Jadranka Slobođanac

Biblioteki publiczne w Chorwacji - kierunki rozwoju

1. Stan obecny

Wstęp

Działalność bibliotek publicznych w Chorwacji oparta jest na ustawodawstwie krajowym oraz na dokumentach międzynarodowych regulujących działalność bibliotek publicznych, między innymi na wytycznych IFLA.

Celem tego wystąpienia jest przedstawienie sytuacji chorwackich bibliotek publicznych na tle Ustawy o bibliotekach i Ustawy o standardach dla bibliotek publicznych oraz wskazanie możliwych kierunków rozwoju w oparciu o wytyczne IFLA dotyczące bibliotek publicznych.

Sieć bibliotek publicznych

Na podstawie spisu ludności z 2001 roku Chorwacja ma 4 437 460 mieszkańców. System bibliotek publicznych jest odzwierciedleniem administracyjno-terytorialnego podziału na 20 żupanii (województw), miasto Zagrzeb oraz pozostałe 543 powiatowe i miejskie jednostki administracyjne. W oparciu o taki podział w Chorwacji funkcjonuje 18 bibliotek wojewódzkich, które posiadają funkcję instrukcyjno-metodyczną w stosunku do pozostałych 287 jednostek bibliotecznych w sieci bibliotecznej. Wiele powiatów w Chorwacji nie posiada zorganizowanej działalności bibliotecznej mimo, że Ustawa o bibliotekach narzuca im ten obowiązek, ani też nie ma warunków na zorganizowanie biblioteki. Przyczyna takiej sytuacji leży w obecnym podziale administracyjno - terytorialnym. W niektórych powiatach oraz na wyspach mieszka tak mało mieszkańców, że nie ma tam finansowych możliwości na zorganizowanie i utrzymanie biblioteki.

Ustawa o bibliotekach zobowiązuje każdy powiat i każde miasto do posiadania biblioteki publicznej, wobec czego na terytorium Chorwacji powinny być 543 jednostki biblioteczne. Jednakże, na podstawie danych z 2002 roku^[1], istnieje 190 centralnych bibliotek publicznych oraz podległych im 75 oddziałów, 26 pododdziałów i 14 filii. Łącznie daje to 305 jednostek bibliotecznych. Tą działalność biblioteczną uzupełnia 7 linii bibliobusów z 8 bibliobusami, które obsługują 225 punktów. Są to dzielnice podmiejskie, miejscowości gminne i przedsiębiorstwa. Łącznie zatem 70% mieszkańców objętych jest działalnością biblioteczną.

Ze 190 centralnych bibliotek publicznych 37% jest zintegrowanych z innymi instytucjami, tymczasem Ustawa o bibliotekach zobowiązuje wszystkie biblioteki do usamodzielnienia się do końca 2005 roku.

Zbiory biblioteczne

Biblioteki publiczne posiadają w swoich zbiorach 7 334 352 woluminów, z czego 97% to książki, liczba zbiorów specjalnych wynosi mniej niż 1%. Struktura i liczba zbiorów wciąż jeszcze nie osiągnęły wyznaczonych standardów.

W 2002 roku zakupiono łącznie 463 779 książek, 5580 tytułów periodyków i 11 719 jednostek zbiorów specjalnych. Łącznie przypada 1,6 nowości na jednego czytelnika, czyli daje to 1 książkę na jednego mieszkańca, co stanowi o połowę mniej niż wymagają standardy^[2].

Struktura środków na zakup nowych książek wskazuje na wzrost udziału środków organów założycielskich, które w 2002 roku prawie zrównały się ze środkami Ministerstwa Kultury, podczas gdy w 2000 roku stosunek był 1:3 na korzyść Ministerstwa Kultury.

W okresie ostatnich dwóch lat wkład środków założycieli zwiększony został o 100%. W 2002 roku na zakup zbiorów wydano łącznie 48 240 537 kun^[3], z czego biblioteki przeznaczyły 10% na ten cel ze środków własnych.

Personel biblioteczny

W bibliotekach publicznych zatrudnionych jest łącznie 1338 osób. 1050 osób posiada wykształcenie zawodowe: 564 z wyższym wykształceniem (w tym 505 to dyplomowani bibliotekarze), 126 z wykształceniem pomaturalnym (w tym 108 młodszych bibliotekarzy) i 387 ze średnim wykształceniem (w tym 334 pomocników bibliotecznych). Porównując tę sytuację z wymogami standardów, liczba bibliotekarzy jest zbyt mała, co w wielu bibliotekach uniemożliwia systematyczną działalność, ogranicza otwarcie biblioteki przez cały dzień, utrudnia opracowanie księgozbioru, wymusza zamykanie bibliotek w okresie urlopów. Wprowadzanie nowych usług oraz zastosowanie nowych technologii wymaga zatrudnienia większej liczby fachowców z nowoczesną wiedzą i umiejętnościami z tego zakresu.

Rozwijanie działalności bibliotecznej i dbałość o sieć bibliotek publicznych należy do obowiązku wojewódzkich działów rozwoju (matična sluzba), a konkretnie do kierowników tych działów, których działalność finansuje Ministerstwo Kultury.

Lokale i wyposażenie

Duża liczba bibliotek posiada nowocześnie urządzone pomieszczenia, wyposażone w funkcjonalne meble biblioteczne i potrzebny sprzęt. Tylko 50% bibliotek spełnia chorwackie standardy pod względem powierzchni biblioteki mimo, że w ciągu ostatnich 10 lat odremontowano i powiększono kilkadziesiąt obiektów, przede wszystkim dzięki środkom przeznaczonym z Ministerstwa Kultury.

Biorąc pod uwagę warunki, w jakich obecnie funkcjonują biblioteki publiczne, poziom organizacji pracy agend bibliotecznych oraz realizowanych przez biblioteki funkcji odpowiada standardom. Pozostaje jeszcze niewielka liczba mniejszych bibliotek oraz filii, które nie posiadają wydzielonego działu dla dzieci czy czytelni.

Coraz częściej w bibliotekach pojawiają się technologie informatyczne i telekomunikacyjne, liczba komputerów wzrasta z roku na rok o 10%. W 2002 roku 190 bibliotek posiadało łącznie 1 137 komputerów, z czego dla czytelników przeznaczonych było 408 jednostek (232 z łączem internetowym), dla pracowników - 729 (422 podłączonych do Internetu). Korzystanie z Internetu jest w większości bibliotek odpłatne, ponieważ biblioteki koszty te pokrywają ze środków własnych. Komputeryzacja bibliotek i ich podłączanie do Internetu odbywa się niesystematycznie i bez planu. Z powodu braku strategicznego planu automatyzacji bibliotek oraz różnego poziomu ich rozwoju i dostępności technologii informatycznej, biblioteki posługują się różnymi systemami bibliotecznymi opracowanymi w Chorwacji. 17 bibliotek posiada program CROLIST DOS, 14 - CROLIST UNIX, 44 - Medved, 19 - Metel.WIN, 12 - OSA, a 18 - ZAKI.

Z wyposażenia najbardziej odczuwalny jest brak kopiarek (w ponad 40% bibliotek) oraz telewizorów (około 50% bibliotek).

Opracowanie zbiorów

Zbiory książkowe opracowuje się z wykorzystaniem formatu UNIMARC. 60% bibliotek posiada własne bazy katalogowe w jednym z wymienionych programów, a przeciętnie opracowano tylko 57% zbiorów. Komputerową rejestrację wypożyczeń książek posiada 24% bibliotek wojewódzkich i większych miejskich, a 14% ma wypożyczanie częściowo zautomatyzowane. Wypożyczanie międzybiblioteczne oraz inne formy współpracy i wymiany informacji między bibliotekami mają mały zasięg.

Korzystanie z usług

Biblioteki publiczne mają łącznie 534 125 członków, co obejmuje 12% mieszkańców, a standardy wymagają co najmniej 15%. W tej liczbie jest 28% dzieci, dorośli stanowią pozostałe 72%. Wszystkie biblioteki wprowadziły roczną opłatę członkowską za korzystanie z usług biblioteki: przeciętnie 50 kun dla dorosłych i 40 kun dla dzieci. Płatne są też inne usługi, takie jak: kopiowanie, wypożyczanie międzybiblioteczne itp.

W 2002 roku biblioteki zanotowały 7 145 771 odwiedzin, łącznie wypożyczono 1 000 000 książek i 415 000 jednostek zbiorów specjalnych. Na jednego czytelnika przypada 1,3 wypożyczonej książki, podczas gdy standardy mówią o dwóch książkach. Natomiast liczba wypożyczonych zbiorów specjalnych wynosi aż 7 jednostek na użytkownika.

Biblioteki organizują różnorodne imprezy dla dzieci i dorosłych, a najwięcej jest ich w czasie obchodów Miesiąca Książki Chorwackiej. W 2002 roku odbyło się 5840 różnych imprez dla dorosłych, takich jak: wystawy, dyskusje panelowe, spotkania literackie, wykłady, konferencje i inne programy kulturalne, oraz 18 600 imprez dla dzieci (gry i zabawy, opowiadanie bajek, warsztaty, programy edukacyjne). Biblioteki ulokowane w miejscowościach nadmorskich i na wyspach włączają się aktywnie w organizację imprez turystycznych.

Biblioteki otwarte są przeciętnie 43 godziny w tygodniu i jest to jednocześnie przeciętna czasu pracy jednej zmiany. Z Internetu w całej Chorwacji korzystano przeciętnie 3066 godzin tygodniowo.

Można wyciągnąć wnioski, iż braki i niedociągnięcia w systemie bibliotek publicznych wywodzą się z braku ogólnonarodowego planu rozwoju chorwackiego bibliotekarstwa, a więc i bibliotek publicznych. Zauważa się niewystarczającą współpracę na poziomie opracowania zbiorów, niewystarczające wykorzystanie istniejących zbiorów i źródeł informacji oraz brak standardowego systemu gromadzenia danych statystycznych. Również daje się we znaki zbyt mała liczba komputerów, zbyt mała liczba nowych nośników informacji w zbiorach bibliotecznych, zbyt mała ilość informacji w sieci. Bolączką jest niewystarczająca inicjatywa i brak poparcia dla działalności bibliotek u lokalnych władz samorządowych, co nie sprzyja zatrudnianiu nowych bibliotekarzy i powiększaniu pomieszczeń bibliotecznych.

2. Kierunki rozwoju w oparciu o wytyczne IFLA

Prawny i finansowy aspekt

Jak wcześniej wspomniałam, tworzenie i działalność bibliotek publicznych, jako instytucji publicznych, reguluje Ustawa o bibliotekach, która określa podstawowe warunki, jakie muszą być spełnione przez każdy powiat lub miasto w celu zorganizowania działalności bibliotecznej. Na podstawie ustawy oraz Manifestu UNESCO z 1994 roku opracowane zostały standardy dla bibliotek publicznych w Republice Chorwacji, które określają minimalne warunki, jakie musi spełniać biblioteka publiczna. Opracowany został również Regulamin działalności merytorycznej i instrukcyjno-metodycznej bibliotek publicznych, określający, które z bibliotek mogą pełnić nadzór merytoryczny nad innymi bibliotekami oraz wytyczający sieć bibliotek publicznych, zgodnie z rozporządzeniami ustawy.

Wytyczne m.in. mówią, że w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu usług i realizowania postawionych im zadań, biblioteki muszą działać zgodnie z Ustawą i muszą być adekwatnie finansowane.

Działalność bibliotek publicznych opiera się również na Ustawie o samorządzie lokalnym, niestety, w ustawie nie ma potrzebnych mechanizmów ochronnych, które zapewniłyby systematyczne i zadowalające finansowanie ze strony samorządów lokalnych. Ani Ustawa o bibliotekach, ani też Ustawa o samorządzie lokalnym nie stwarza warunków potrzebnych do rozwoju sieci bibliotek i do przestrzegania standardów, dlatego też w Strategii rozwoju kultury Republiki Chorwacji zapisano, że konieczne jest wprowadzenie zmian w istniejącej Ustawie o bibliotekach, które polegałyby na zwiększeniu środków dla bibliotek w budżecie organów założycielskich oraz na zwiększeniu udziału środków własnych bibliotek.

Spełnianie potrzeb użytkowników

Zgodnie z międzynarodowymi zaleceniami, biblioteki publiczne w Chorwacji rozwijają różnego typu usługi. Potrzeby użytkowników mogą być skutecznie zaspokojone, o ile w obrębie całego systemu bibliotecznego Chorwacji działa funkcjonalna sieć bibliotek publicznych. Ustawa, jak również dokument wytyczający strategię rozwoju kultury w Republice Chorwacji, zawierają tylko podstawowe wytyczne, jednakże brakuje szczegółowego programu rozwoju bibliotek publicznych. Potrzebna jest także hierarchiczna współpraca bibliotek publicznych z innymi typami bibliotek oraz z innymi instytucjami w celu pełnego wykorzystania potencjału informacyjnego.

Biblioteki publiczne mają za cel objęcie swoją działalnością jak najszerszego grona mieszkańców, wobec czego koniecznym jest przystosowanie istniejących obiektów, dostosowanie usług bibliotek, jak również zbiorów do potrzeb poszczególnych grup użytkowników oraz do zmian zachodzących w społeczeństwie.

Ze względu na ograniczone środki finansowe potrzebne do wprowadzenia nowych usług, konieczne jest określenie priorytetów w oparciu o szczegółową analizę potrzeb informacyjnych użytkowników każdej lokalnej wspólnoty. Zauważa się wyjątkowo dużą potrzebę edukacji użytkowników i tworzenia dla nich możliwości permanentnego kształcenia, przy zastosowaniu najnowszych technologii informatycznych i komunikacyjnych, które umożliwiłyby pełne wykorzystanie zasobów.

Istniejące obecnie obiekty biblioteczne, oprócz jednego, są budynkami zaadaptowanymi, spełniającymi współczesne wymogi działalności bibliotecznej i umożliwiającymi realizację zadań bibliotek publicznych. Zgodnie ze standardami krajowymi i międzynarodowymi, należy przystosowywać obiekty ze względu na grupy czytelników szczególnej troski i o specyficznych wymaganiach.

Gromadzenie zbiorów bibliotecznych

Standardy dotyczące bibliotek publicznych stawiają wymagania, by zbiory biblioteczne były aktualne, obejmowały wszystkie dziedziny wiedzy i twórczości oraz zaspokajały potrzeby użytkowników w różnym wieku, jak również były zróżnicowane ze względu na poziom ich kultury i wykształcenia. Wytyczne podkreślają także znaczenie dostępności różnych źródeł i rodzajów informacji oraz różnorodność nośników, szczególnie z uwzględnieniem specyficznych potrzeb różnych grup użytkowników.

W chorwackich bibliotekach publicznych zbiory składają się przede wszystkim z książek, natomiast wydawnictwa periodyczne oraz zbiory specjalne takie jak: CD, kasety audio i wideo czy zabawki są reprezentowane w małej ilości. Źródła znajdujące się w sieci są coraz bardziej dostępne i coraz częściej wykorzystywane.

Niezbyt przestronne lokale bibliotek publicznych wymagają systematycznego wycofywania ze zbiorów nieaktualnych woluminów i zastępowania ich nowymi nabytkami, zgodnie z potrzebami wspólnot lokalnych.

Istnieją pewne formy koordynowania zakupów w obrębie niektórych podsystemów bibliotecznych. Konieczne jest zwiększenie zakupów wszystkich źródeł informacji, łącznie z różnymi rodzajami publikacji elektronicznych. W celu zwiększenia dostępu do wszystkich zbiorów, biblioteki powinny tworzyć konsorcja.

Zakupy zbiorów bibliotecznych są finansowane przez organ założycielski, przez Ministerstwo Kultury, jak również ze środków własnych bibliotek. Powinno się dążyć do zwiększenia kwot w budżetach organów założycielskich, głównie gdy chodzi o zakup nowych źródeł informacji.

Biblioteki publiczne w przyszłości powinny również angażować się w tworzenie źródeł informacji na temat społeczności lokalnej oraz informacji potrzebnych tej społeczności, poprzez wydawanie różnych ulotek i prospektów oraz zakładanie własnych stron WWW, które będą zawierały potrzebne linki.

Potencjał ludzki

Mając na celu zapewnienie lokalnemu środowisku usług o najwyższej jakości, konieczne jest utrzymywanie wysokiego poziomu wykształcenia pracowników bibliotek oraz stworzenie takiego poziomu motywacji, który zapewniłby efektywne korzystanie ze zbiorów i zaspokajanie potrzeb wspólnoty.

Kierowanie personelem bibliotecznym samo w sobie jest ważnym zadaniem. Istotne jest, aby personel biblioteki posiadał jasną wizję o roli i celach działalności bibliotecznej, jasno zdefiniowane zadania i obowiązki, miał uregulowane warunki zatrudnienia zgodnie z przepisami oraz otrzymywał konkurencyjne wynagrodzenie, jak w porównywalnych branżach^[4].

Jeśli chodzi o liczbę zatrudnionych, biblioteki publiczne jeszcze nie spełniają wszystkich standardów, ale dzięki dobrej jakości pracy, fachowości i ustawicznemu kształceniu kadr, osiągają bardzo wysoką jakość usług bibliotecznych.

Zarządzanie i marketing w bibliotekach publicznych

Manifest UNESCO z 1994 roku dotyczący bibliotek publicznych głosi, że każda biblioteka publiczna musi wytyczyć jasną politykę działania, zdefiniować cele, priorytety i funkcje dotyczące potrzeb społeczności lokalnej. Działalność bibliotek publicznych musi być zorganizowana efektywnie i powinna utrzymywać profesjonalny poziom usług.

Do osiągnięcia efektywności działań potrzebni są doświadczeni, elastyczni i dobrze wykształceni kierownicy oraz personel, który jest w stanie zastosować w pracy szereg umiejętności i technik zarządzania. Oprócz kierowania i motywacji, każdy kierownik biblioteki publicznej musi utrzymywać owocne kontakty z organami założycielskimi i finansującymi, nawiązywać i utrzymywać porozumienie z innymi organizacjami i instytucjami, z którymi współpracuje. Kierownik zobowiązany jest prowadzić odpowiednią politykę rozwoju, musi być biegły w negocjacjach i zarządzaniu budżetem, stale udoskonalać swoją wiedzę o kierowaniu zasobami ludzkimi i zarządzaniu zmianami oraz korzystać z wiedzy marketingowej i technik promowania działalności i usług biblioteki, w celu zaspokojenia potrzeb informacyjnych oraz wymagań użytkowników.

W Chorwacji w chwili obecnej mało mówi się o specyficznej wiedzy i umiejętnościach potrzebnych w zarządzaniu i marketingu bibliotek, za wyjątkiem wykładów, które są organizowane w Centrum Ustawicznego Kształcenia Bibliotekarzy. Korzysta się również z doświadczeń innych krajów na etapie dokształcania bibliotekarzy.

W wytycznych znajdują się propozycje konkretnych działań, mających na celu realizację strategii marketingowej i planu promocji bibliotek.

Wnioski

System bibliotek publicznych w Republice Chorwacji oparty jest na krajowym i międzynarodowym ustawodawstwie, na wieloletnich doświadczeniach oraz na wytycznych programowych. Mając na uwadze powyższe źródła, zaczęto opracowywać strategiczne plany rozwoju. Istnieją nadzieje, że poprzez realizację tych planów i przy zastosowaniu nowoczesnych technologii powstanie wysokiej jakości sieć bibliotek publicznych. Działania te nie przyniosą pełnego efektu, o ile nie zostanie nawiązana współpraca i kontakty z innymi typami bibliotek, jak również ze społecznością lokalną.

Każdy plan i strategia rozwoju powinny zawierać podstawowe warunki, wymagane przez chorwackie standardy, wymienione w Manifeście UNESCO oraz w wytycznych IFLA, odpowiednie dla każdej biblioteki publicznej na określonym poziomie rozwoju.

Przypisy

[1] Rezultaty ankiety o bibliotekach publicznych przeprowadzonej przez Chorwacki Bibliotekarski Instytut. Biblioteka Narodowa i Uniwersytecka w Zagrzebiu 2003.

[2] Uwaga tłumacza: z moich wyliczeń wynika, że jest to tylko 0,1 książki na 1 mieszkańca.

[3] Przybliżony kurs z czerwca 2003 r. 1 EUR = 7,5 HRK.

[4] The Public Library Service. IFLA/UNESCO Guidelines for Development. München 2001.

Bibliografia:

1. Ustawa o bibliotekach. Dz. U. Nr 105/97.
2. Standardy dla bibliotek publicznych w Republice Chorwacji. Dz. U. Nr 58/99.
3. The Public Library Service. IFLA/UNESCO Guidelines for Development. München 2001.
4. STIPANOV, J., SLOBOĐANAC, J. Biblioteki publiczne w ramach Strategii Rozwoju Kultury Republiki Chorwacji. In Konferencja międzynarodowa: Biblioteki publiczne w nowej Europie V: Wpływ globalizacji i informatyzacji na biblioteki publiczne w krajach transformacji. Zagrzeb 2002.
5. Rezultaty ankiety o bibliotekach publicznych w 2003 roku przeprowadzonej przez Chorwacki Bibliotekarski Instytut. Biblioteka Narodowa i Uniwersytecka 2003.

Od tłumacza

Biblioteka Narodowa i Uniwersytecka z Zagrzebia zorganizowała w czerwcu 2003 roku w Splicie sympozjum poświęcone bibliotekom publicznym w Republice Chorwacji pt. Chorwackie biblioteki publiczne w świetle wytycznych IFLA.

Pragnąc przybliżyć polskiemu audytorium aktualną również u nas problematykę, wybrałam jeden z referatów wygłoszonych na tym sympozjum. Korzystam z okazji, żeby podziękować Jadrance Slobođanac, autorce wybranego przeze mnie referatu, za udzielenie mi pozwolenia na tłumaczenie i opublikowanie. W tłumaczeniu dokonałam nielicznych skrótów. Ze względów praktycznych nie zamieściłam w tłumaczeniu wszystkich ośmiu wykresów opracowanych przez autorkę. Referaty z sympozjum nie zostały dotychczas opublikowane w chorwackiej prasie bibliotekoznawczej.

Tłumaczenie: Łucja Bednarczuk-Kravić

Biblioteki publiczne w Chorwacji - kierunki rozwoju / Jadranka Slobođanac// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 2/2004 (53) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/53/slobodanac.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187