka uczelnia bez biblioteki prawidłowo funkcjonowała. Przekazanie kompetencji strukturalno-organizacyjnej na poziom statutu uczelni nie jest wystarczające, gdyż nie gwarantuje podstawowego obowiązku wyższej uczelni, jakim jest upowszechnianie kultury narodowej poprzez gromadzenie i udostępnianie zbiorów bibliotecznych i informacyjnych. Nie można się także zgodzić z pozbawieniem starszych bibliotekarzy i kustoszy bibliotecznych prawa do 36-dniowego wymiaru urlopu wypoczynkowego jako rozwiązania merytorycznie nieuzasadnionego. Co prawda, Psw przewiduje możliwość korzystniejszego regulowania uprawnień pracowniczych w statucie uczelni, co mogłoby np. prowadzić do tego, że w danej uczelni dotychczasowe prawo do urlopu wypoczynkowego starszych bibliotekarzy i kustoszy bibliotecznych byłoby zachowane, niemniej jednak zapis ustawodawcy pozbawiający tego korzystniejszego prawa w praktyce zostanie odczytany jednoznacznie i dlatego trudno liczyć na korzystniejsze regulacje w statutach uczelni. Niezależnie od tego, różnicowanie uprawnień urlopowych tej grupy bibliotekarzy byłoby co najmniej wątpliwe w aspekcie zasady prawa do wypoczynku, wymagającej równego traktowania pracowników znajdujących się w identycznej sytuacji pod względem uciążliwości ich pracy. Jak każde ograniczenie uprawnień, tak i to nie może się spotkać z pozytywnym odzewem, co jest rzeczą zrozumiałą. O ile jednak likwidację mianowania można wytłumaczyć przesłankami racjonalnymi, o tyle podejście do problematyki urlopowej, z braku takich argumentów, powinno zostać przez ustawodawcę przemyślane i jeszcze na etapie legislacyjnym zmienione.

Przypisy

[1] Fundacja Rektorów Polskich [on-line]. [dostęp 10 października 2003]. Dostępny w World Wide Web: http://www.frp.org.pl/.

[2] Por. art. 77 cyt. Ustawy o szkolnictwie wyższym, Dz. U. nr 65, poz. 385, z późn. zm. oraz z 2002 r. nr 200, poz. 1683.

[3] Por. CHMIELEK-ŁUBIŃSKA, Ewa. Wymiar urlopu nauczyciela akademickiego. Atest-Ochrona Pracy, 1998, nr 7, s.12-13.

[4] Por. art.130 Kodeksu pracy oraz uchylony art. 160 Kodeksu pracy.

[5] Por. projekt z 25.11.2002 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy, a także: ŚWIĄTKOWSKI, Andrzej Marian. Prawo socjalne Unii Europejskiej i Rady Europy - Bezpieczeństwo i higiena pracy - komentarz. Universitas 2003, s. 225.

Pozycja bibliotekarzy w świetle projektu ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym / Elżbieta Golec-Nycz// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 9/2003 (49) październik. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2003. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2003/49/golec.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187