Bożena Kray-Konefał Biblioteka Główna Politechniki Gdańskiej Organizacja elektronicznego dostępu do źródeł wiedzy poprzez tworzenie stron WWW na przykładzie polskich bibliotek politechnicznych

Wraz z powstaniem konsorcjum WWW w 1994 roku nastąpiła lawinowa ekspansja Internetu powodując rewolucję w sposobie dystrybucji informacji, która jako elektroniczna uzyskała globalny zasięg.
Podstawowe pojęcia systemu WWW to "strona" i "dokument", czyli każdy plik tekstowy sformatowany w języku HTML. Nazwa "dokument" jest bardziej odpowiednia, ponieważ strony HTML nie odpowiadają ściśle stronom ekranowym^[1]. Według Wielkiej Internetowej Encyklopedii Multimedialnej stroną WWW (witryną) nazywa się dokument hipertekstowy (hipermedialny), udostępniony publiczności w sieci Internet za pomocą usługi WWW w celach informacyjnych, handlowych, propagandowych^[2]. Strona może zawierać informacje w formie tekstów, rysunków, fotografii, a nawet dźwięków i sekwencji wideo. W artykule dominuje pojęcie "strona" jako powszechnie przyjęte przez użytkowników Internetu. Najprostszą hipertekstową strukturę stron HTML można przedstawić następująco: jeden dokument główny pełniący rolę dokumentu wyjściowego (ang. home page) i szereg dokumentów znajdujących się na hierarchicznie niższym poziomie połączonych hipertekstowymi odsyłaczami z dokumentem głównym^[3].

Rys. 1. Hipertekstowa struktura stron HTML.

Źródło: M.Stepowicz: Cechy formalne czasopism internetowych w odniesieniu do analogicznych publikacji drukowanych. Warszawa 2000 s.34.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza stron domowych (wejściowych) polskich bibliotek politechnicznych.
Biblioteki politechniczne na dobre zaistniały w globalnej sieci, o czym świadczą ich witryny WWW, poprzez które oferują szeroki wachlarz wyspecjalizowanych usług, zapewniając dostęp do informacji elektronicznej i sieciowej wyselekcjonowanej pod względem jakości, ale przede wszystkim pod względem potrzeb użytkownika. Udostępniane w sieci Internet serwisy biblioteczne muszą więc być odpowiednio konstruowane i zarządzane, a ich jakość zgodna z potrzebami środowiska.
W literaturze przedmiotu, na gruncie polskim, istnieją już pewne kryteria oceny jakości stron WWW, które należy uwzględnić przy tworzeniu bibliotecznych serwisów. Podaje je, między innymi, Anna Pepol wyróżniając trzy podstawowe aspekty^[4]:

• zawartość - należy określić cel tworzenia strony, poziom odbiorcy, kompletność, dokładność i wartość informacji; poprawność tekstu; aktualność i kryteria doboru połączeń; częstotliwość aktualizacji; określić grafikę jako istotną dla treści lub jako ozdobnik,
• autorytatywność - wiąże się z informacją o producentach i sponsorach strony; o autorze lub grupie tworzącej serwis i ich kwalifikacjach; o bibliografii i źródłach referencyjnych,
• nawigacja - dotyczy rodzaju użytego interfejsu i sposobu prezentacji strony, łatwości poruszania się po niej, efektywności podłączonych źródeł oraz ich logicznego zorganizowania na stronie; możliwości wydrukowania informacji z witryny lub zachowania ich do pliku.

Rozwijając powyższe kryteria należy zwracać uwagę na:

• zwięzłość tekstu - nie powinien zajmować więcej niż 20% powierzchni ekranu, może być podzielony na krótkie fragmenty, a także rozmieszczony w ramkach i tabelach^[5], ponieważ tekst na ekranie jest mniej czytelny niż druk, strona ekranowa powinna mieć dużo światła,
• odnośniki - uporządkowane i adekwatne do zawartości stron podnoszą wartość witryn, powinny być opisane tak, aby nie zaglądając do nich można się zorientować czego dotyczą,
• zastosowanie grafiki, koloru tła, dźwięku czy plików video, powinno być umiarkowane, aby nie rozpraszać użytkownika; dokument bogato zdobiony ładuje się zbyt długo i może zniechęcić internautów do odwiedzania takiej strony,
• aktualność - informacje na stronach WWW muszą być na bieżąco aktualizowane, istotnym jest podawanie na stronie daty ostatniej aktualizacji,
• kontakt z autorem strony poprzez e-mail jest ważnym elementem komunikacji między właścicielem serwisu a użytkownikami,
• rejestr liczby odwiedzin w postaci licznika w pewnym stopniu odzwierciedla popularność stron WWW.

Nie ulega wątpliwości, że dokumenty umieszczone w Internecie powinny podlegać wstępnej krytycznej analizie bibliotekarzy, uwzględniającej ocenę jakości i przydatności dokumentu dla konkretnych użytkowników czy też problemów. Strony WWW powinny być dostępne dla każdej przeglądarki. Obecnie przeglądarki sieci mogą służyć jako interfejs użytkownika dla całego zestawu serwisów internetowych, zapewniając proste i przyjemne wyszukiwanie. Użytkownik, korzystając z odsyłaczy na stronie głównej, może wybrać pozostałe strony będące w hierarchii o stopień niżej. Wskazane jest umieszczenie na stronach podrzędnych odsyłaczy do strony głównej.

Wymieniono powyżej pewne nieformalne standardy jakości witryn WWW. W przypadku bibliotek istotnych jest jeszcze kilka elementów dotyczących ich funkcji informacyjnych. Należy położyć szczególny nacisk na podstawową grupę danych, które muszą być umieszczone na bibliotecznych stronach domowych. Są to^[6]:

• informacje ogólne o bibliotece,
• regulamin udostępniania zbiorów,
• informacje o katalogach z dostępem do katalogów on-line,
• informacje o bazach danych on-line i na CD-ROM,
• wersja angielska stron WWW bibliotek polskich.

Strona główna (domowa) pełni rolę indeksu dla całej witryny, powinna zatem mieścić się na jednym ekranie, umożliwiając ze swojego poziomu dostęp do najistotniejszych zagadnień znajdujących się na stronach podrzędnych^[7].
Umieszczanie na stronach domowych dostępu do rocznych sprawozdań z działalności bibliotek może stanowić bardzo użyteczną informację dla prowadzenia analiz porównawczych i ocen jakości w zakresie funkcjonowania tych placówek^[8].
Narzędzia Internetu dają twórcom stron WWW nieograniczoną możliwość prezentowania i promocji bibliotek w globalnej sieci. Serwisy biblioteczne mają różną formę i zawartość. Analizując strony domowe bibliotek politechnicznych można wykazać, że różnice są niewielkie, a dotyczą bardziej sposobu prezentacji zasobów bibliotecznych niż treści w nich zawartych.

Jak już wspomniano, biblioteki politechniczne zaistniały w globalnej sieci w 100%. Analizie poddano 16 placówek, które w nazwie zawierają określenie "politechnika", pominięto natomiast uczelnie techniczne, które w nazwie mają określenie "akademia". Poniżej podano wykaz analizowanych stron domowych bibliotek politechnicznych:

1. Politechnika Białostocka   http://212.33.67.9:8080/
2. Politechnika Częstochowska   http://svr.bibl.pcz.czest.pl/start.htm
3. Politechnika Gdańska   http://www.pg.gda.pl/biblioteka/
4. Politechnika Koszalińska   http://www.tu.koszalin.pl
5. Politechnika Krakowska   http://www.biblos.pk.edu.pl
6. Politechnika Lubelska   http://biblioteka.pol.lublin.pl
7. Politechnika Łódzka   http://library.p.lodz.pl
8. Politechnika Opolska   http://www.bg.po.opole.pl/
9. Politechnika Poznańska   http://www.ml.put.-poznan.pl/main_ie_fs.html
10. Politechnika Radomska   http://www.pr.radom.pl/biblioteka_godz.html
11. Politechnika Rzeszowska   http://www.prz.rzeszow.pl/biblio/biblio.htm
12. Politechnika Szczecińska   http://www.bg.ps.pl/
13. Politechnika Śląska   http://www.polsl.gliwice.pl/alma.mater/biblioteka.html
14. Politechnika Świętokrzyska    http://lib.tu.kielce.pl
15. Politechnika Warszawska    http://www.bg.pw.edu.pl
16. Politechnika Wrocławska    http://www.bg.pwr.wroc.pl

Większość analizowanych stron WWW bibliotek politechnicznych ma podobną budowę i strukturę. Na pierwszych stronach znajdują się informacje pozwalające na przeglądanie całej zawartość. Stałymi elementami są treści typu:

• informacje ogólne,
• katalogi on-line,
• bazy danych on-line,
• bazy CD-ROM,
• czasopisma elektroniczne,
• informacje patentowe i normalizacyjne (istotne ze względu na specyfikę uczelni),
• inne biblioteki,
• interesujące połączenia.

Strony WWW tworzą informacyjną piramidę, w której kluczową rolę odgrywa prezentacja ogólnych, najważniejszych informacji o zawartości, stąd konieczna jest dbałość o nieprzeładowywanie "strony wejściowej", widocznej na witrynach większości analizowanych bibliotek. Dla przykładu poniżej przedstawiono wydruk strony wejściowej Biblioteki Głównej Politechniki Wrocławskiej i Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej, jako dwa różne sposoby prezentacji i promocji w Internecie, które w znacznym stopniu spełniają wcześniej omówione kryteria i stanowiły wzór dla oceny pozostałych stron bibliotek.

Rys.2. Strona domowa Biblioteki Głównej Politechniki Wrocławskiej.



Źródło: Wydruk z ekranu komputera w sieci Internet, http://www.bg.pwr.wroc.pl [2003.04.16]

Rys.3. Strona domowa Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej.



Źródło: Wydruk z ekranu komputera w sieci Internet http://www.ml.put.poznan.pl/p-main.shtml [2003.04.16]

Inaczej prezentują się strony domowe Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej i Biblioteki Głównej Politechniki Śląskiej.

Rys.4. Strona domowa Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej.



Źródło: Wydruk z ekranu komputera w sieci Internet http://www.bg.pw.edu.pl [2003.04.16]

Rys. 5. Strona domowa Biblioteki Głównej Politechniki Śląskiej.



Źródło: Wydruk z ekranu komputera w sieci Internet http://www.polsl.gliwice.pl/alma.mater/biblioteka.html [2003.04.16]

Wczytując się w treści zawarte na stronach głównych wyszczególnionych placówek, zauważyć można ich wyraźne podobieństwo. Natomiast sposób przekazu informacji jest zróżnicowany. Nawiązując do podanych wcześniej kryteriów jakości bibliotecznych stron WWW, twórcy serwisów, projektując strony domowe, w znacznym stopniu kierują się określonymi standardami. Dokumenty umieszczane w Internecie z reguły są adekwatne do potrzeb użytkowników, a także do funkcji bibliotek jako instytucji realizującej coraz wyższe wymagania środowisk naukowych w zakresie dostępu do informacji. Teksty na stronach nie są przesadne, zajmują niewiele miejsca i swobodnie mieszczą się w granicach ekranu komputera. Jedynie strony domowe Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej oraz Biblioteki Głównej Politechniki Gdańskiej wyróżniają się znacznym nagromadzeniem tekstu. Konieczność aktualizacji, umieszczania stale nowych, dodatkowych informacji może doprowadzić do zbytniego zagęszczenia tekstu, co utrudnia nawigację i może spowodować "wydłużanie się strony domowej". Taka strona może stać się mniej atrakcyjna, ponieważ użytkownik za jednym kliknięciem myszy nie dotrze do kompletu podstawowych informacji. Natomiast na stronie głównej Biblioteki Politechniki Szczecińskiej wyeksponowanie fotografii budynku spowodowało, że blok istotnych wiadomości został tak przesunięty, że odnosi się wrażenie rozmieszczenia strony domowej na dwóch ekranach.

Rys.6. Strona WWW Biblioteki Głównej Politechniki Szczecińskiej


1



2


Źródło: Wydruk z ekranu komputera w sieci Internet http://bg.tuniv.szczecin.pl/; [2003.04.16]

Otwierając stronę użytkownik dociera do konkretnych informacji dopiero po użyciu myszy, przesuwając ekran góra-dół. Jest to pewnym utrudnieniem w wyszukiwaniu i może być zniechęcające.

Strony WWW bibliotek politechnicznych są na ogół przejrzyste i czytelne. Przy konstruowaniu tekstu na stronach zastosowano łamanie kolumn, ramki, tabele, umiejętnie rozmieszczając w nich istotne informacje, zachowując konsekwentnie stałe elementy konstrukcji stron podrzędnych.

Odsyłacze są krótkie, zwięzłe i czytelne. Jest to zaletą, gdyż zbyt długi tekst w opisie odnośników umniejsza ich estetykę, czytelność i użyteczność, a tym samym funkcjonalność strony. Na każdej z omawianych stron wprowadzono interfejsy graficzne pozwalające na prowadzenie wyszukiwań w bardziej przyjaznym oprogramowaniu, poprzez WWW. Wiele bibliotek urozmaica swoją stronę zamieszczając logo biblioteki w formie fotografii budynku, czytelni czy też exlibrisu, co jest pewną formą dopełnienia informacji o placówce.

Zazwyczaj zastosowano spokojną grafikę bez rozpraszających uwagę animacji. Tło witryn większości bibliotek jest przyjemne dla wzroku. Na stronach głównych omawianych placówek przeważają stonowane kolory dające wrażenie spokoju, ciepła i sprzyjające koncentracji: beżowy (BG Politechniki Gdańskiej, BG Politechniki Białostockiej, BG Politechniki Poznańskiej i BG Politechniki Lubelskiej), żółty, biały, jasne odcienie szarości, zieleni i koloru niebieskiego (BG Politechniki Warszawskiej, BG Politechniki Łódzkiej, BG Politechniki Śląskiej) ożywione czerwienią, brązem, granatem. Powszechnie wiadomo, że kolory oddziałują na psychikę odbiorcy i w kompozycji na płaszczyźnie odgrywają bardzo ważną rolę w kierowaniu uwagi na treści przekazu. Jakość i rozmieszczenie elementów graficznych oraz zastosowany kolor zwykle współgrają z treścią stron, podkreślając ich charakter, zwiększając jednocześnie komunikatywność i atrakcyjność przekazu.

Żadna biblioteka nie zastosowała na swoich stronach domowych dźwięku czy też plików wideo, co jest zjawiskiem raczej pozytywnym, ponieważ biblioteczne strony pełnią przede wszystkim funkcje informacyjne, a nie komercyjne. Autorzy witryn poszczególnych bibliotek zadbali także o umieszczenie na stronach podrzędnych odsyłaczy do strony głównej, co w znacznym stopniu ułatwia nawigację między dokumentami. Zastosowanie identycznych narzędzi wyszukiwania informacji, stałe elementy graficzne, podobna struktura stron podporządkowanych ułatwiają korzystanie z witryn i sprzyjają szybkiemu dotarciu do istotnych wiadomości.

Wszystkie biblioteki dbają o aktualność informacji zamieszczonych na stronach WWW i podają jednocześnie datę ostatniej aktualizacji na stronie głównej, najczęściej u dołu ekranu. Monitorowanie i wprowadzanie aktualizacji na wszystkich poziomach bibliotecznego serwisu jest stałą praktyką w Bibliotekach Politechniki Łódzkiej, Poznańskiej i Śląskiej, co znacznie podnosi jakość przekazywanych wiadomości. Jest to istotne w środowisku akademickim, gdzie szybkość przepływu informacji, a zarazem jej aktualność ma zasadnicze znaczenie dla prowadzenia badań, zwłaszcza w naukach ścisłych, technicznych i przyrodniczych.

Na każdej stronie bibliotecznej podaje się e-mail webmastera w celu zgłaszania potrzeb użytkowników, a także uwag dotyczących przeglądanych stron, co ma ogromne znaczenie w ocenie ich jakości. Poziom zadowolenia użytkowników z usług bibliotek w szerokim zakresie jej działalności jest najbardziej wiarygodną oceną wystawianą placówce. Umieszczanie ankiet, formularzy ocen czy opinii na stronie pozwala odbiorcom w pewnym stopniu uczestniczyć w tworzeniu i modernizacji stron zgodnie z ich oczekiwaniami. Działalność w tym kierunku podjęła Biblioteka Główna Politechniki Krakowskiej, Biblioteka Główna Politechniki Łódzkiej i Biblioteka Główna Politechniki Szczecińskiej, zamieszczając na swoich stronach WWW listy dyskusyjne umożliwiający stały i aktywny dialog między jej uczestnikami. Poniżej zaprezentowano listę dyskusyjną na stronie Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej.

Rys. 7. Lista dyskusyjna na stronie WWW Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej.



Źródło: Biblioteka Główna Politechniki Łódzkiej. http://sunlib.p.lodz.pl/bipoli.htm [2003.04.16]

Liczniki odwiedzin tradycyjnie umieszczone są u dołu ekranu i mogą być miernikiem popularności stron domowych bibliotek, chociaż nie wszystkie biblioteki takie dane udostępniają.

Ponieważ witryna internetowa staje się wizytówką biblioteki w świecie, ważne jest udostępnianie jej również w językach obcych, co, niestety, nie jest powszechną praktyką. Spośród omawianych bibliotek jedynie siedem placówek prezentuje zawartość swoich stron WWW w języku angielskim i już na stronie głównej istnieje możliwość wyboru wersji językowej. Są to biblioteki: Politechniki Białostockiej, Politechniki Krakowskiej, Politechniki Łódzkiej, Politechniki Opolskiej, Politechniki Poznańskiej, Politechniki Szczecińskiej i Politechniki Wrocławskiej, co stanowi 43,75% ogólnej liczby analizowanych bibliotek. Uwidocznione zostało to na zamieszczonym poniżej wykresie.

Wykres 1. Strony WWW bibliotek politechnicznych w wersji angielskiej.



Źródło: Opracowanie własne.

Pierwsze badania polskich użytkowników Internetu przeprowadzone przez Katedrę Marketingu Akademii Ekonomicznej w Krakowie wykazały, że jedną z trzech grup regularnie poszukiwanych informacji stanowią materiały i opracowania naukowe, posiadające wysoki wskaźnik preferencji - 45,1%^[9].

Grupa potencjalnych użytkowników posiada wyższe studia oraz wyższy stopień naukowy, licencjat, wykształcenie pomaturalne oraz średnie ogólnokształcące, co stanowi łącznie 45,6% ogółu^[10]. Do nich to głównie muszą docierać biblioteki prezentując swoje zasoby oraz umożliwiając dostęp do innych, profesjonalnie wyselekcjonowanych elektronicznych źródeł danych dostępnych w globalnej sieci, związanych nie tylko z potrzebami lokalnych użytkowników. Należy przypuszczać, że oczekiwania tej grupy w zakresie szybkiego, profesjonalnego dotarcia do bieżących, aktualnych informacji będą stale rosły. Polscy internauci, poszukując najbardziej interesujących dla siebie informacji i materiałów, preferują przeważnie krajowe serwisy WWW, wśród których biblioteczne witryny znacząco ugruntowały swoją obecność. Jednak zawartość Internetu ma niezwykle dynamiczny charakter. Ciągłym zmianom ulegają zasoby i jakość stron WWW. Stale wzrasta liczba użytkowników, rośnie też konkurencja innych usługodawców w obszarze usług informacyjnych, dlatego biblioteki stale podnoszą jakość oferowanych usług. Strony WWW bibliotek wzbogacane są nie tylko o nowe połączenia, ale zmieniana jest także ich konstrukcja, forma z oczywistą korzyścią dla użytkowników. Przykładem pozytywnych zmian są działania BG Politechniki Krakowskiej.

Rys.8. Strona WWW Biblioteki Głównej Politechniki Krakowskiej (2002)



Źródło: Wydruk z ekranu komputera w sieci Internet, http://www.biblos.pk.edu.pl/ [2002.04.16]

Rys.9. Strona WWW Biblioteki Głównej Politechniki Krakowskiej



Źródło: Wydruk z ekranu komputera w sieci Internet, http://www.biblos.pk.edu.pl/ [2003.05.20]

Polskie biblioteki politechniczne, wykorzystując nieograniczone możliwości Internetu, znacznie podniosły zasięg i jakość dostępu do informacji naukowo-technicznej. Utworzenie w sieci własnych witryn WWW, które są przyjazne, funkcjonalne, o wysokim stopniu aktualności i przydatności dla szerokich rzesz użytkowników jest dowodem ogromnego i dynamicznego postępu w dziedzinie doskonalenia usług biblioteczno-informacyjnych.

Przypisy

[1] Z. Dobrowolski, J. Franke: W labiryncie Internetu. Warszawa 2000, s. 36.

[2] Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna [on-line]. [dostęp 16 kwietnia 2002]. Dostępne w World Wide Web: http://www.encyklopedia.pl

[3] M.Stepowicz: Cechy formalne czasopism internetowych w odniesieniu do analogicznych publikacji drukowanych. Warszawa 2000, s.34.

[4] A. Pepol: Ocena bibliotecznych stron WWW. EBIB 1999 nr 7 (listopad) [on-line]. [dostęp 16 kwietnia 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.oss.wroc.pl/biuletyn/ebib07/2_pepol.html

[5] Z. Dobrowolski, J. Franke, op. cit., s. 43.

[6] E.Malesza: Ogólna charakterystyka stron WWW polskich bibliotek. EBIB 1999 nr 7 (listopad) [on-line]. [dostęp 16 kwietnia 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://ww.oss.wroc.pl/biuletyn/ebib07/1_malesza.html

[7] E.Głowacka: Funkcja informacyjna internetowych stron WWW bibliotek na przykładzie polskich bibliotek uniwersyteckich. Przegląd Biblioteczny 2000 z.4, s.297.

[8] ibidem, s. 295.

[9] Badanie Polskich Użytkowników Sieci Internetu. Katedra Marketingu Akademia Ekonomiczna w Krakowie [on-line]. [dostęp 16 kwietnia 2002]. Dostępne w World Wide Web: http://badanie.ae.krakow.pl

[10] Badanie Polskich Użytkowników Sieci Internetu. Katedra Marketingu Akademia Ekonomiczna w Krakowie [on-line]. [dostęp 16 kwietnia 2002]. Dostępne w World Wide Web: http://badanie.ae.krakow.pl