Nr 8/2005 (69), Informacja w ochronie zdrowia. Artykuł
| | Nr 8/2005 (69), Informacja w ochronie zdrowia. Artykuł |
|
 | | | |
Anna GrygorowiczElżbieta Kraszewska
| |||
| | ||
|
Zdrowie – największe dobro każdego z nas! Zachowanie go na długie lata stanowiło poprzez wieki troskę nie tylko pojedynczego człowieka, ale było również przedmiotem działań różnego typu organizacji, instytucji i agend zarówno lokalnych, jak ogólnopaństwowych czy światowych. Głównym celem przedsięwzięć podejmowanych w ramach ochrony zdrowia było i jest takie kształtowanie świadomości wszystkich członków społeczeństwa, aby mogli wziąć odpowiedzialność za zdrowie swoje i swoich najbliższych[2]. Ochrona zdrowia według Wielkiego słownika medycznego PZWL, to szeroko rozumiana działalność mająca na celu utrzymanie dobrego stanu zdrowia jednostek i całego społeczeństwa[3]. Mała Encyklopedia Medycyny PWN z 1999 roku definiuje to samo pojęcie jako zorganizowaną działalność na rzecz zdrowia obywateli[4]. Przytacza jednocześnie definicję Światowej Organizacji Zdrowia, według której zadaniem ochrony zdrowia jest zapobieganie chorobom, przedłużanie życia ludzkiego, poprawa stanu zdrowia psychicznego i fizycznego przez organizowanie społeczeństwa do walki o uzdrowienie otoczenia, walka z chorobami zakaźnymi, szerzenie oświaty zdrowotnej (promocja zdrowia) w celu podniesienia poziomu higieny oraz organizacja opieki lekarskiej i pielęgniarskiej dla wczesnego rozpoznawania, zapobiegania i leczenia chorób[5]. Odpowiednia wiedza, powszechny i dogodny do niej dostęp oraz podejmowanie wielopłaszczyznowych, a zarazem skutecznych działań w celu jej szerokiego rozpowszechniania, to podstawowe elementy wpływające na kształtowanie postaw prozdrowotnych w społeczeństwie. Naturalną konsekwencją świadomości tego, jak wiele w dziedzinie zdrowia zależy od nas samych, jest ustawiczne poszukiwanie pełnej i wiarygodnej informacji medycznej, by wykorzystując ją w praktyce, móc jak najdłużej cieszyć się komfortem życia w zdrowiu. Planując działania mające na celu zorganizowanie efektywnego dostępu do informacji związanych z szeroko pojętymi zagadnieniami zdrowia i choroby członków różnorodnych grup społecznych, należy brać pod uwagę pełnione przez nich funkcje w społeczeństwie, a także zróżnicowane oczekiwania i potrzeby w tym zakresie. Innych informacji poszukiwać będzie bowiem lekarz, stażysta, rezydent, student medycyny, średni personel medyczny (pielęgniarka, położna, ratownik medyczny), pracownik administracji i kadry zarządzającej jednostkami opieki zdrowotnej, farmaceuta, psycholog, fizjoterapeuta, fizyk i technik medyczny, rehabilitant, dietetyk, laborant. Innej wiedzy potrzebuje pracownik socjalny czy też pracownik ośrodka pomocy społecznej, a jeszcze innej pacjent i jego rodzina, a więc potencjalnie całe społeczeństwo[6]. Gdzie zatem mogą oni szukać informacji o ochronie zdrowia? Polskie biblioteki medyczne na przestrzeni latBiblioteki medyczne mają w Polsce długą tradycję. Naukowe biblioteki o tym profilu zaczęły powstawać już w XIX w. przy towarzystwach naukowych, głównie z inicjatywy lekarzy, na zrębach prywatnych księgozbiorów[8]. Największą z nich była Biblioteka Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego. Po 1918 r. w wyniku osłabienia znaczenia towarzystw lekarskich, rolę instytucji zapewniających dostęp do źródeł naukowej literatury medycznej przejęły biblioteki uniwersyteckie, a następnie biblioteki przy klinikach i zakładach wydziałów lekarskich[9]. W okresie międzywojennym organizowano również biblioteki szpitalne. Doceniano już wtedy potrzebę nieustającego kształcenia się lekarzy, a co za tym idzie, znaczenie szybkiego i łatwego dostępu do fachowej literatury medycznej, w tym również poza ośrodkami uniwersyteckimi. Takie warunki spełniała szpitalna biblioteka lekarska. Nie myślano jeszcze wtedy o potrzebach pacjenta i prawie do informacji o zdrowiu, chorobie czy leczeniu, a zawód lekarza owiany był nimbem tajemniczości. Jak podaje Stanisław Konopka w swojej broszurze Zagadnienie bibliotek naukowych w szpitalach Generalna Dyrekcja Służby Zdrowia już w 1929 r. wydała okólnik o podręcznych bibliotekach lekarskich w szpitalach, zalecając, by na ten cel przeznaczano od 0,25 do 0,5% posiadanych przez lazarety środków budżetowych. Realizacja tych urzędowych zaleceń napotykała trudności, co potwierdzają badania ankietowe z 1936 r., z których wynika, że tylko 12% ówcześnie istniejących szpitali deklarowało posiadanie biblioteki[10]. Również po II wojnie światowej w szpitalach i większych zakładach opieki zdrowotnej działały, w ramach resortu zdrowia, biblioteki fachowe. Biblioteki medyczne funkcjonowały także w istniejących już instytutach naukowych, takich jak Państwowy Zakład Higieny oraz w powoływanych do życia w kolejnych latach placówkach badawczych. W ciągu pierwszych pięciu powojennych lat utworzono w Polsce 10 akademii lekarskich, które w swoich strukturach posiadały biblioteki główne o charakterze naukowym[11]. W 1945 r. zainicjowano powstanie Głównej Biblioteki Lekarskiej (GBL), którą w osiem lat później, w 1953 r., ówczesny minister zdrowia zobowiązał do wykonywania nadzoru merytorycznego i opieki nad bibliotekami medycznymi w całym kraju. Na mocy Zarządzenia nr 1 ministrów: kultury i sztuki, nauki, szkolnictwa wyższego i techniki oraz sekretarza naukowego PAN 26 kwietnia 1979 r. w sprawie ustalenia zasad i planu specjalizacji zbiorów materiałów bibliotecznych oraz wyznaczenia bibliotek centralnych i określenia ich zadań (Dz. U. MNSzWiT nr 3, poz. 9) GBL została Centralną Biblioteką Medycyny, koordynującą działalność ogólnokrajowej medycznej sieci biblioteczno-informacyjnej, którą tworzyły i tworzą funkcjonujące biblioteki o profilu medycznym, tj.:
Z myślą o potrzebach ludzi chorych w 1974 r. ministrowie zdrowia i opieki społecznej oraz kultury i sztuki wydali odpowiednie zarządzenia w sprawie obsługi bibliotecznej pacjentów przebywających w zakładach opieki zdrowotnej zamkniętej oraz w domach opieki społecznej. Ci sami ministrowie w 1976 r., aby zaktywizować placówki biblioteczne w służbie zdrowia, wydali kolejne wytyczne, według których w zakładach lecznictwa miały funkcjonować dwa rodzaje bibliotek:
W ośrodkach lecznictwa zamkniętego spotykają się bowiem z jednej strony potrzeby informacyjne i czytelnicze personelu medycznego, z drugiej zaś – przebywających tam pacjentów. Na przestrzeni lat, pomimo stałego dostrzegania potrzeby istnienia bibliotek szpitalnych oraz pożytków płynących z ich funkcjonowania, warunki, w jakich musiały działać, nie sprzyjały ich rozwojowi. Od końca lat 80. systematycznie zmniejszała się ich liczba, a kondycja istniejących nadal stale się pogarszała. Notowano brak środków na modernizację czy zatrudnienie wykwalifikowanej kadry, ale najsłabszą stroną bibliotek szpitalnych, sanatoryjnych i domów opieki społecznej były – i są z pewnością nadal – przestarzałe, nieatrakcyjne, niedostosowane do potrzeb osób chorych księgozbiory, pochodzące najczęściej z darów od przypadkowych osób i, ze względu na drastyczne ograniczenia finansowe, przez lata nieuzupełniane nowościami[14]. Przemiany ustrojowe ostatnich lat jeszcze pogorszyły tę sytuację. Krytyczny stan służby zdrowia negatywnie rzutuje na kondycję bibliotek szpitalnych, które ograniczają swoją działalność bądź z przyczyn oszczędnościowych są likwidowane. Trudno się temu dziwić w sytuacji, gdy w systemie opieki zdrowotnej brakuje środków finansowych na leczenie najciężej chorych i limitowany jest dostęp do podstawowych usług medycznych. W naszym artykule podejmujemy próbę odpowiedzi na pytanie, jaki jest stan bibliotek szpitalnych Trójmiasta i jaką rolę odgrywają one w upowszechnianiu informacji o ochronie zdrowia. Biblioteki szpitalne wybrzeża gdańskiego w badaniach ankietowychBadając na początku 2005 r. możliwości, jakie posiadają mieszkańcy Trójmiasta w zakresie dostępu do szeroko rozumianej informacji o ochronie zdrowia, a także dostępu do źródeł zaspokajania potrzeb czytelniczych w czasie pobytu w zakładach opieki zdrowotnej zamkniętej, zwróciłyśmy się do jednostek świadczących usługi zdrowotne oraz organizacji związanych z samopomocą osobom chorym z pytaniem: Czy w Państwa instytucji funkcjonuje biblioteka? Sondaż przeprowadzony w Gdańsku, Gdyni i Sopocie objął:
Z uzyskanych odpowiedzi wynika, iż biblioteki są w:
Pomorski Oddział Wojewódzki NFZ w Gdańsku, jak i Okręgowa Izba Lekarska w Gdańsku potwierdziły, iż nie utrzymują bibliotek. Centrala NFZ w Warszawie wydaje jedynie z myślą o pacjentach miesięczne bezpłatne biuletyny, zawierające praktyczne rady dla osób ubezpieczonych, korzystających z usług medycznych. Biuletyny te, niestety, ukazują się zaledwie w kilkunastotysięcznych nakładach. Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych w Gdańsku dysponuje niewielkim księgozbiorem medycznym, dostępnym jedynie dla swoich członków na miejscu. Do wszystkich instytucji (14), które potwierdziły posiadanie biblioteki, przesłano ankietę badającą wielkość i charakter zbiorów – w tym zasobów z dziedziny ochrony zdrowia, dostępność księgozbioru dla różnych typów użytkowników, a także formy pracy z czytelnikiem. Na ogólną liczbę 14 rozesłanych ankiet wpłynęło 10 odpowiedzi (71%), w tym osiem ze szpitali, jedna z hospicjum oraz jedna ze stowarzyszenia. Odpowiedziały następujące szpitale:
oraz Z informacji uzyskanych z hospicjum i stowarzyszenia trudno wyciągnąć jakiekolwiek wnioski dotyczące funkcjonowania bibliotek w tego typu jednostkach. Sondaż przeprowadzony w 12 szpitalach Trójmiasta wykazał natomiast, że tylko dwa z nich nie posiadają bibliotek, a w jednym, nowo powstałym – działającym dopiero od roku – biblioteka jest w fazie tworzenia. Wydaje się, że jest to informacja pozytywna, świadcząca o docenianiu roli książki w trudnym procesie leczenia. Dotyczy to zarówno literatury fachowej, jak i beletrystycznej. Zaskakujący jest fakt, iż wśród dwóch szpitali bez biblioteki w swojej strukturze, znalazł się największy trójmiejski szpital, Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 – Akademickie Centrum Kliniczne Akademii Medycznej w Gdańsku, w którym biblioteka uległa likwidacji kilka lat temu. Należy ubolewać, że w wysoko specjalistycznym szpitalu akademickim, będącym miejscem nauki przyszłych lekarzy, zrezygnowano z zapewnienia pacjentom dostępu do informacji dotyczącej zdrowia i choroby, a także możliwości obcowania z innego typu literaturą, odgrywającą przecież niebagatelną rolę terapeutyczną. Problem nie dotyczy personelu medycznego tego szpitala. Bliska lokalizacja Biblioteki Głównej Akademii Medycznej w Gdańsku oraz 26 istniejących w jej strukturze bibliotek, usytuowanych bezpośrednio w klinikach i zakładach, a także stale rosnące zasoby BG AMG udostępniane on-line, gwarantują klinicystom możliwość korzystania z najnowszej literatury fachowej niezbędnej w świadczeniu usług medycznych na najwyższym poziomie. Spośród dziewięciu szpitali posiadających biblioteki osiem wypełniło ankietę. Zbiorcze dane otrzymane z bibliotek szpitali Trójmiasta prezentują poniższe tabele. Tabela 1.
Trzy biblioteki przedstawione w tabeli 1. dysponują nielicznymi zbiorami, udostępnianymi wyłącznie personelowi medycznemu i innym pracownikom szpitala. Dwie z nich, a mianowicie biblioteki Szpitala MSWiA i Szpitala Morskiego im. PCK, gromadzą wyłącznie fachową i popularnonaukową literaturę medyczną. Tego typu literatura dominuje również (80% posiadanych zbiorów) w bibliotece Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. M. Kopernika w Gdańsku. W znakomitej większości są to wydawnictwa zwarte, gdyż tylko biblioteka Szpitala Morskiego im. PCK otrzymuje cztery tytuły polskich fachowych czasopism medycznych. Spośród trzech omawianych bibliotek również tylko ta biblioteka uzupełnia swoje zbiory poprzez zakup, realizując go na poziomie 1% w stosunku do całości swoich zasobów. Jedynie nieznaczny odsetek zbiorów tych bibliotek związany jest bezpośrednio z ochroną zdrowia. Wszystkie powyższe dane świadczą o tym, że biblioteki tych trzech szpitali mają charakter typowo fachowy, a ich zbiory stanowią narzędzie wspomagające pracę lekarzy. Tabela 2.
Wielkość księgozbiorów posiadanych przez pięć pozostałych badanych bibliotek szpitalnych (tabela 2.) jest podobna i kształtuje się w przedziale od 10 779 do 14 000 vol. W zbiorach tych bibliotek dominuje literatura beletrystyczna i wydawnictwa popularnonaukowe. W Wojewódzkim Szpitalu Psychiatrycznym prawie całość zbiorów (95%) to literatura piękna. Spośród omawianych pięciu bibliotek trzy w ogóle nie uzupełniają swoich zbiorów, a tylko biblioteka Szpitala Specjalistycznego w Gdańsku Zaspie, będąca filią Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gdańsku, oraz biblioteka Szpitala Dziecięcego, jako biblioteka szkolna, notują wpływy nowych zbiorów z zakupów i darów na poziomie odpowiednio ok. 2,5% i ok. 1% rocznie. Wszystkie biblioteki, poza biblioteką Wojewódzkiego Szpitala Zakaźnego, posiadają publikacje z dziedziny ochrony zdrowia. Stanowią one niewielki odsetek zbiorów (od 0,2% do 7%). Najwięcej wydawnictw ciągłych wpływa do biblioteki Szpitala Specjalistycznego w Gdańsku Zaspie (30 tytułów polskich czasopism medycznych oraz polskie wydania kilku fachowych czasopism zagranicznych, np. Lancet, Current Opinion in Cardiology, British Medical Journal. Użytkownikami każdej biblioteki z omawianej grupy są lekarze, inni pracownicy szpitali oraz pacjenci. Bezpośrednio na oddziałach szpitalnych zbiory udostępniają trzy spośród omawianych bibliotek. Wszystkie biblioteki szpitalne, które odpowiedziały na ankietę, poza bibliotekami Wojewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego i Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. M. Kopernika, są otwarte dla swoich użytkowników przez 4 lub 5 dni w tygodniu w dogodnych godzinach. Jedno z pytań ankiety dotyczyło przygotowania zawodowego osób prowadzących poszczególne biblioteki. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że w większości bibliotek szpitalnych pracują osoby bez przygotowania zawodowego (np. pielęgniarka oddziałowa, psycholog czy pracownik administracji), dla których udostępnianie zbiorów stanowi dodatkowy obowiązek. Z pewnością ma to bezpośredni wpływ na zakres i sposób działania tych placówek. Spośród ankietowanych bibliotek szpitalnych szczególnie aktywnie działa biblioteka Szpitala Specjalistycznego im. św. Wojciecha Adalberta w Gdańsku Zaspie. Wydaje się korzystnym przyjęte tam rozwiązanie, a potwierdzają to wyniki ankiety. Placówkę tę prowadzi kustosz biblioteczny, etatowy pracownik WiMBP w Gdańsku. Realizowane tam formy pracy z pacjentem zasługują na szersze omówienie w oddzielnym artykule. Wnioski płynące z badańPodsumowując przeprowadzone badania, należy stwierdzić, że:
W świetle przedstawionych danych wydaje się, że w obecnej sytuacji finansowej służby zdrowia, biblioteki szpitalne nie są w stanie sprostać wymogom stawianym nowoczesnej bibliotece, tj. zaspokajać na odpowiednim poziomie potrzeb różnych grup użytkowników, w tym także dostarczać bieżącej informacji o ochronie zdrowia. Najważniejszą rolę w udostępnianiu informacji o ochronie zdrowia pełni zarówno w Trójmieście, jak i regionie, Biblioteka Główna AMG. W zasadzie jest to jedyna naukowa biblioteka medyczna na tym terenie, gdyż tylko ona gromadzi zbiory z zakresu szeroko rozumianej medycyny i nauk z nią związanych, w tym także o tematyce dotyczącej szeroko rozumianej ochrony zdrowia. Zgodnie z Regulaminem Udostępniania Zbiorów Systemu Biblioteczno-Informacyjnego Akademii Medycznej w Gdańsku[15], każdy zainteresowany literaturą medyczną może korzystać z jej zasobów, tj. książek i czasopism w wersji tradycyjnej, elektronicznej oraz z baz danych. Strona domowa Biblioteki Głównej wraz z katalogiem komputerowym dostępnym w Internecie znacząco ułatwia i skraca czas konieczny na dotarcie do poszukiwanej informacji, a wykwalifikowani bibliotekarze służą potrzebującym wszelką niezbędną pomocą. Biblioteka czynna jest sześć dni w tygodniu (bez niedziel), w tym od poniedziałku do piątku do godziny 19.45. W Bibliotece Głównej AMG realizowany jest program tematycznych szkoleń bibliotecznych dla różnych grup użytkowników – każdy zainteresowany może z tej oferty skorzystać w dogodnym dla siebie terminie. Dające się zaobserwować w ostatnim czasie zwiększone zainteresowanie wszelkiego typu informacjami dotyczącymi ochrony zdrowia, w tym szeroko rozumianej profilaktyki zdrowotnej, jest z pewnością związane ze stale rosnącym poziomem życia społeczeństw oraz rozwojem cywilizacyjnym. Informacja jest bowiem kluczowym elementem umożliwiającym wybór odpowiedniego stylu życia tym, którzy chcą przez długie lata zachować zdrowie. Profilaktyka zdrowotna przynosi społeczeństwu wymierne korzyści, czego przykładem jest dający się odnotować w ostatnim okresie w Polsce spadek zachorowań na choroby układu krążenia. Jest to zasługa ogólnopolskiej, prowadzonej wielokanałowo kampanii propagującej aktywny styl życia, zmianę nawyków żywieniowych, a także rezygnację z palenia papierosów. O szerszy dostęp do informacji medycznej ubiegają się także chorzy i ich rodziny, by stać się świadomym podmiotem terapii i móc aktywnie uczestniczyć w wyborze opcji leczenia, procesie walki z chorobą i powrocie do zdrowia. Czy zatem biblioteki, w tym biblioteki szpitalne, stanowiące coraz częściej centra informacji, są w stanie odegrać odpowiednią rolę w nurcie szerzenia oświaty zdrowotnej? Zależy to w głównej mierze od posiadania przez nie środków finansowych, zapewniających gromadzenie zbiorów dostosowanych do odbiorców, w tym zwłaszcza chorych, często długotrwale leżących, a także na poziomie pozwalającym w sposób nowoczesny realizować usługi biblioteczne z wykorzystaniem możliwości, jakie daje Internet i rozwój środowiska cyfrowego. Z pewnością w dużej mierze zależy to również od samych bibliotekarzy, ich umiejętności związanych z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informatycznych i stworzeniem takich metod pracy, które pozwolą jak najlepiej i jak najszybciej zaspokoić potrzeby informacyjne użytkowników stosownie do ich oczekiwań i kompetencji informacyjnych. Kiedy polskie biblioteki szpitalne będą powszechnie wykorzystywać w swojej pracy zarówno pocztę elektroniczną, jak i pocztę głosową, wideotelefony, medyczne strony internetowe i znajdujące się w sieci serwisy tematyczne? Kiedy w szpitalach i innych ośrodkach świadczących usługi zdrowotne spotkamy terminale typu touch-screen, dostarczające informacji zdrowotnych wszystkim ich poszukującym, a różnego typu porad będą udzielać telefonicznie pielęgniarki widoczne jednocześnie na ekranie telewizora?[16]. Wydaje się, iż ze względu na chroniczny brak środków finansowych, brak szeroko zakrojonych planowych działań regionalnych i centralnych w ochronie zdrowia, a także ze względu na niedocenianie roli, jaką mogą odegrać biblioteki w upowszechnianiu wiedzy, pytania te muszą w chwili obecnej pozostać bez odpowiedzi. Przypisy[1] KOCHANOWSKI, J. Na zdrowie. In Fraszki. Pelc, J. (oprac.). Wrocław: Zakł. Narod. im. Ossolińskich, 1957, s. 56. [2] HENRY, E., MARLEY, L. Helping the public “Discover Health” in their local library. Providing health information in public libraries: a partnership approach in Scotland. Health Information & Libraries Journal 2004, vol. 21, suppl. 1, s. 27-32. [3] KOMENDER, J.[i in.] (red.). Wielki słownik medyczny. Warszawa: Wydaw. Lekarskie PZWL, 1996, s. 876. [4] KOSTRZEWSKI, P., ZIÓŁKOWSKI, J. (red.). Mała encyklopedia medycyny. Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 1999, s. 574-575. [5] Tamże. [6] DOYLE, J.D., WELLIK, K.E. Information and Educational Services. In Holst R. (ed.), Phillips, S.A. (assoc. ed.) The Medical Library Association guide to managing health care libraries. New York; London: Neal-Schuman Publ., 2000, s. 191-211. [7] HENRY, E., MARLEY, L. op. cit. [8] HOWORKA, B. Główna Biblioteka Lekarska w Warszawie i krajowa sieć bibliotek medycznych. Biuletyn GBL 1995, nr 351, s. 39-47. [9] KONOPKA, S. O bibliotekach lekarskich i o sposobach korzystania z ich zbiorów. Biuletyn GBL 1959, nr 4, s. 921-927. [10] NEUMAN, B. Szpitalne biblioteki lekarskie w Polsce. Biuletyn GBL 1958, nr 5, s. 329-334. [11] HOWORKA, B. Sieć biblioteczna resortu zdrowia i opieki społecznej a ustawa o bibliotekach (W dwudziestą rocznicę uchwalenia ustawy). Biuletyn GBL 1988, nr 341/2, s. 37-42. [12] HOWORKA, B. Główna Biblioteka Lekarska w Warszawie i krajowa sieć bibliotek medycznych. Biuletyn GBL 1995, nr 351, s. 38-47. [13] BILIŃSKI, L. Bibliotek szpitalnych stan krytyczny. Poradnik Bibliotekarza 1992, nr 10, s. 7-11. [14] Tamże. [15] Regulamin Udostępniania Zbiorów Systemu Biblioteczno-Informacyjnego Akademii Medycznej w Gdańsku. [Gdańsk] : [Akademia Medyczna w Gdańsku], [2005]. [16] HENRY, E., MARLEY, L. op. cit.  | | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| | | |
| |||
| | ||