Judaistyczne zbiory w bibliotece naukowej

Historia Biblioteki Żydowskiego Instytutu Historycznego sięga 1860 roku. Wówczas to na posiedzeniu Komitetu Synagogi dr Ludwik Natanson, późniejszy prezes Gminy Żydowskiej w Warszawie, zgłosił wniosek założenia przy synagodze biblioteki dzieł religijnych. W następnym roku, na potrzeby tworzącej się biblioteki, wygospodarowano niewielkie pomieszczenie. Jednak dopiero w 1879 roku, po wybudowaniu nowej synagogi na Tłomackiem, powstały warunki do stworzenia właściwej biblioteki. W 1880 roku przeznaczono pieniądze na jej urządzenie i ustanowiono stały budżet wynoszący 700 rubli rocznie. W lutym 1881 roku odbyło się uroczyste otwarcie Biblioteki. W 1904 roku tytuł honorowego bibliotekarza otrzymał dr Samuel Poznański, kaznodzieja synagogi, który systematycznie kupował dzieła naukowe z dziedziny historii, filozofii, archeologii, czasopisma, a także rękopisy. Biblioteka zyskała w jego osobie kierownika naukowego. Wraz z powiększającym się księgozbiorem pogarszały się warunki jego przechowywania, a także brakowało miejsca do udostępniania. Dostrzegając problemy, Komitet Synagogi, z okazji jubileuszu 50-lecia Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, podjął decyzję o wybudowaniu dla biblioteki specjalnego gmachu. Powstał Komitet do Spraw Budowy, w którego imieniu Dawid Przeworski w 1911 roku kupił od rodziny Szellerów nieruchomość przy ul. Tłomackie 5, przeznaczając na budowę gmachu Biblioteki.

Pierwsza wojna światowa zahamowała rozwój biblioteki. Do idei budowy w 1924 roku powrócił prof. Mojżesz Schorr, który wystosował apel do społeczności żydowskiej w sprawie zbierania składek na ten cel. W 1927 roku ogłoszono konkurs na projekt budynku Biblioteki Judaistycznej, który wygrał inż. arch. Edward Eber. 8 maja 1928 roku położono kamień węgielny, oraz wmurowano akt erekcyjny. 22 kwietnia 1936 roku odbyło się uroczyste otwarcie Głównej Biblioteki Judaistycznej w Warszawie.

Biblioteka Żydowskiego Instytutu Historycznego jest w prostej linii kontynuatorką Głównej Biblioteki Judaistycznej i oczywiście mieści się w tym samym gmachu.
W okresie międzywojennym Biblioteka przeżywała swój rozkwit. Dysponowała znacznym funduszem na zakupy i otrzymywała liczne dary.
W 1928 roku Biblioteka posiadała 11 678 dzieł hebrajskich i żydowskich oraz 7 708 dzieł w innych językach, razem 19 386 tytułów. W 1934 roku ilość tytułów wzrosła do 27 119 oraz 8 000 dubletów i stu kilkudziesięciu rękopisów.
W 1934 roku Bibliotece Judaistycznej przyznano prawo otrzymywania egzemplarza obowiązkowego dzieł hebrajskich i żydowskich drukowanych w Polsce.
Przez wiele lat bardzo dużo pracy poświęcali Bibliotece literat Jechiel Chaim Borensztein i Abram Gawze, który przez 20 lat pracował jako bibliotekarzy. Również Mojżesz Weisberg (uczeń i współpracownik dr Samuela Poznańskiego) przyczynił się w znacznym stopniu do nowoczesnej organizacji Biblioteki, w której wprowadzono katalog wzorowany na katalogu Biblioteki Narodowej.

Po roku działalności Głównej Biblioteki Judaistycznej w nowym gmachu okazało się, że Komitet Zgromadzenia Członków Wielkiej Synagogi na Tłomackiem nie był w stanie pokryć kosztów jej utrzymania. Wyłonił się projekt założenia Towarzystwa Miłośników Głównej Biblioteki Judaistycznej, którego zadaniem byłoby materialne i moralne popieranie Biblioteki, a zwłaszcza czuwanie nad trwałym zaspokajaniem jej naukowych potrzeb oraz wzbogacaniem Biblioteki dziełami z wszystkich dziedzin wiedzy judaistycznej. Organizatorzy Towarzystwa z prof. M. Schorrem na czele uważali, że jedynie przy pomocy takiej instytucji Biblioteka będzie mogła spełnić swoje ważne zadanie w życiu kulturalnym i naukowym społeczeństwa żydowskiego.

Działalność Biblioteki i założonego w 1937 roku Towarzystwa Miłośników Głównej Biblioteki Judaistyczne przerwał wybuch II wojny światowej. Cenny księgozbiór Biblioteki Niemcy wywieźli w listopadzie i grudniu 1939 roku. W gmachu Biblioteki w latach 1940-1942 odbywały się różne imprezy kulturalne. Po zlikwidowaniu getta Niemcy urządzili w gmachu biblioteki skład mebli zagrabionych z mieszkań żydowskich. 16 maja 1943 roku Niemcy zburzyli gmach Wielkiej Synagogi i podpalili znajdujący się w sąsiedztwie gmach Biblioteki.
Po wojnie, całkowicie wypalony budynek, władze Warszawy przekazały Centralnemu Komitetowi Żydów w Polsce. Po odbudowie, w maju 1947 roku, Komitet przekazał gmach Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, dotychczas działającej w Łodzi. Komisja ta w 1951 roku przekształciła się w Żydowski Instytut Historyczny.

Na historyczny trzon zbiorów Biblioteki Żydowskiego Instytutu Historycznego składają się przede wszystkim: książki ocalone z Głównej Biblioteki Judaistycznej, Biblioteki Żydowskiego Seminarium Teologicznego we Wrocławiu, Lubelskiej Jeszywy, a także wielu żydowskich bibliotek publicznych, bibliotek organizacji i partii politycznych, osób prywatnych oraz książki zgromadzone w Centralnej Bibliotece Żydowskiej w latach 1944-1949. Rękopisy i starodruki pochodzące z bibliotek i archiwów żydowskich Warszawy, Berlina, Wiednia, Pragi, Wrocławia znaleziono w niemieckich magazynach na Dolnym Śląsku. Zostały one zdeponowane w Kłodzku, a w 1948 roku przekazane Żydowskiemu Instytutowi Historycznemu.
Obecnie Biblioteka posiada księgozbiór liczący około 70 000 woluminów, w prawie wszystkich językach europejskich oraz w językach hebrajskim i jidysz. Jako jedyna w Polsce prowadzi katalog w językach oryginału, tzn. bez transliteracji na alfabet łaciński.

Zbiory Biblioteki zostały podzielone na 4 działy:

• Wydawnictwa zwarte w językach europejskich (ok. 25 000 wol.); księgozbiór historyczny jest sukcesywnie uzupełniany współczesnymi publikacjami dotyczącymi historii i kultury Żydów. Znajdują się tu m.in. prace historyków: S. Dubnowa, H.Graetza, I.Schipera, M.Bałabana, E.Ringelbluma, B.Marka. Bogato reprezentowana jest literatura dotycząca okresu Zagłady, dokumentująca męczeństwo i walkę Żydów. Niezwykle ciekawą kolekcję, liczącą około 2 000 wol., stanowią niemieckie druki propagandowe z lat 1930-1945. Można także wyodrębnić kolekcję druków antysemickich, od wydawanych przed wojną książek Teodora Jeske-Choińskiego, Andrzeja Niemojewskiego czy ks. Stanisława Trzeciaka po publikacje najnowsze;
• Wydawnictwa zwarte w językach hebrajskim i jidysz (około 30 tys. wol. Wśród nich jest wiele książek religijnych. Należą do nich liczne wydania Starego Testamentu, zarówno kompletne, jaki poszczególnych ksiąg; wydania Talmudu - zarówno Jerozolimskiego, jak i Babilońskiego oraz poszczególnych traktatów Miszny, a także modlitewniki, literatura kabalistyczna, Kodeksy prawa żydowskiego. W zbiorach biblioteki znajdują się także prawie wszystkie dzieła klasyków literatury żydowskiej: Mendele Mojcher Sforima, Szolem Asza, Ischoka Lejbusza Pereca, Józefa Opatoszu, Szolema Alejchema. Jest również wiele tłumaczeń na jidysz i hebrajski klasyki literatury polskiej i światowej, np. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza w hebrajskim przekładzie J.Lichtenbauma (Warszawa 1921). Niezwykle cennym źródłem informacji o życiu społeczności żydowskich są Księgi Pamięci (Pinkasy), czyli szczegółowe monografie miast i miasteczek od czasów osiedlenia się w nich Żydów do końca II wojny światowej, wydawane w różnych krajach przez ziomkostwa Żydów polskich. Obecnie w zbiorach Biblioteki jest około 130 tego typu publikacji. Jak dotychczas w języku polskim została wydana tylko w 2002 roku Księga Żydów ostrołęckich.
• Czasopisma - głównie w języku jidysz, hebrajskim i polskim, reprezentują szeroki wachlarz opcji politycznych i społecznych. Największą część stanowią dzienniki i periodyki z okresu międzywojennego, lecz są tu także unikatowe publikacje z XIX wieku. Do najstarszych należą miesięcznik Sulamith, hebrajskojęzyczny Bikurej ha-itim (Owoce czasu), miesięcznik religijny Zion, a także pierwsze w Królestwie Polskim czasopismo żydowskie, wydawane w języku polskim i żydowskim - tygodnik Dostrzegacz Nadwiślański i polskojęzyczny tygodnik Izraelita. Biblioteka jest też w posiadaniu kompletu Gazety Żydowskiej - oficjalnego dziennika wychodzącego w Krakowie w czasie okupacji hitlerowskiej. Dysponuje też pełnym zestawem Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego, ukazującego się od 1949 roku (od roku 2001 wydawanego pod zmienionym tytułem Kwartalnik Historii Żydów, kompletem Bleter far Geszichte oraz Fołks-Sztyme (obecnie Dos Jidisze Wort) wydawanego przez TSKŻ w Polsce. Obecnie zbiór czasopism liczy ponad 4 tys. jedn. inwentarzowych.) a bieżący wpływ to ok. 90 tytułów, głównie z darów i wymiany. Część czasopism została zmikrofilmowana 175 tytułów w języku jidysz we współpracy z Biblioteką Narodową w ramach programu Fundacji Współpracy polsko-niemieckiej i 143 tytuły czasopism w różnych językach, w ramach umowy z Norman Ross Publishing
• Zbiory specjalne - zawierają rękopisy i stare druki; kolekcja rękopisów to 1131 pozycji, m.in.: hebrajskie i aramejskie komentarze do Biblii i Talmudu, dzieła kabalistyczne oraz prace astronomiczne i medyczne; dział starych druków liczy 1391 pozycji, wśród których przeważają dzieła religijne i dysputy rabinackie.

Wydarzenia ostatnich lat w historii Biblioteki Żydowskiego Instytutu Historycznego

W 1997 roku Biblioteka Żydowskiego Instytutu Historycznego otrzymała w ramach programu LIBRARIUS subwencję w wysokości 279 000 zł. Przeznaczono ją na wyposażenie magazynu Biblioteki w nowoczesne regały kompaktowe. W tym samym czasie trwał generalny remont gmachu Instytutu, w którego murach ma swoją siedzibę Biblioteka. Sukcesywnie, w miarę kończenia prac remontowych, wracała do normy działalność Biblioteki. W 1998 roku cały księgozbiór, po dezynfekcji został przeniesiony do nowoczesnego magazynu wyposażonego w przesuwane regały i urządzenia umożliwiające utrzymanie odpowiedniej temperatury i wilgotności powietrza stosownej dla dokumentów drukowanych.
We wrześniu 1999 roku, ponownie, po przerwie związanej z remontem, otwarta została czytelnia, którą mogliśmy urządzić dzięki dotacji Sussanne Miller i Willi Eichlera. Czytelnia jest ogólnie dostępna, korzystają z niej uczniowie, studenci, doktoranci, pracownicy naukowi z kraju i zagranicy.

Gromadzenie zbiorów odbywa się głównie poprzez wymianę i dary od instytucji i osób prywatnych oraz zakup, w miarę posiadanych środków. Biblioteka prowadzi wymianę wydawnictw z 50 placówkami naukowymi, bibliotekami, instytucjami o pokrewnym profilu działalności poza granicami Polski. Warto wymienić tu jako przykład Jewish Muzeum in Prague, Institut Terezinske Iniciativy w Czechach; Bibliotheque Medem we Francji; Yad Vashem, The Hebrew University of Jerusalem w Izraelu; Fritz Bauer Institut, Simon Dubnow Institute, Institutum Judaicum Universitat Tübingen w Niemczech; Jewish Community Center of St. Petersburg, Russian holocaust Foundation w Rosji; Brandeis University, YIVO Institute for Jewish Research w USA; Leo Baeck Institute w Wielkiej Brytanii.

Historia automatyzacji Biblioteki sięga 1997 roku, kiedy Dyrekcja Żydowskiego Instytutu Historycznego podjęła decyzję o zakupie zintegrowanego systemu bibliotecznego ALEPH. Od 2000 roku rozpoczęliśmy pracę w tym systemie. W tej chwili katalog liczy niewiele ponad 11 000 rekordów powiększany jest o wszystkie nowe nabytki i pozycje wybierane przez czytelników z katalogu kartkowego. Biblioteka boryka się z problemami kadrowymi i finansowymi, a to nie sprzyja szybszej retrokonwersji.

Nie wypożyczamy książek na zewnątrz, bardzo rzadko w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych. Tworzony jest natomiast zbiór dubletów (judaika i nie tylko), z tego zasobu zamierzamy korzystać przy wypożyczeniach międzybibliotecznych jak również możemy go zaoferować do wymiany.

Czytelnia jest czynna od poniedziałku do środy w godz. 8.00-16.00; we czwartki w godz. 8.00-18.00 i w piątki 9.00-14.00. Dostęp do katalogu Biblioteki przez stronę domową Żydowskiego Instytutu Historycznego pod adresem: http://www.jewishinstitute.org.pl/index.php?language=pl&dzial=biblioteka