Evelinde Hutzler Elektronische Zeitschriftenbibliothek (EZB) - Biblioteka Czasopism Elektronicznych

1. Wstęp

W 1996 roku Biblioteka Uniwersytetu w Regensburgu była jedną z pierwszych bibliotek w Niemczech, które wykorzystywały możliwości i doświadczały problemów związanych z czasopismami elektronicznymi. W tym czasie liczba czasopism elektronicznych wciąż jeszcze nie była duża, istniało około stu tytułów periodyków naukowych tego typu.

Ogólne warunki pozwalające na proste i efektywne korzystanie w tego rodzaju publikacji ciągle pozostawiały wiele do życzenia. Przede wszystkim, nie wypracowano jeszcze standardów dostępu do czasopism elektronicznych. Ponadto, wciąż nie istniały odpowiednie modele, dzięki którym publikacje elektroniczne byłyby udostępniane w bibliotekach lub za ich pośrednictwem. Biblioteka Uniwersytecka w Regensburgu podjęła się zatem zadania wypełnienia tej poważnej luki i przygotowała specjalny serwis związany z udostępnianiem czasopism elektronicznych.

Biblioteka Uniwersytecka w Regensburgu powołała do życia Bibliotekę Czasopism Elektronicznych (Electronic Journals Library) - jej niemiecka nazwa to Elektronische Zeitschriftenbibliothek, w skrócie EZB. Jest to oparta na bazach danych usługa umożliwiająca użytkownikom dostęp do naukowych czasopism elektronicznych.

EZB widoczne jest w sieci od 1997 roku. Początkowo była to usługa oferowana lokalnie w Bibliotece Uniwersyteckiej w Regensburgu. Kilka miesięcy później EZB stał się serwisem współtworzonym w kooperacji z innymi bibliotekami, które tym samym mogły z niego korzystać. Do inicjatywy przyłączyło się wiele bibliotek. Wszystkie współtworzące serwis biblioteki gromadzą informacje o tytułach czasopism i administrują danymi przechowywanymi z centralnej bazie danych znajdującej się w Regensburgu. Do chwili obecnej z EZB korzystają 234 biblioteki w Niemczech, a także w innych europejskich państwach.

2. EZB - usługa dla użytkowników

Jednym z najważniejszych celów EZB jest oferowanie szybkiego i zorganizowanego dostępu do możliwie jak największej liczby naukowych czasopism elektronicznych. EZB przy użyciu jednego, znormalizowanego interfejsu umożliwia dostęp zarówno do darmowych, jak i licencjonowanych czasopism.

2.1. Gromadzone tytuły

W samym EZB nie są przechowywane żadne elektroniczne czasopisma, to instytucje uczestniczące w tworzeniu tej biblioteki gromadzą dane bibliograficzne dotyczące czasopism elektronicznych i zapisują je w centralnej bazie danych znajdującej się w Regensburgu.

EZB gromadzi jedynie naukowe e-czasopisma, zapewniające dostęp do pełnych tekstów artykułów za pośrednictwem Internetu, dotyczące wszystkich dziedzin nauki oraz wydawane przez różnych wydawców. W EBZ nie kolekcjonuje natomiast czasopism o ograniczonych wersjach pełnotekstowych (takich, w których mniej niż 50 procent artykułów występuje w wersji kompletnej) czy też czasopism oferujących jedynie spisy treści lub abstrakty. Wyłączone z gromadzenia są także czasopisma popularnonaukowe. Ten mocno zawężony profil gromadzenia naukowych czasopism elektronicznych świadczy o jakości EZB, ponieważ gwarantuje użytkownikowi wysoki poziom zawartości bazy.
W chwili obecnej (lipiec 2003 roku) EZB zawiera około 16 000 tytułów z różnych dziedzin. Około 1800 tytułów to czasopisma publikowane wyłącznie w postaci elektronicznej. 14 200 to elektroniczne odpowiedniki czasopism drukowanych. 5400 czasopism oferuje darmowy dostęp do publikowanych w nich artykułach.

2.2 . Funkcje użytkownika

EZB posiada niemiecki i angielski interfejs. Wszystkie czasopisma udostępniane są za pośrednictwem jednego, znormalizowanego interfejsu, w którym możliwe jest wyświetlanie tytułów w porządku przedmiotowym lub alfabetycznym. Dostępne są także funkcje wyszukiwania tytułów czasopism oraz dokładne informacje dotyczące szczegółowych zasad udostępniania i informacje o licencjach.

Dostępne informacje

Z punktu widzenia czytelnika niezmiernie istotna jest informacja o tym, czy może on uzyskać wersję pełnotekstową dokumentu, czy też nie. W tym celu na stronach EZB posłużono się popularnymi symbolami wzorowanymi na światłach drogowych. Sygnalizują one, w jaki sposób dany tytuł może być udostępniony, dzięki czemu użytkownik zawsze wie, które czasopisma są osiągalne w wersji pełnotekstowej.

• Zielone światło oznacza czasopisma darmowe. Artykuły w tych czasopism dostępne są za darmo w wersji pełnotekstowej.
• Żółte światło dotyczy tych czasopism, na które licencje biblioteka posiada. Pełne teksty mogą być udostępniane użytkownikom tylko w bibliotece.
• Czerwone światło oznacza czasopisma, na które nie wykupiono subskrypcji. W tym przypadku pełne teksty artykułów nie są dostępne. Zwykle zobaczyć można jedynie spis treści, czasami także abstrakty.

Udostępnianie tytułów oznaczonych żółtym i czerwonym światłem jest różne w różnych instytucjach, ponieważ każda biblioteka współtworząca EZB subskrybuje inne czasopisma.

Funkcje przeglądania

Tytuły zgromadzonych w EZB czasopism mogą być wyświetlane w porządku alfabetycznym lub przedmiotowym. Do wykazu dziedzin dołączone są podstawowe informacje o gromadzonych tytułach. Przegląd ten pokazuje, ile tytułów na poszczególne tematy jest dostępnych. W obrębie każdej dziedziny tytuły czasopism uszeregowane są w porządku alfabetycznym (rysunek 1).

Rys.1: Przykład listy przedmiotowej (biologia).

Z hasłem BIOLOGIA związanych jest 1500 tytułów czasopism. Kliknięcie w tytuł wybranego czasopisma prowadzi na jego stronę domową, a jeśli jest to tytuł, na który biblioteka ma subskrypcje, możliwy jest dostęp do pełnych tekstów artykułów. Jak już wcześniej powiedziano, na serwerze Uniwersytetu w Regensburgu nie są gromadzone żadne czasopisma elektroniczne.

Po kliknięciu na symbol oznaczający informacje użytkownik otrzymuje dane bibliograficzne dotyczące konkretnego tytułu, także informacje na temat wydawcy, rodzaju czasopisma oraz warunków jego prenumeraty. Czasopisma licencjonowane opatrzone są dodatkowo linkiem "readme". Kliknięcie w niego pozwala na uzyskanie dalszych, dokładniejszych informacji dotyczących dostępu do czasopisma i zasad korzystania z niego. Informacje "readme"przygotowywane są przez bibliotekę, która jest członkiem EZB i przechowywane na jej serwerze.

Funkcje wyszukiwania

W EZB możliwe jest także wyszukiwanie poszczególnych tytułów czasopism. Kryteriami wyszukiwawczymi mogą być słowa kluczowe w tytule, nazwa wydawcy oraz ISSN. Ponadto użytkownik może tworzyć alfabetyczną kombinowaną listę tytułów czasopism należących do różnych dziedzin szczegółowych. Można także ograniczać wyszukiwanie do tytułów tylko darmowych lub tylko licencjonowanych, lub szukać nowości, wykorzystując kryterium, jakim jest data.

3. EZB jako narzędzie współpracy bibliotek

EZB jest nie tylko oferowaną użytkownikowi usługą, ale także narzędziem współpracy bibliotek. Jak wiadomo, zawartość EZB jest dziełem wspólnym wielu bibliotek. Oznacza to, że EZB opiera się na zasadzie podziału pracy. Jest to serwis, który wspólnie tworzą współpracujące ze sobą biblioteki. Wszystkie instytucje członkowskie uczestniczą w gromadzeniu tytułów czasopism i sporządzaniu ich danych bibliograficznych. Jak to już zostało powiedziane, EZB ma charakter centralnej bazy danych utrzymywanej w bibliotece w Regensburgu. Baza ta zawiera zarówno ogólne opisy bibliograficzne, jak i informacje o licencjach wykupionych przez poszczególne biblioteki. Dane udostępniane są przez WWW.

Struktura oparta na współpracy na szereg zalet. Ułatwia stałe powiększanie i uaktualnianie bazy, co stanowi o jakości EZB oraz decyduje o satysfakcji użytkowników, a poszczególne biblioteki oszczędzają sobie sporo pracy, ponieważ te same czasopisma elektroniczne nie muszą być gromadzone i katalogowane przez każdą z nich. Instytucje należące do EZB nie tylko wspólnie gromadzą dane i zarządzają nimi. EZB pozwala także na zdecentralizowane zarządzanie licencjami oraz na włączanie indywidualnych informacji o dostępie do czasopism licencjonowanych w poszczególnych bibliotekach. Każda z bibliotek może zamieszczać własne informacje przy tytułach czasopism, musi jednak wówczas odpowiednio zmienić kolor towarzyszącego mu symbolu. Zamieszczona przez biblioteką indywidualna informacja może zawierać adres URL różny od strony domowej czasopisma, a pozwalający na dostęp do pełnotekstowej wersji.

W ten sposób EZB generuje dla każdej instytucji członkowskiej specjalne strony, których konstrukcja opiera się na strukturze baz danych. Każda z bibliotek posiada więc własne strony EZB z własnymi kolorami symboli. Zatem biblioteki członkowskie mogą wykorzystywać EZB jako lokalną bibliotekę cyfrową i oferować ją swoim użytkownikom jako serwis własny. Rysunek 2 przedstawia stronę EZB Biblioteki Uniwersyteckiej w Regensburgu oraz podobną stronę biblioteki politechniki monachijskiej.

Rys.2: Lokalne ekrany EZB.

Prezentowane strony różnią się od siebie w niewielkim stopniu. Liczba i porządek tytułów są podobne na stronach wszystkich bibliotek członkowskich, inny jest natomiast rozkład czerwonych i żółtych symboli - uzależnione jest to od tego, czy w danej bibliotece konkretny tytuł jest objęty subskrypcją czy nie. Każda z bibliotek ma możliwość zamieszczania własnych symboli. Jeżeli któraś z bibliotek podpisze umowę licencyjną, może zamieścić przy tytule zakupionego czasopisma symbol żółtej barwy i będzie on wskazówką dla użytkowników, że mogą uzyskać pełne teksty interesującego ich czasopisma. Ponadto biblioteki mogą na stronach informacyjnych "readme"wyjaśniać szczegóły warunków dostępu do konkretnego tytułu.

4. Linki do EZB z innych serwisów

EZB "podlinkowany"jest do różnych katalogów bibliotek i bibliograficznych baz danych i w związku z tym obecny jest na różne sposoby w licznych serwisach bibliotecznych. Pozwala to użytkownikowi na poszukiwanie czasopism elektronicznych w taki sam sposób, w jaki poszukuje on tradycyjnych, przechowywanych w bibliotekach zasobów oraz na dostęp do nich poprzez katalogi OPAC i bazy danych. Na przykład, czytelnik może szukać tytułu interesującego go czasopisma w katalogu OPAC Biblioteki Uniwersyteckiej w Regensburgu, a otrzyma informacje zarówno o jego wersji drukowanej, jak i elektronicznej, jeśli obydwie istnieją. Opis dotyczący wersji elektronicznej zawiera internetowy adres, który odsyła do EZB (zobacz rysunek 3).

Rys.3: Przykład powiązań pomiędzy EZB i katalogiem

Na stronach EZB znajduje się informacja, czy uniwersytet w Regensburgu posiada prawa do wersji pełnotekstowej poszukiwanego przez użytkownika czasopisma. Jeżeli przy jego tytule zamieszczony jest symbol żółty, użytkownik od razu może skorzystać z elektronicznego czasopisma i dotrzeć do jego artykułów.
Także w bazach danych istnieją linki do EZB. Kiedy wyświetlone zostają rezultaty przeszukiwania bazy, możliwe jest bezpośrednie przejście do EZB i dotarcie do pełnych tekstów artykułów, jeśli wykupione zostały stosowne licencje. W praktyce rozwiązane jest to w ten sposób, że przy wyszukanych tytułach artykułów pojawia się przycisk z napisem "Pełny tekst z EZB?". Kliknięcie w ten przycisk uruchamia poszukiwanie w EZB tytułu odpowiedniego czasopisma. Kryterium wyszukiwawczym jest w tym wypadku ISSN. Efektem tego wyszukiwania jest pojawienie się na ekranie strony EZB zawierającej informacje o tym, czy interesujących nas tytuł jest dostępny drogą elektroniczną. Jeśli spełnione zostały wszystkie warunki dostępu, użytkownik może natychmiast załadować poszukiwany artykuł.

5. Wykorzystanie EZB

EZB wykorzystywany jest nie tylko przez biblioteki, ale - jak wykazują statystyki - także przez użytkowników indywidualnych. Zliczane są wszystkie kliknięcia w tytuł czasopisma dostępnego poprzez EZB.

W 2002 roku odnotowano ogółem 6,4 miliona wejść do EZB, co daje średnio 18 350 kliknięć w tytuły czasopism dziennie. Kiedy przyglądamy się wykorzystaniu EZB w naszej bibliotece (Regensburg), widzimy, że nasi czytelnicy poszukiwali w ostatnim roku ponad 240 000 tytułów w EZB. Statystyki pokazują także, że EZB jest przyjaznym użytkownikowi, popularnym serwisem.

6. Katalog darmowych czasopism oparty na EZB

Opracowaliśmy ostatnio katalog czasopism elektronicznych wolnego dostępu bazujący na danych z EZB. Dzięki temu biblioteki i inne instytucje, które nie współtworzą EZB, mają możliwość zaoferowania swoim użytkownikom łatwego dostępu do darmowych czasopism elektronicznych. Jeżeli placówki te chcą, aby darmowe czasopisma były dostępne z ich strony internetowej, wystarczy, że zamieszczą na niej link do opracowanego przez nas katalogu. Do chwili obecnej katalog ten posiada wyłącznie angielski interfejs użytkownika. Katalog ten tworzony jest on-line w oparciu o bazy danych EZB i w związku z tym jest na bieżąco aktualizowany.

7. Planowany rozwój EZB

Obecnie EZB rozbudowywana jest w Bibliotece Uniwersyteckiej w Regensburgu w ramach projektu dotowanego przez Niemieckie Towarzystwo Naukowe oraz Niemieckie Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań.

Pracujemy nad następującymi zmianami w EZB:

• Opracowanie angielskiej wersji językowej interfejsu służącego do zarządzania EZB (administration interface).
• Zintegrowanie dokładniejszych informacji licencyjnych.
• Zintegrowanie opcji pay-per-view.

Kontakt
Dr. Evelinde Hutzler
University Library of Regensburg, Germany
e-mail: evelinde.hutzler@bibliothek.uni-regensburg.de

Electronic Journals Library - EZB:
http://www.bibliothek.uni-regensburg.de/ezeit

Free Access Journals Directory based on the EZB:
http://www.bibliothek.uni-regensburg.de/ezeit/dfaj