Maria Anna Jankowska
Uniwersytet Stanu Idaho
USA

Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut bibliotekarstwa akademickiego

Nowoczesne bibliotekarstwo akademickie opiera się nie tylko na modelu zorientowanym na czytelnika, ale również na modelu współpracy wszystkich funkcji (procesów) bibliotecznych, kooperacji pomiędzy bibliotekami, na modelu edukacyjnym bibliotek i aktywnym udziale w procesie dydaktycznym uczelni. Edukacyjna misja bibliotek zrodziła się we wczesnych latach siedemdziesiątych. Natomiast dziś w epoce technologii informatycznych i komunikacyjnych stała się niezbędnym zadaniem bibliotek, nie tylko akademickich, realizowanym w procesie edukacji informacyjno-komunikacyjnej.

Termin "edukacja informacyjno-komunikacyjna", używany zamiennie z "information literacy", autorka niniejszego artykułu rozumie jako współistniejący proces świadomej konieczności posiadania i uzyskania informacji, jak i umiejętności jej analizowania, znajomości i oceniania jej źródeł oraz wykorzystywania nowoczesnych narzędzi informacyjnych i komunikacyjnych w pozyskiwaniu i prezentowaniu informacji. W procesie information literacy liczy się nie tylko świadomość konieczności posiadania informacji i umiejętność jej wyszukiwania, ale także jej efektywne wykorzystanie, ocena źródeł informacji oraz techniki prezentowania informacji. Dzisiejszy wykształcony w zakresie informacji - information literate student - to człowiek, który wie, kiedy i jaka informacja jest mu potrzebna, skąd ją uzyskać i jakimi narzędziami się posłużyć, potrafi ją ocenić, uwzględniając kryteria jakości informacji, oraz zaprezentować rezultat pozyskania informacji w końcowym produkcie, którym może być wykonane zadanie domowe, projekt, esej, wypracowanie, artykuł czy wystąpienie.

O wadze i popularności zagadnienia information literacy świadczy ponad 5000 artykułów opublikowanych na ten temat od 1973 roku, z czego ponad 300 przypada na rok 2002^[1]. Poniższy artykuł, poza teoretycznymi rozważaniami na temat information literacy, prezentuje także wstępne wyniki pracy w ramach projektu, na który autorka uzyskała grant w bibliotece Uniwersytetu Stanu Idaho. Zasadniczym celem tego projektu było zbudowanie portalu informacyjno-komunikacyjnego, pozwalającego na zaprezentowanie standardów information literacy gotowych do wykorzystania w procesie nauczania, w ramach podstawowych kursów uniwersyteckich z zakresu literatury, muzyki, historii, etyki oraz ochrony środowiska.

Zapotrzebowanie na edukację informacyjno-komunikacyjną

Zapotrzebowanie na nauczanie information literacy jest wynikiem następujących procesów:

• rewolucji informatyczno-komunikacyjnej,
• zwiększającej się ilości dostępnej informacji,
• zapotrzebowań konkurencyjnej gospodarki rynkowej,
• potrzeb nowoczesnego społeczeństwa informacyjnego.

Rewolucja informatyczno-komunikacyjna przejawia się w procesach i metodach wytwarzania, przechowywania, udostępniania i prezentowania informacji. Komputeryzacja, telekomunikacja, połączenia bezprzewodowe, digitalizacja, Internet, World Wide Web (Web) oraz szeroki wachlarz narzędzi, zasobów i usług elektronicznych zmieniły procesy tworzenia, dystrybuowania, przekazywania, gromadzenia, archiwizowania oraz zarządzania informacją. Nowe narzędzia i usługi oparte na digital technology w połączeniu z technologią opartą na słowie pisanym, jak i intermediate technology opartą na informacji analogowej dostępnej w postaci radia, telewizji i telefonu^[2], są niezbędne w efektywnym procesie funkcjonowania oraz nauczania zarówno uczelni, jak i bibliotek akademickich.

Rezultatem wykorzystania tradycyjnych czy nowoczesnych technologii informatyczno-komunikacyjnych jest ilość generowanej i dostępnej informacji. Z raportu Petera Limana i Hala R. Variana wynika, że w ciągu ostatnich trzech lat ilość produkowanej nowej informacji, przechowywanej na papierze, filmie, taśmach magnetycznych i optycznych, została podwojona^[3]. Masa produkowanej informacji, którą David Shenk określa zjawiskiem "data smog^[4], stanowi olbrzymią barierę w odszukaniu tej najbardziej potrzebnej i jakościowo cennej informacji. Zrozumienie istoty informacji i umiejętność zarządzania nią w złożonym świecie technologii informatyczno-komunikacyjnych jest kluczowym elementem w nauczaniu studentów, prowadzeniu badań naukowych i tworzeniu nowej wiedzy. Niezadowalający poziom edukacji studentów w opanowaniu technik informacyjnych, jak i informatyczno-komunikacyjnych, sprowokował amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotek Akademickich i Naukowych (Association of College and Research Libraries, ACRL) do sformułowania standardowych wskaźników pozwalających ocenić poziom wiedzy i umiejętności studentów osiągany w procesie information literacy^[5].

Konkurencyjna gospodarka rynkowa oczekuje od absolwentów szkół wyższych nie tylko wiedzy dziedzinowej, ale i krytycznego myślenia, umiejętności znalezienia, oceny, zaprezentowania i zarządzania informacją oraz posługiwania się nowoczesnymi narzędziami informatyczno-komunikacyjnymi. Warunki i wymogi nowoczesnej gospodarki potrzebują absolwenta, który dysponuje szerokim wachlarzem wiedzy i umiejętności funkcjonowania jako wykształcony informacyjnie i informatycznie obywatel. Zdobycie właściwej edukacji informacyjno-komunikacyjnej jest szczególnie ważne dla studentów rozpoczynających studia, w okresie kształtującym ich akademickie nawyki, które będą rozwijali do czasu ukończenia studiów, jak i później. Rezultatem kształcenia w zakresie information literacy mają być podstawy koniecznego dziś procesu uczenia się przez całe życie. W warunkach konkurencyjnej gospodarki rynkowej nikt nie ma gwarancji, że zdobyty raz zawód czy wykształcenie będą docelowymi. W związku z tym absolwenci zasilający tę gospodarkę muszą posiadać nie tylko wiedzę zawodową, ale i umiejętności pozwalające im na wyszukanie źródeł informacji, jak i posługiwanie się narzędziami informatyczno-komunikacyjnymi, co jest niezbędne do podejmowania ważnych decyzji życiowych, zawodowych i społecznych.

Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jest kluczowym elementem funkcjonowania nowoczesnego społeczeństwa informacyjnego. Zdobyta w jej wyniku wiedza nie ogranicza się tylko do informacji i komunikacji, ale obejmuje umiejętności w zakresie korzystania z różnych form informacji, mediów, komputerów czy Internetu. Wynikiem tej edukacji ma być information literate uczeń i student, gotowy do aktywnego działania i udziału w społeczeństwie informacyjnym.

Procesy gospodarczo-technologiczne i społeczne spowodowały, że programy amerykańskiego nauczania, począwszy od szkół podstawowych do wyższych, uznały powszechne nauczanie informacyjno-komunikacyjne za nieodzowny komponent kształcenia uczniów i studentów. W odpowiedzi na to bibliotekarze szkolni, jak i akademiccy szybko wywalczyli sobie znaczącą rolę w procesie jego realizacji^[6].

Rola informacji i komunikacji w procesie nauczania akademickiego

Zapotrzebowanie na programy information literacy w szkołach wyższych wpłynęło na zmianę oferowanych przez biblioteki akademickie dotychczasowych programów - z przysposobienia bibliotecznego na szkolenia informacyjno-komunikacyjne, silnie wzbogacone elementami wiedzy o komputerach, mediach i Internecie. W amerykańskich bibliotekach akademickich tradycyjny program przysposobienia bibliotecznego zastąpiony został dziś programem information literacy, wspierającym program nauczania danego uniwersytetu. Zjawisko to związane jest mocno z powszechnym przeświadczeniem, że nauczanie treści przedmiotu pogłębia się, wprowadzając elementy efektywnego wyszukania i zastosowania informacji naukowej. Jednocześnie stwierdzono, że efektywność nauczania information literacy uwarunkowana jest umiejętną jego integracją z programem nauczania poszczególnych dyscyplin czy przedmiotów^[7].

Założenia powyższe stanowiły teoretyczną hipotezę projektu badawczego, którego celem było wkomponowanie programu informacyjno-komunikacyjnego do siedmiu obowiązkowych kursów oferowanych studentom pierwszego i drugiego roku na Uniwersytecie Stanu Idaho. Prawidłowe zintegrowanie elementów tego programu wymagało ścisłej współpracy wykładowców, bibliotekarzy oraz przedstawicieli działu medialno-komputerowego. W staraniach o finansowe wsparcie projektu uczestniczyli: koordynator programu kursów obowiązkowych oraz dwóch bibliotekarzy. Mimo wyniku ostrej konkurencji w staraniu o fundusze, projekt zatytułowany Zintegrowanie programu information literacy w nauczaniu obowiązkowych kursów na Uniwersytecie Stanu Idaho wygrał, uzyskując pozytywne oceny członków rady edukacji Stanu Idaho oraz władz uczelni.

Dwa główne zadania opisywanego projektu badawczego koncentrowały się wokół następujących działań:

1. Skonstruowanie portalu informacyjno-komunikacyjnego, pozwalającego na wykorzystanie technologii w celu usprawnienia nauczania i zdobycia niezbędnych umiejętności informatyczno-komunikacyjnych, dostępnego dla studentów, uczniów, nauczycieli, profesorów oraz zainteresowanych obywateli z całego stanu Idaho.
2. Stworzenie zespołu składającego się z wykładowców podstawowych kursów, bibliotekarzy uczestniczących w programach information literacy i pracowników działu medialno-komputerowego, w celu opracowania metod i technik podnoszących efektywność wyszukiwania, oceny oraz twórczego zastosowania, prezentowania i rozpowszechniania informacji przez studentów. Efektem tej współpracy ma być kształcenie studentów, którzy w rezultacie osiągną poziom wiedzy i umiejętności informacyjno-komunikacyjnych, oceniany na podstawie wskaźników ustalonych przez ACRL.

Portal Komunikacyjno-Informacyjny - przykład realizacji programu information literacy

Zadanie portalu polega na zebraniu w jednym, łatwo dostępnym miejscu, teoretycznych i praktycznych treści programu informacyjno-komunikacyjnego wraz z ćwiczeniami krytycznego myślenia i testami weryfikującymi nabytą wiedzę i umiejętności^[8]. Portal składa się z następujących czterech modułów: moduł informacyjno-komunikacyjny, moduł oceny, moduł źródeł elektronicznych oraz moduł krytycznego myślenia.

Moduł informacyjno-komunikacyjny zbudowany jest z pięciu uzupełniających się elementów:

1. Identyfikowanie informacji, stanowiący teoretyczne wprowadzenie do tematu informacji naukowej i przedstawiający różne formaty, typy i źródła informacji naukowej.
2. Wyszukiwanie informacji, przedstawiający różne narzędzia poszukiwania informacji naukowej, poczynając od katalogu OPAC, poprzez pełnotekstowe lub bibliograficzne bazy danych, a kończąc na publicznie dostępnych zasobach poprzez Web.
3. Znajdowanie informacji, prezentujący znajdowanie potrzebnej informacji w tekście oraz określanie wskaźników jakości informacji.
4. Ocenianie informacji, przedstawiający kryteria oceny informacji uzyskanej z książek, czasopism (w formie drukowanej i elektronicznej), bezpłatnych źródeł dostępnych poprzez Web.
5. Zastosowanie i prezentowanie informacji, określający sposoby selekcji informacji, elementy planu pracy naukowej oraz cytowania wykorzystanych źródeł informacji.

Moduł oceny pełni funkcję sprawdzającą wiadomości i umiejętności nabyte w wyniku pracy z modułem informacyjno-komunikacyjnym. Krótkie testy z wielowariantowymi odpowiedziami pozwalają użytkownikom portalu samodzielnie ocenić zdobytą wiedzę i umiejętności.

Moduł źródeł elektronicznych pełni funkcję archiwum dokumentów źródłowych dla sześciu obowiązkowych kursów uczestniczących w projekcie: Współczesna Literatura Amerykańska; Nowy Dziki Zachód; Generacja Jazz, Blues i Hip Hop; Seks i Kultura: Kobiety i Mężczyźni XXI wieku; Etniczność, Rasa i Tożsamość w Mediach oraz Kultura Hiszpańska. Moduł ten ułatwia dostęp do elektronicznych źródeł informacyjnych potrzebnych studentom do studiowania, a wykładowcom do przygotowania zajęć, kursów i zadań domowych.

Moduł krytycznego myślenia, w całości opracowany przez profesora filozofii, przedstawia etapy procesu krytycznego myślenia, niezbędnego w procesie analizowania literatury i studiowania. Zaletą modułu jest to, że komponenty są opracowane tak elastycznie, aby mogły być wykorzystane nie tylko w ramach podstawowych kursów objętych grantem, ale również na innych kursach akademickich.

Weryfikacja realizacji zadań portalu - pomoc studentom, nauczycielom/profesorom oraz użytkownikom mieszkającym w stanie Idaho w szukaniu, ocenie i prezentacji informacji oraz w zdobyciu kompetencji informacyjnych i komunikacyjnych określonych poprzez ACRL - nastąpi poprzez analizę danych statystycznych, mówiących o skali i zakresie wykorzystania prezentowanego portalu.

Skuteczność powszechnej edukacji informacyjno-komunikacyjnej

Efektywność nauczania information literacy uwarunkowana jest nie tylko strategicznymi programami określającymi cele, środki i wskaźniki oceny programów informacyjno-komunikacyjnych. Zależy ona także w dużej mierze od sposobów ich realizacji. Skuteczność powszechnej edukacji informacyjno-komunikacyjnej zależy także w dużej mierze od fachowości i współdziałania jej wykonawców - nauczycieli, profesorów, bibliotekarzy oraz informatyków.

Drugim celem opisanego projektu badawczego było stworzenie właściwej atmosfery współpracy pomiędzy wykładowcami podstawowych kursów obowiązkowych, bibliotekarzami realizującymi programy information literacy i informatykami. Zespołowe opracowanie metod i technik podnoszących efektywność wyszukiwania, oceniania, twórczego zastosowania, prezentowania i dystrybucji informacji oraz ich praktycznego wykorzystania przez studentów, stanowi ważny element gwarantujący sukces tworzonego programu informacyjno-komunikacyjnego. Efektem właściwej współpracy całego zespołu ma być kształcenie studentów osiągających poziom wiedzy i umiejętności informacyjno-komunikacyjnych zgodny ze standardami i wskaźnikami ustalonymi przez ACRL. Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych po rocznym okresie korzystania z portalu określą stopień kompetencji informatycznej, informacyjnej i komunikacyjnej studentów sześciu podstawowych kursów obowiązkowych.

Podsumowanie i wnioski końcowe

We współczesnym świecie rządzonym przez reguły konkurencyjnej globalnej gospodarki rynkowej, w warunkach ciągle zmieniających się technologii informatyczno-komunikacyjnych, powszechne nauczanie information literacy stało się koniecznością, a nie wyborem. Skuteczność nauczania information literacy zależy od innowacyjnych programów informacyjno-komunikacyjnych, wykorzystujących nowoczesne technologie wizualne i medialne, prawidłowo wkomponowane do treści nauczanych przedmiotów akademickich. Efektywność natomiast zależy od wysokiego poziomu nauczania i ścisłej współpracy bibliotekarzy, jak i nauczycieli akademickich.

Przed bibliotekarzami akademickimi stanęło ogromne zadanie kreowania, realizowania programów information literacy w trakcie procesu nauczania. Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna powinna być jednym z naczelnych działań bibliotek akademickich. Jest to szczególnie istotne w dobie dominującej popularności Google i Amazon.com pośród obecnej i przyszłej generacji studentów.

Strategia Informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej - ePolska, jako dokument Urzędu Komitetu Badań Naukowych w czterech obszarach strategicznego działania w kierunku budowy społeczeństwa informacyjnego Europy, wymienia powszechną edukację informatyczną obok powszechnego Internetu szerokopasmowego dla szkół, Wrót Polskich (administracja publiczna dla społeczeństwa informacyjnego) i polskich treści w Internecie^[9]. Niemniej jednak, ten pierwszy dokument polskiej administracji omawiający strategię informatyzacji kraju, nie definiuje oraz nie określa zadań i realizatorów powszechnej edukacji informatycznej. Dokument ten nie wspomina o roli bibliotekarzy w realizacji tego programu. Warto więc, aby sami bibliotekarze zapytali - jak i kto realizować będzie ten ambitny plan informatyzacji Polski?

Podziękowanie: autorka gorąco dziękuje pani Lidii Derfert-Wolf za opinię na temat artykułu.

Przypisy

[1] ZABEL, D.A. Reaction to "Information Literacy and Higher Education". Journal of Academic Librarianship 2004, 30 (1), s. 17.

[2] JANKOWSKA, M.A. Identifying University Professors' Information Needs in the Challenging Environment of Information and Communication Technologies. Journal of Academic Librarianship 2004, 31 (1), s. 51-66.

[3] LIMAN, P., VARIAN, H.R. How Much Information? [on-line]. 2003 [dostęp 2 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.sims.berkeley.edu/research/projects/how-much-info-2003/.

[4] SHENK, D. Data Smog: Surviving the Information Glut. San Francisco: HarperCollins Publishers, 1997.

[5] American Library Association. Information Literacy Competency Standards for Higher Education [on-line]. 2003 [dostęp 2 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ala.org/ala/acrl/acrlstandards/informationliteracycompetency.htm.

[6] American Library Association. Characteristics of Programs of Information Literacy that Illustrate Best Practices [on-line]. 2003 [dostęp 2 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ala.org/ala/acrl/acrlstandards/characteristics.htm.

[7] QUARTON, B. Research Skills and the New Undergraduate. Journal of Instructional Psychology 2003, 30 (6), s. 123.

[8] W chwili pisania powyższego artykułu prototyp portalu dostępny pod adresem: Idaho Communication and Information Portal [on-line]. [dostęp 9 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.webpages.uidaho.edu/~majanko/sboegrant/index.htm.

[9] Urząd Komitetu Badań Naukowych. Strategia Informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej - ePolska [on-line]. 2003 [dostęp 2 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.informatyzacja.gov.pl/scripts/detail.asp?id=78.

Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut bibliotekarstwa akademickiego / Maria Anna Jankowska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 1/2005 (62) styczeń. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2005. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2005/62/jankowska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187