Błażej Feret Biblioteka Główna Politechniki Łódzkiej Biblioteka w Internecie - Internet w Bibliotece Dwa projekty realizowane w Bibliotece Głównej Politechniki Łódzkiej

WSTĘP

Istnienie współczesnych bibliotek naukowych bez dostępu do rozległych sieci kompute-rowych wydaje się niemożliwe. Użytkownicy, za pośrednictwem bibliotek, na co dzień ko-rzystają z przepastnych zasobów informacyjnych Internetu i wymagają jednocześnie, by ich własna biblioteka stała się w jak największym stopniu częścią tych zasobów. W Bibliotece Głównej Politechniki Łódzkiej podjęto w ostatnim czasie dwie inicjatywy, z których jedna mieści się w nurcie "biblioteka w Internecie", a druga w nurcie "Internet w bibliotece".

1. Biblioteka w Internecie - projekt udostępnienia katalogu kartkowego

Biblioteka Główna Politechniki Łódzkiej od wielu lat udostępnia swoim użytkownikom katalog komputerowy. Najpierw, od 1993 roku w systemie Lech (dostępny w lokalnej sieci komputerowej), a od roku 1998 w systemie Horizon (dostępny w Internecie). Katalog komputerowy zawiera opisy wszystkich książek zakupionych przez bibliotekę po roku 1985 i znaczną liczbę starszych, ale częściej używanych. W roku akademickim 2001/2002 wdrożono moduł komputerowego zamawiania książek z katalogu, dostępny także w sieciach rozległych. Działania te spowodowały, że zdecydowana większość użytkowników biblioteki praktycznie zapomniała o istnieniu katalogu kartkowego, którego "szczątki" w liczbie ok. 60 tys. kart stale są dostępne w pomieszczeniu katalogów, sąsiadującym z wypożyczalnią. Co gorsza, wielu użytkowników jest przekonanych, że jeśli książki nie ma w katalogu komputerowym, to oznacza, że książki nie ma w bibliotece. Tymczasem katalog kartkowy ciągle zawiera infor-macje o zbiorach użytecznych, które mogłyby być znacznie lepiej wykorzystane, gdyby in-formacja o nich była dostępna w sieciach komputerowych.

Aby zapewnić kompletność dostępnych on-line informacji o zasobach biblioteki, z po-czątkiem czerwca 2003 roku rozpoczęto realizację projektu digitalizacji katalogu kartkowego. W projekcie przyjęto następujące założenia:

• komputerowy katalog graficzny przeglądany będzie niezależnie od katalogu w sys-temie Horizon,
• digitalizacja odbywać się będzie z użyciem cyfrowego aparatu fotograficznego (nie skanera),
• w katalogu graficznym nie będzie - przynajmniej w pierwszej fazie - możliwości wy-szukiwania tekstowego (nie planuje się ani "tekstualizacji" za pomocą oprogramowania do rozpoznawania pisma, ani żadnego opisu tekstowego zdigitalizowanej karty),
• wyszukiwanie odbywać się będzie jedynie przez alfabetyczny indeks "szufladek elektronicznych", a w ramach "szufladki" - przez oszacowanie lokalizacji karty katalogu graficznego (podobnie jak w zwykłym katalogu kartkowym),
• na wyszukaną w katalogu graficznym książkę można będzie złożyć zamówienie ma-gazynowe, które będzie realizowane tak, jak zamówienie złożone z systemu Horizon,
• przed wypożyczeniem książki użytkownikowi będzie ona skatalogowana w systemie Horizon, a odpowiedni obraz karty zostanie usunięty z katalogu graficznego,
• by zminimalizować prawdopodobieństwo pomyłek przy zamawianiu książki na pod-stawie katalogu graficznego, złożone zamówienie będzie zawierać dane użytkownika za-mawiającego i wydruk obrazu karty katalogowej (użytkownik nie będzie wprowadzał sy-gnatury zamawianej pozycji).

Prace rozpoczęto 2 czerwca 2003 roku., Stanowisko do digitalizacji składa się z:

• stołu reprodukcyjnego Kaiser, typ RS3XA z oświetleniem
• aparatu fotograficznego Minolta Dimage 7i z matrycą 5 megapikseli i kartą Compact Flash 256 MB,
• stacji komputerowej do gromadzenia, przetwarzania i archiwizowania da-nych.

Całość prac składa się z następujących etapów:

• przygotowanie katalogu kartkowego (wyłączenie zbędnych kart, sprawdzenie kolej-ności szeregowanie, itp.),
• fotografowanie,
• przeniesienie plików do komputera,
• automatyczna obróbka plików (zwiększenie kompresji, kontrastu, obcięcie margine-sów) za pomocą programu Adobe Photoshop,
• podział na "szufladki elektroniczne",
• publikacja na odpowiednich stronach WWW.

Z wymienionych etapów prac, które w zasadzie występują przy każdym projekcie digita-lizacji, największe obawy budził etap przetwarzania do postaci cyfrowej (zbierania danych). Długo rozważano użycie skanera, jednak planowana szybkość fotografowania w porównaniu z procesem skanowania była kluczowym argumentem za użyciem techniki fotograficznej. W praktyce okazało się, że przy ustawionych na stałe wszystkich parametrach zestawu, w zespo-le dwuosobowym można fotografować karty w tempie nawet do 600 kart na godzinę. W związku z tym szacowany wcześniej (zakładając użycie skanera) na ponad pół roku czas trwania projektu zostanie skrócony do około 6 tygodni.

Fotografie wykonywane są w trybie czarno-białym z użyciem dodatkowej opcji "tekst", która powoduje zwiększenie kontrastu między tłem a literami. Ponieważ tworzone pliki z ob-razami kart powinny mieć jak najmniejszy rozmiar, już w samym aparacie używana jest roz-dzielczość fotograficzna 640 x 480 punktów na obraz. W praktyce daje to rozdzielczość ok. 160 punktów na cal (dpi), która jest w zupełności wystarczająca w tego typu projekcie. Tu uwaga: wydaje się, że fotografia cyfrowa jako metoda digitalizacji ma bardzo wiele zalet w porównaniu z tradycyjnym procesem skanowania: szybkość zbierania danych, łatwość trans-feru do komputera, możliwość stosowania wymiennych nośników (karty pamięci), możliwość kadrowania fotografowanego obiektu, automatyczna numeracja plików wynikowych. Przy możliwych dziś do uzyskania rozdzielczościach, dochodzących nawet do 4500 x 3000 punk-tów na zdjęcie, można pokusić się o fotografowanie nawet dużych formatów. Rozdzielczość 4500 x 3000 punktów odpowiada bowiem dla formatu A4 liniowej rozdzielczości ok. 380 dpi.

Rezultaty projektu można obejrzeć na stronie WWW Biblioteki PŁ:
http://bg.p.lodz.pl/katalog.htm

Fot. 1. Przykład karty katalogowej po digitalizacji i obróbce programem Adobe Photoshop.

2. System kontroli dostępu do bibliotecznych komputerów "publicznych"

Na terenie oddanego do użytku we wrześniu 2002 r. nowego gmachu Biblioteki Głównej PŁ zlokalizowano znacznie więcej stanowisk komputerowych dostępnych publicznie niż to miało miejsce w starej siedzibie. Oprócz stale kontrolowanych stanowisk w Pracowni Interne-towej oraz Naukowej Pracowni Komputerowej (w sumie ponad 25 komputerów) kilkanaście komputerów umieszczono także na terenie magazynów otwartych. Zainstalowano także kom-putery w sali dydaktyczno-szkoleniowej. W sumie przewiduje się, że na terenie gmachu Bi-blioteki Głównej użytkownicy będą mieli dostęp do ponad 50 stacji komputerowych (poza stanowiskami dostępu do katalogu). Dodatkowo, kolejnych 50 stanowisk z dostępem publicz-nym istnieje już w Bibliotece Chemicznej (agendzie BGPŁ). Tak duża liczba komputerów wymaga ujednolicenia zarówno sposobu dostępu do tych stanowisk, jak i oferowanych na nich usług.

Kontrola dostępu do komputerów publicznych w niewielu bibliotekach odbywa się bez udziału pracowników biblioteki. Najczęściej stosuje się systemy autoryzacji dostępu za po-mocą konta i hasła oparte na serwerze Novell lub Microsoft, które nie zapewniają kontroli czasu pracy. W związku z tym pracownicy biblioteki muszą "ręcznie" sterować przepływem użytkowników przez pracownię: wyznaczać wolne stanowisko i pilnować, by regulaminowy czas pracy nie został przekroczony. Niestety, taka forma kontroli jest możliwa jedynie w przypadku komputerów zgromadzonych w jednym pomieszczeniu. W przypadku stacji kom-puterowych rozproszonych na terenie całej biblioteki, rozwiązanie takie nie zdaje egzaminu.