Stanisława Kurek-Kokocińska Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytet Łódzki Wademekum informacji o książce w serwisie Katedry Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Łódzkiego Założenia i charakterystyka koncepcji

Wademekum stanowi rodzaj opracowania, charakterystycznego ze względu na formę piśmienniczą. W ramach bibliotekoznawstwa i nauki o informacji naukowej wademekum należałoby zaliczyć do informatorów.
Aktualny stan wiedzy przekazywanej w procesie dydaktycznym wyodrębnia informatory bezpośrednie i informatory pośrednie, zaliczając do tej drugiej grupy bibliografie, katalogi, wydawnictwa informacyjne ośrodków informacji, archiwów. Wykaz typów informatorów bezpośrednich obejmuje encyklopedie i encyklopedyczne wydawnictwa uzupełniające, jak słowniki rzeczowe, biograficzne, kroniki i roczniki, almanachy, kalendarze^[1]. Wademekum rzadziej gości na listach przedstawiających zróżnicowanie źródeł informacji. Trzeba się o tę formę upomnieć, do czego zobowiązuje również znaczenie wyrażenia przyjęte w polszczyźnie ogólnej:
Wademekum - "książka podręczna, zawierająca podstawowe wiadomości, informacje, praktyczne wskazówki z jakiejś dziedziny; przewodnik, informator"^[2].

Wademekum w praktyce piśmienniczo-wydawniczej to określenie nadawane publikacjom o charakterze repetytoriów, komponowanym odpowiednio dla poszczególnych szczebli edukacji; to także swoisty zbiór przydatnych porad, informacji podręcznych i rozszerzonych, potrzebnych w określonych sytuacjach życiowych. Wademekum jako typ publikacji posiada elementy podręcznika, słownika, zbioru przepisów prawnych, skrótowego przewodnika, np. po regionie turystycznym itp. Jak wynika z przeprowadzonego rozpoznania , wyodrębnić można wademekum popularne i wademekum profesjonalne; ten rodzaj adresowany jest do specjalistów określonej dziedziny, obszaru tematycznego itp. Pod względem zakresu wademekum reprezentuje typ opracowania specjalistycznego o każdorazowo wybieranym przedmiocie. Swoim zakresem obejmuje tematy ważne społecznie, sprawy, z którymi przychodzi stykać się człowiekowi na gruncie prywatnym i zawodowym. Wademekum jednak nie wypełnia tematu, nie daje jego całościowej i wszechstronnej charakterystyki. Koncentruje się na wybranych zagadnieniach, odwołując do uznanego zasobu wiedzy, a także skupia na przekazie aktualnych danych i wiadomości.
Wskazane właściwości trzeba traktować jako zasadniczy kierunek w pracy nad wademekum dotyczącym książki, zorientowanym na sprawy przekazu informacji.

Książka jako fakt kulturowy, medium przekazu określonych treści, narzędzie poznania, nauki, edukacji i rozrywki ma swych znawców i użytkowników. Wraz z upowszechnieniem technologii komputerowych pojawiło się, zwłaszcza w sieci Internet, wiele dokumentów, wypowiedzi, prezentacji, wykazów i innych sygnałów związanych z książką. Mówi się o nadmiarze informacji, a dotyczy również informacji o książce. Wobec tego faktu specjalistyczne źródła informacji dotyczące książki i możliwe do odnalezienia w Internecie mogą być słabiej zauważane pośród dużej ilości innych atrakcyjnych medialnie komunikatów, a to ze szkodą dla osób poszukujących rzetelnej informacji potrzebnej do realizacji określonych celów życiowych (nauka, edukacja, uczestnictwo w kulturze).

Odpowiedzialność pracowników sektora informacji naukowej^[3], waga tematu oraz spore nim zainteresowanie skłoniły nas, pracowników Katedry Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Łódzkiego, do podjęcia się trudnego zadania, jakim jest opracowanie swoistego przewodnika - wademekum, którego zawartość stanowić mają odsyłacze (linki) do istniejących w Internecie serwisów i stron zawierających informacje pochodne o książce. Jest to zamysł, przy realizacji którego trzeba będzie sięgać do komercyjnych aspektów funkcjonowania książki, takich jak jej sprzedaż, reklama, formy promocji itp. Nietrudno też dostrzec w sieci wielość miejsc (adresów URL) uwzględniających sprawy książki, a nawet specjalnie im poświęconych.

Powzięta inicjatywa, realizowana pod nazwą Elektroniczne Vademecum Informacji o Książce (www.evok.uni.lodz.pl), stanowi część składową serwisu Katedry Bibliotekoznawstwa. Celem Vademecum jest próba uporządkowania istniejącego w Internetcie rozległego obszaru metainformacji dotyczącej książki w różnych fazach jej obiegu społecznego. Wobec nierealnego oczekiwania "wyczerpania się" tematu, wskazujemy naszym użytkownikom sposoby radzenia sobie w sytuacji problemowej, tj. w sytuacji uświadomionej potrzeby wyszukiwania żądanej informacji o książce. Przyjęta metoda "wskazywania drogi" może być ciekawa i inspirująca również dla osób słabiej motywowanych. Vademecum może być traktowane jako elektroniczne źródło informacji pochodnej, zbierające wybrane ogniwa informacyjne podzielone na grupy nazywane przez nas ścieżkami. Będzie realizowane w postaci adnotowanej bazy danych. Eksponowanie w nazwie książki słowa "vademecum" wynika ze skupienia uwagi na tej formie przekazu i nie eliminuje tekstów opublikowanych np. w czasopismach.

Wzorem dotychczasowej praktyki wydawniczej, również proponowane wademekum będzie łączyć i realizować zadania użytkowe i popularyzujące, wnosząc pewien ład do zróżnicowanych tematycznie źródeł informacji o książce; źródeł umożliwiających potwierdzenie faktu istnienia książki, jej wypożyczenia lub tylko skorzystania "na miejscu", poznania opinii krytyki itd.
Dla potrzeb Vademecum wyodrębnione zostały następujące drogi poszukiwania informacji o książce:

• ścieżka biblioteczna,
• ścieżka bibliograficzna,
• ścieżka czasopiśmiennicza,
• ścieżka "informatorowa", czyli wskazująca na wydawnictwa specjalne powołane do spraw książki,
• ścieżka wydawnicza,
• ścieżka księgarska,
• ścieżka wskazująca na instytucje specjalnie powołane do spraw książki,
• ścieżka wskazująca na instytucje i inicjatywy do spraw mediów i kultury, uwzględniające w zakresie swego działania w sposób szczególny sprawy książki,
• ścieżka wskazująca na wyodrębnione instytucje życia społecznego odwołujące się m.in. do spraw książki,
• ścieżka wskazująca na instytucje naukowe działające na polu określonego profilu i tematyki książek,
• ścieżka inicjatyw indywidualnych skupionych wokół spraw książki,
• ścieżka obejmująca inne przejawy obecności spraw książki w sieci.

Wymienione drogi pozyskiwania informacji o książce nie powinny być traktowane jako klasyfikacja.

Podział wyodrębniający dwanaście ścieżek nawiązuje do specyfiki informacji dostępnej za ich pośrednictwem.

Ścieżkę biblioteczną wiążemy z możnością poszukiwań katalogowych, identyfikacją tytułu i egzemplarza książki. Z uwagi na liczne "odsyłacze" ("linki"), "ciekawe miejsca w sieci" itp., odnośniki do witryn bibliotecznych zamieszczane na odpowiednich stronach WWW poszczególnych bibliotek, a także z uwagi na prowadzoną w serwisie Elektronicznej Biblioteki (EBIB) bazę danych witryn bibliotecznych, ta droga poszukiwań w zasobach bibliotecznych, polskich i zagranicznych, wydaje się być lepiej dostępna i znana użytkownikom. Ścieżka bibliograficzna oraz pozostałe uwzględnione w Elektronicznym Vademecum Informacji o Książce trzeba uznać za mniej eksponowane i słabiej obecne w szerszej świadomości użytkowników nieprofesjonalnych.

Ścieżka bibliograficzna identyfikuje miejsca w sieci oferujące dostęp lub tylko informacje pochodzące od instytucji-twórcy bibliograficznej bazy danych; pośród autorów (zbiorowych) takich bibliografii, ogólnych i dziedzinowych, znajdują się biblioteki, instytuty naukowe wyższych uczelni, placówki PAN. W wielu przypadkach wiadomość o bibliografiach opracowywanych i/lub dostępnych za pośrednictwem bibliotek jest zamieszczana w ich serwisach. Jednak wyeksponowanie i upowszechnienie w ten sposób informacji bibliograficznej, zwłaszcza dostępnej w dziedzinowych bazach danych o nieograniczonym zasięgu formalno-wydawniczym, może okazać się wartościowe dla użytkowników prowadzących pogłębione wyszukiwania piśmiennictwa z określonej dziedziny wiedzy.

Ścieżka czasopiśmiennicza odwołuje się do opiniotwórczej roli prasy, która wyspecjalizowała się w publikacji cyklicznie przekazywanych opinii publicznej przeglądów, wykazów, recenzji, rankingów, wypowiedzi itp. na temat książek z różnych dziedzin.

Za pośrednictwem ścieżki "informatorowej" wskażemy odbiorcy naszego serwisu specjalne wydawnictwa, utrzymujące w sieci również swe witryny, a poświęcone nowościom wydawniczym, dyskusjom nad sytuacją książki, pogłębionym analizom i komentarzom związanym z tym tematem.

Ścieżka wydawnicza oraz księgarska w sposób nieunikniony i jeszcze bardziej wyraźny wprowadzają nasze informacyjno-edukacyjne przedsięwzięcie na grunt działalności, która kieruje się regułami rynku. Rodzi to pewne dodatkowe komplikacje, lecz stoimy na stanowisku, że przewodnik dotyczący informacji o książce nie może pomijać tych istotnych obszarów działalności związanej z książką i z tego powodu należy pokazać użytkownikom naszego erwisu obraz placówek i witryn księgarń, antykwariatów, hurtowni, wydawnictw.

Z tą ścieżką ściśle wiąże się ścieżka wskazująca na instytucje specjalnie powołane do spraw książki; skieruje ona uwagę odbiorcy w stronę kilku placówek, m.in. udostępniających odpłatnie dane o poszczególnych podmiotach funkcjonujących na rynku książki.

Ścieżka wskazująca na instytucje i inicjatywy do spraw mediów i kultury, przywoła miejsca w sieci, które pokażą, iż poszukując informacji ze świata muzyki, mody, filmu, kina czy fotografii, można napotkać warte uwagi dane dotyczące książek.

Ścieżka odwołująca się do wyodrębnionych instytucji życia społecznego będzie zbiorem linków do serwisów prowadzonych przez instytucje wyznaniowe, kościelne i inne, jeśli te na swych stronach zamieszczają obszerniejsze informacje o książkach.

Wskazanie instytucji naukowych wiążących swą działalność z z określonymi formami pracy z książką lub działających na polu określonego profilu książek, wypełni kolejną z wyodrębnionych ścieżek.

Ścieżka inicjatyw indywidualnych skupionych wokół spraw książki winna zbierać odesłania do stron tworzonych przez pełnego zapału czytelnika, odbiorcę pragnącego dłużej obcować z ulubionym bohaterem, tytułem czy autorem i skłonnegodo podzielenia się tą pasją z innymi internautami.

Ścieżka obejmująca inne przejawy obecności spraw książki w sieci dotyczy serwisów i miejsc niespełniających warunków wcześniej wymienionych kryteriów. Za reprezentatywny dla tej grupy uznajemy serwis-instytucję poświęcony wielodziedzinowym zainteresowaniom dzieci i młodzieży, w tym książce literackiej i popularnonaukowej.

Inicjatywa Vademecum jest wyzwaniem dla osób specjalizujących się w informacji naukowej, które zaabsorbuje grupy studenckie i pracowników uczelni w dalszych latach. Tworzenie pochodnych informacji, przekazywanie ich w ramach biur i innych instytucji informacyjnych, a nawet rozpowszechnianie drogą elektroniczną przez wiele rozmaitych podmiotów (i osób) - to obecnie często praktykowane zajęcie, którego rezultaty są obficie obecne w mediach. Heurystyczna perspektywa widzenia spraw wyszukiwania informacji, czemu od pewnego czasu poświęcamy w Łodzi pilniejszą uwagę, pokazuje, iż zachowania informacyjne użytkowników wyraźnie modyfikuje m.in. znajomość źródeł informacji o dokumentach. Kierując się tym przeświadczeniem, uważamy, że trzeba koniecznie przypominać i uświadamiać szerszemu audytorium, a może i w pewnym sensie edukować go, w zakresie rozmaitości, ważności i wiarygodności informacji pochodnej o książce, z której czerpiemy wiedzę i rozrywkę, wytchnienie i inspirację.

Przypisy

[1] Por. B. Rudecka-Onichimowska: Źródła informacji. Działalność informacji. Poradnik metodyczny do nauki przedmiotu. Warszawa: CUKB, 1997 s. 86; zob. też B. Sordylowa: Informacja naukowa Polsce. Problemy teoretyczne i organizacja. Wrocław 1987, s. 35 i dalsze.

[2] Słownik wyrazów obcych. Wydanie nowe. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN, 1996 s. 1155.

[3] Interesujących spostrzeżeń na ten temat dostarcza analiza zawartości stron internetowych instytutów i katedr bibliotekoznawstwa przeprowadzona przez Ewę Mec w latach 2002-2003. Por.: Internetowe witryny instytutów bibliotekoznawstwa i informacji naukowej - stan obecny i perspektywy. Zagadnienia Informacji Naukowej 2003 nr 1 s. 78-86.