Nr 4/2005 (65), Bibliotekarze na językach. Artykuł
| | Nr 4/2005 (65), Bibliotekarze na językach. Artykuł |
|
 | | | |
Małgorzata Serafin
| |||
| | ||
| Celem artykułu jest analiza i porównanie leksyki z zakresu bibliotekoznawstwa w jhp KABA i jhp Biblioteki Narodowej. Przedstawiona analiza nie wartościuje, ale prezentuje strukturę artykułów przedmiotowych obu języków haseł przedmiotowych oraz opisuje sposób dobierania słownictwa dla tematów i określników w hasłach wzorcowych w zakresie bibliotekoznawstwa. Omówione języki funkcjonują w zautomatyzowanych systemach bibliotecznych. Ich słowniki dostępne są on-line w Internecie: język KABA - http://www.nukat.edu.pl/katalog/, natomiast język Biblioteki Narodowej - http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=19. Jhp BN będzie także wykorzystywany (obok jhp KABA) w Narodowym Uniwersalnym Katalogu Centralnym NUKAT. Zakres i struktura ich słownictwa, które umożliwiają wyszczególniające katalogowanie przedmiotowe, czynią te języki przydatnymi dla różnych typów bibliotek. Obszar pola semantycznego języka KABA, który zaprojektowano jako uniwersalny język informacyjno-wyszukiwawczy, jest wyznaczony przede wszystkim przez tematykę zbiorów gromadzonych w polskich bibliotekach naukowych, akademickich oraz coraz częściej w dużych bibliotekach publicznych. Jego zasób leksykalny jest bogatym zbiorem terminów z różnych dziedzin wiedzy. Słownictwo języka Biblioteki Narodowej, mające również charakter uniwersalny, jest odzwierciedleniem piśmiennictwa gromadzonego przez Bibliotekę Narodową i rejestrowanego w bieżącej bibliografii narodowej. Struktura artykułu słownikowegoArtykuły słownikowe języka KABA zbudowane są z: tytułowego terminu przyjętego, ekwiwalentów (terminów odrzuconych), terminów w językach kompatybilnych (RAMEAU, RVM Laval, LCSH)[1], innych haseł wzorcowych związanych relacjami oraz odsyłaczy orientacyjnych uzupełniających. Rekordy mogą zawierać noty dotyczące znaczenia i zasad stosowania poszczególnych haseł oraz uwagi metodyczne. Rekordy w kartotece wzorcowej, dostępnej dla użytkowników w NUKAT oraz w katalogach on-line poszczególnych bibliotek, mają strukturę zgodną z formatem USMARC, ale dla przejrzystości analizowane przykłady zostały przedstawione w formie edycyjnej z użyciem kodów literowych[2]:
W nocie dotyczącej stosowania hasła wzorcowego zawarte są zwięzłe informacje o zasadach posługiwania się nim podczas katalogowania przedmiotowego. W przypadku terminów specjalistycznych podane mogą być także wyjaśnienia, znaczenia hasła w formie definicji. Artykuł przedmiotowy w jhp Biblioteki Narodowej ma strukturę podobną[5]:
W obu językach system relacji w rekordzie hasła obejmuje relacje ekwiwalencji, nadrzędności, skojarzenia oraz podrzędności. W relacjach ekwiwalencji z hasłem wzorcowym istnieją terminy nieprzyjęte do stosowania, ale mogące być brane pod uwagę w procesie wyszukiwania przedmiotowego. Są to przede wszystkim synonimy oraz skonstruowane w inny sposób tak samo znaczące wyrażenia jedno- lub wieloelementowe. Relacje hierarchiczne nadrzędności i podrzędności łączą wyrażenia zakresowo szersze z wyrażeniami zakresowo węższymi. W relacjach skojarzeniowych natomiast łączą się wyrażenia podobne pod względem treści. Bardzo istotne funkcje wyszukiwawcze i metodyczne spełniają odsyłacze orientacyjne uzupełniające. Mogą to być odsyłacze do innych haseł wzorcowych, pełniących funkcję określników lub do bliskich znaczeniowo połączeń określników. W tekście odsyłaczy podane są zasady stosowania wskazanych określników i połączeń określników. Istnieją również odsyłacze informujące o hasłach zaczynających się od wyrazu lub wyrażenia identycznego z tytułowym hasłem wzorcowym, a także o hasłach zawierających w sobie wyraz lub wyrażenie stanowiące tytułowe hasło, od którego prowadzi odsyłacz. Forma językowa haseł uwarunkowana jest przede wszystkim jej rozpowszechnieniem w piśmiennictwie oraz poprawnością. Jeśli więcej niż jedna forma spełnia te warunki, to w dalszej kolejności decyduje aktualne stosowanie, zwięzłość i pochodzenie językowe[6]. Największą część języka haseł przedmiotowych stanowią nazwy pospolite: dyscypliny naukowe, dziedziny wiedzy, życia społecznego, działalności praktycznej, kategorie osób, obiekty fizyczne, przedmioty, osoby prawne, instytucje, działania, czynności, kierunki, teorie naukowe, prawa, metody, wydarzenia historyczne, w tym: traktaty, systemy, programy komputerowe, jednostki abstrakcyjne, pojęcia itp. Pozostała część słownictwa to: nazwy geograficzne, nazwy osobowe, nazwy ciał zbiorowych, instytucji, organizacji, imprez, tytuły ujednolicone, tytuły serii, czasopism itp. Hasła wzorcowe stosowane w funkcji tematuJednostki leksykalne języka haseł przedmiotowych występują jako hasła wzorcowe przeznaczone do używania w procesie tworzenia charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów (haseł przedmiotowych prostych i rozwiniętych) w określonych funkcjach. Najczęściej występują w funkcji tematu, który może sam stanowić zdanie języka haseł przedmiotowych. Temat jest elementem obligatoryjnym hasła przedmiotowego. Hasło przedmiotowe proste składa się tylko z tematu, którego rolą jest odzwierciedlanie przedmiotu opracowanego dokumentu. W zasobie leksykalnym języków KABA i Biblioteki Narodowej z zakresu bibliotekoznawstwa występują trzy jednakowe tematy o najogólniejszym zakresie znaczeniowym: Bibliotekoznawstwo, Bibliotekarstwo i Bibliotekarze:
W jhp KABA hasło Bibliotekoznawstwo nie zostało powiązane z żadnym terminem szerszym i węższym znaczeniowo. Połączone jest tylko relacją skojarzeniową z terminami: Bibliografia, Bibliotekarstwo i Nauka o informacji. Przypisane zostały tu terminy nie używane: Biblioteki -- organizacja, Biblioteki -- zarządzanie i Nauka o bibliotece. Natomiast w jhp BN hasło to nie posiada przypisanych terminów synonimicznych. Ma jeden termin hierarchicznie nadrzędny - Nauki społeczne. Terminami skojarzonymi są: Bibliologia i Bibliotekarstwo, a terminem węższym znaczeniowo jest Bibliotekarstwo -- badanie (w jhp KABA istniejące tylko jako hasło rozwinięte, a więc bez żadnych powiązań z innymi hasłami, Bibliotekarstwo -- badania). Oprócz tego w języku KABA osobne hasło stanowi temat Biblioteki (który w języku Biblioteki Narodowej jest terminem nie używanym, a wskazującym do stosowania na hasło Bibliotekarstwo):
NP Biblioteki. W zasobie leksykalnym obu języków na oznaczenie kategorii pracowników merytorycznych bibliotek istnieje hasło Bibliotekarze. W jhp KABA hasło to ma ściśle sprecyzowany zakres stosowania do prac dotyczących zarówno bibliotekarzy mężczyzn, jak i kobiet lub tylko mężczyzn. Do prac dotyczących tylko kobiet bibliotekarzy w języku KABA stosuje się hasło Bibliotekarki. Oba hasła natomiast należą do szerszej kategorii wszystkich pracowników bibliotek, która oznaczona jest hasłem Biblioteki -- personel: NP Bibliotekarki. TO Bibliotekarze (kobiety). TO Femmes bibliothécaires [f] TO Women librarians [a] TN Bibliotekarze. TN Biblioteki -- personel. 670 RAMEAU Hasła z zakresu bibliotekoznawstwa występują w obu językach również w postaci wyrażeń wieloelementowych: Temat + rzeczownik lub wyrażenie przyimkowe, Temat + "i" + rzeczownik oraz Temat + przymiotnik. Hasła wzorcowe o konstrukcji: Temat + rzeczownik lub wyrażenie przyimkowe oraz Temat + "i" + rzeczownikStruktura jednostek leksykalnych omawianych języków haseł przedmiotowych, które składają się z wielu elementów, ma swoje źródło w gramatyce języka polskiego. Dlatego w licznych wielowyrazowych hasłach przedmiotowych został zachowany naturalny szyk wyrażeń. Dotyczy to obu omawianych języków. Spójnik "i", który łączy elementy w tematach wielowyrazowych, pełni dwie funkcje. Jest naturalnym łącznikiem, dzięki któremu powstaje nazwa zbiorcza lub stanowi wskaźnik pewnej relacji pomiędzy pojęciami wyrażonymi elementami składowymi hasła, np.
W języku Biblioteki Narodowej w zakresie bibliotekoznawstwo nie występują hasła zawierające spójnik "i" na oznaczenie relacji (w KABA np. Biblioteki i niepełnosprawni), ale tylko jako łącznik w wyrażeniach wieloelementowych (np. Bibliotekarstwo dla chorych i niepełnosprawnych). Hasła wzorcowe o konstrukcji: Temat + przymiotnikW wyrażeniach, w których temat jest dookreślony przez przymiotnik utworzony od nazwy języka, religii, dziedziny wiedzy, stylu epoki itp., rzeczownik występuje na pierwszym miejscu, a przymiotnik dopiero po nim. Wynika to z porzeczownikowego szyku wyrazów, który dominuje w gramatyce języka polskiego, np.:
W jhp KABA istnieje odsyłacz orientacyjny ogólny, który wskazuje metody tworzenia i zalecane formy wieloelementowych haseł przedmiotowych z przymiotnikiem:
bibliotekarze [przymiotnik od nazwy narodowości]
NP Bibliotekarze francuscy. Hasła wzorcowe stosowane w funkcji określnikaOkreślniki to wyrażenia, które nie mogą same stanowić zdań w języku haseł przedmiotowych. Mogą one wystąpić w zdaniu tylko po temacie (bezpośrednio lub po innym określniku). Określniki są prezentowane jako hasła wzorcowe w oddzielnych rekordach z wyraźnym zaznaczeniem swojej funkcji. Przy określnikach podaje się zasady ich połączenia/łączenia z pewnymi tematami lub grupami tematów. Dwa z przedstawionych już wyżej haseł mogą pełnić podwójną funkcję tematu i określnika:
Oprócz tego istnieją hasła wzorcowe stosowane wyłącznie w funkcji określnika swobodnego lub stałego połączenia określników, np. w języku KABA:
O biblioteka.
O biblioteka -- katalogi. Hasła wzorcowe o konstrukcji: [Temat] -- [określnik]Słownictwo języka haseł przedmiotowych tworzone jest według ściśle określonych zasad gramatyki pozycyjnej. Dotyczą one konstruowania rozwiniętych haseł przedmiotowych, które składają się z tematu i określników, stanowiących kategorię pomocniczą. Ich zadaniem jest wskazywanie ujęć, aspektów (także chronologicznych i przestrzennych), właściwości i cech przedmiotów wyrażonych przez temat oraz form i przeznaczenia opracowanych dokumentów. Ze względu na łączliwość z tematami w języku KABA rozróżnia się dwa rodzaje określników: określniki swobodne (rzeczowe, geograficzne, chronologiczne oraz formy), które można stosować powszechnie, i określniki związane, których stosowanie jest bardzo ograniczone (zwykle tylko do jednego lub kilku tematów). W jhp Biblioteki Narodowej określniki nie mają statusu swobodnych lub związanych. Hasła przedmiotowe rozwinięte o konstrukcji: [Temat] -- [określnik] są konieczne dla dopełnienia związków semantycznych w językach haseł przedmiotowych. Są często stosowane zamiast tematów wieloelementowych, np. dla określenia komputeryzacji bibliotek stosuje się odpowiednio hasła:
Zestawienie leksyki języków Biblioteki Narodowej i KABAPoniższa tabela zawiera przykładowe zestawienie słownictwa z zakresu bibliotekarstwa. Jako reprezentatywne uznano wszystkie hasła w języku Biblioteki Narodowej zaczynające się od wyrazów: Bibliotekoznawstwo, Bibliotekarstwo, Bibliotekarze i Biblioteki. Przyporządkowano im odpowiednie hasła wzorcowe oraz rozwinięte hasła przedmiotowe z języka KABA.
Jak widać jeszcze nie wszystkie hasła istniejące w języku BN mają swoje odpowiedniki w języku KABA. Natomiast w jhp KABA istnieje wiele szczegółowych haseł, których nie ma w jhp BN. Są to najczęściej nazwy różnych kategorii bibliotekarzy, a także hasła o konstrukcji: Biblioteki -- [określnik rzeczowy] oraz Biblioteki + "i" + rzeczownik. Struktura jednostek leksykalnych języków haseł przedmiotowych jest tworzona z zachowaniem podstawowych zasad języka polskiego. Nie zawsze jednak zachowanie tych zasad jest możliwe i dlatego w językach KABA i BN istnieje wiele rozwiązań schematycznych. Spowodowane jest to tym, że przyjęte rozwiązania mają na celu ułatwienie wyszukiwania oraz konstruowania typowych wyrażeń w słowniku haseł przedmiotowych dla różnego typu terminów i sformułowań, które występują w interesującej użytkownika literaturze. Znalezienie w łatwy sposób odpowiedniego hasła umożliwiają: szczegółowe w treści noty zakresów stosowania, wskazywanie na bezpośrednie relacje hierarchiczne i skojarzeniowe oraz duża liczba (zwłaszcza w jhp KABA) informacji w postaci naprowadzających odsyłaczy[8]. Są to narzędzia przydatne przede wszystkim katalogującym bibliotekarzom, ponieważ nie można oczekiwać, że użytkownik będzie z uwagą wczytywał się w treść uwag zawartych w poszczególnych rekordach. O jakości i przydatności słownika języka haseł przedmiotowych świadczy bowiem jednoznaczność, standaryzacja i spójność leksyki. Planowane współistnienie języków KABA i BN w NUKAT spowoduje wzbogacenie charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów, które mogą być opracowane za pomocą kilku języków jednocześnie. Należy jednak zwrócić uwagę, że użytkownik katalogu, przeszukując ogólny indeks haseł przedmiotowych, będzie widział w jednym ciągu alfabetycznym hasła wszystkich języków, co może powodować dezorientację. Warto się zastanowić, czy nie zrezygnować z dostępu do takiego indeksu dla użytkowników, pozostawiając możliwość wyszukiwania w osobnych indeksach dla każdego z używanych języków haseł przedmiotowych. Dla bibliotekarzy istnienie wspólnego indeksu dla wszystkich języków haseł przedmiotowych może mieć walor łatwiejszego porównania rozwiązań gramatycznych poszczególnych języków oraz charakterystyk wyszukiwawczych stworzonych w językach używanych w NUKAT. Obecne słownictwo języka KABA oraz języka Biblioteki Narodowej jest w dużej mierze odzwierciedleniem stanu terminologii w tej dziedzinie, zawartej w opracowanych dokumentach. Jednak nie należy zapominać, że leksyka języka haseł przedmiotowych powinna podążać za wciąż rozwijającą się wiedzą oraz uwzględniać zmieniający się obszar pojęć, powiększając się o nową terminologię. Jest to niekończący się proces. Przypisy[1] Terminy w językach kompatybilnych są oznaczane w następujący sposób: [f] - terminy z RAMEAU, [fl] - terminy z RVM Lavala, [a], [ac] lub [c] - terminy z LCSH. [2] Zob. Język haseł przedmiotowych KABA: zasady tworzenia słownictwa. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2000, s. 25. [3] Kody literowe poprzedzające termin przyjęty oznaczają różne rodzaje nazw: NP - nazwa pospolita, NG - nazwa geograficzna, NO - nazwa osobowa, NK - nazwa korporatywna, czyli instytucji, imprez itp., TU - tytuł ujednolicony, TS - tytuł serii lub czasopisma, O - określnik swobodny. [4] Źródłem w większości przypadków jest kartoteka RAMEAU (najnowszą wersję kartoteki dostępną w Internecie oznacza się dodatkowo wyrazem "online" z podaniem roku ostatniej modyfikacji). Innymi źródłami mogą być: RVM, LCSH i KABA (w sytuacji, gdy hasło nie ma odpowiednika w kompatybilnych językach). [5] Zob. SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej: poradnik. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2001, s. 23. [6] Zob. WOŹNIAK, J. Redakcja językowa haseł KABA. In Materiały z konferencji nt.: Język haseł przedmiotowych KABA: stan obecny i perspektywy rozwoju, Sopot 9-11.09.1997. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 1998, s. 28. [7] Kod <--OG> wskazuje na możliwość łączliwości z określnikiem geograficznym. [8] Zob. Materiały z konferencji nt.: Język haseł przedmiotowych KABA : stan obecny i perspektywy rozwoju, Sopot 9-11.09.1997. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 1998, s. 15. Bibliografia
 | |
| | | |
| |||
| | ||