Grażyna Piotrowicz Uniwersytet Wrocławski Biblioteka Uniwersytecka Wrocław Wpływ technologii teleinformatycznych na kształt i funkcjonowanie współczesnych bibliotek uczelnianych

1. Wprowadzenie

Model biblioteki jako instytucji, w kształcie który obecnie znamy, powstał w drugiej połowie XIX wieku i opierał się na trzech zasadach głoszących, iż: biblioteka powinna być dostępna publicznie, kolekcja powinna być powiększana systematycznie (zgodnie z zasadami polityki gromadzenia), a serwisy techniczne biblioteki powinna obejmować standaryzacja. W XX wieku publiczna otwartość bibliotek została poszerzona najpierw o wolny dostęp do katalogów, a następnie swobodny dostęp do części lub całości księgozbioru. Standaryzacja i kooperacja przekroczyły granice narodowe. Dziewiętnastowieczny model biblioteki został rozwinięty i prawdopodobnie powiedziano wszystko, co można było powiedzieć na temat sposobu gromadzenia, opracowania i udostępniania książki drukowanej. Dokumenty zapisane na innych nośnikach zostały podporządkowane tym samym procedurom.^[1] Najpoważniejszym strukturalnym ograniczeniem funkcjonalności tego typu bibliotek była niekompletność ich księgozbiorów. Aby książka mogła być czytana musiała znajdować się w bibliotece.^[2] Z czasem, w latach 60., dzięki wprowadzeniu do bibliotek elektronicznych maszyn cyfrowych (komputerów), rozpoczął się proces ich automatyzacji, który wymusił racjonalizację prac bibliotecznych i zapoczątkował w bibliotekach szereg przeobrażeń.

2. Rozwój technologii i ewolucja systemów informacyjnych

Po tym jak w 1958 roku Hans Peter Luhn po raz pierwszy zaprezentował utworzony komputerowo indeks słów kluczowych - "keyword-in-context" (KWIC) index^[3] - rozpoczęto automatyczną produkcję drukowanych wydawnictw abstraktowych. Te zaś, bardzo szybko znalazły uznanie w bibliotekach uczelnianych, stając się istotnym elementem usprawnienia obsługi informacyjnej użytkowników. Wkrótce, metoda zaprezentowana przez Luhna znalazła swe urzeczywistnienie w produkcji bibliograficznych baz danych na taśmach magnetycznych, przeznaczonych do prowadzania, zaproponowanej również przez niego, bieżącej obsługi informacyjnej użytkowników SDI (Selective Dissemination of Information) według zgłoszonych przez nich profili zainteresowań. Z kolei Mortimer Taube stworzył podstawy, opartego na algebrze Boole'a, języka informacyjno-wyszukiwawczego oraz opracował zasady indeksu odwróconego. W ten sposób zainicjowano tworzenie komputerowych systemów informacyjno-wyszukiwawczych.^[4] Pierwszy światowy system SDI uruchomiony został przez IBM w 1959 roku, a w ciągu następnej dekady systemy tego typu spopularyzowały się bardzo w USA i na świecie. W Polsce - największy, bo obsługujący użytkowników z całego kraju, powstał w latach 70. na Politechnice Wrocławskiej.^[5]

Na początku lat 60. podjęto też prace nad stworzeniem informatycznej struktury danych (w Bibliotece Kongresu opracowano format MARC) oraz nastąpiło komputerowe opracowanie wielkich bibliografii analitycznych (Chemical Abstracts, Index Medicus, Biological Absracts itp.).

Z kolei, wprowadzenie przez IBM na rynek dysku magnetycznego (rok 1959) - umożliwiło równoległy rozwój: systemów wielodostępowych (pierwszy wdrożono w 1963 roku w Massachusets Institute of Technology) oraz - komercyjnych serwisów on-line, które - oferowały dostęp do wielu światowych baz danych posadowionych na hostach. Dialog - jako pierwszy publiczny serwis on-line - rozpoczął funkcjonowanie w 1972 roku. Następnie w 1973 roku utworzono ORBIT, a w 1976 roku - BRS.

2.1 Rozwój sieci komputerowych

W analogicznym okresie zaczęły się pojawiać specjalistyczne sieci telekomunikacyjne (JANET w Wielkiej Brytanii, SURFENET w Holandii, EARN w Europie, czy NFSNET w USA), które łączyły ośrodki uniwersyteckie i centra badawcze, umożliwiając im ścisłą współpracę i wymianę danych.^[6] Tworzono zautomatyzowane biblioteczne katalogi centralne (OCLC, BLCMP), dzięki czemu biblioteki akademickie, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, już w latach 70. ściśle współpracowały w oparciu o sieci komputerowe starego typu, które pośredniczyły w przekazach OCLC i innych usług bibliograficznych.^[7]

W 1969 roku powstała sieć ARPANET, będąca eksperymentalnym projektem amerykańskiego Departamentu Obrony, którą od samego początku rozwijano jako: zapewniającą komunikację na duże odległości, odporną na częściowe zniszczenia i przygotowaną do sprawnego komunikowania się z sieciami LAN i WAN. To właśnie ona, po przełączeniu na protokół TCP/IP, dała początek sieci INTERNET.^[8]

2.2 Mikrokomputery i CD-ROMy

Zasadnicze zmiany w zakresie organizacji dostępu do informacji naukowych oraz komputeryzacji procesów bibliotecznych rozpoczęły się jednak w latach 80., gdy rozpowszechniły się mikrokomputery, pojawiły się dyski optyczne CD-ROM i wkrótce zaczęto także wprowadzać nowe technologie sieciowe.

Mikrokomputery zastąpiły terminale, stosowane dotychczas w dostępie on-line do hostów. Ich "inteligentne" oprogramowanie pozwalało na wspomaganie procesów: komunikowania się z bazami, wyszukiwania z nich, a także przetwarzania otrzymanych danych.

Dyski optyczne CD-ROM okazały się pojemnym, wygodnym w użyciu i tanim w produkcji, nośnikiem informacji. Właśnie ze względu na te cechy zainteresowały się nimi zarówno biblioteki, jak i m.in. producenci baz danych oraz wydawcy. Doskonale nadawały się bowiem do zapisu materiałów zaopatrzonych w dźwięk, grafikę, a także - co szczególnie cenne dla bibliotek - objętościowo dużych zbiorów tekstowych oraz baz danych (bibliograficznych, faktograficznych, pełnotekstowych).

Nastąpiły lata gwałtownej komputeryzacji, związanej z upowszechnieniem technologii CD-ROM, umożliwiającej szybki i nieskrępowany przepływ bieżącej informacji wśród użytkowników, wyposażonych w relatywnie tani sprzęt mikrokomputerowy. Rozwinęły się zintegrowane systemy biblioteczne i zaistniały warunki do tworzenia pierwszych lokalnych sieciowych systemów informacyjnych, wykorzystujących bazy danych na dyskach optycznych.^[9] W porównaniu z wcześniej istniejącymi drogimi serwisami komercyjnymi on-line - cieszyły się one ogromnym zainteresowaniem w środowisku naukowym.

2.3 Sieciowe systemy wykorzystujące dyski optyczne

Pierwsze sieciowe systemy informacyjne, udostępniające źródła informacji na dyskach CD-ROM, były bardzo proste i wykorzystywały serwery plików, pracujące najczęściej w oparciu o oprogramowanie Novell Netware. Z czasem na początku lat 90. pojawiły się systemy drugiej generacji, integrujące dużą liczbę czytników (wieże z czytnikami) z systemami serwerowymi opartymi o produkty firm Novell i Microsoft. Oba typy systemów mogły pracować tylko w sieciach lokalnych (LAN) i wyraźnie spowalniały swą pracę w przypadku równoczesnego dostępu większej liczby użytkowników. W związku z tym, w systemach trzeciej generacji koniecznością stało się przeładowywanie zawartości CD-ROM na dyski twarde serwera oraz stworzenie możliwości otwarcia dostępu do danych - poprzez sieci rozległe. Systemy te pracują w oparciu o technologię klient-serwer z wykorzystaniem systemów wieloprotokołowych.^[10]

Najnowsze systemy czwartej generacji obejmują rozwiązania uniwersalne i firmowe. Rozwiązania uniwersalne (jak np. systemy InfoWare-IRIS, w dwóch wersjach: CD Ware i CD Web Ware firmy Info Technology Supply - ITS^[11]) pozwalają na:

• wykorzystanie wszystkich platform sprzętowych i systemowych klienta,
• logowanie się do systemu przez przeglądarkę internetowa,
• integrację w systemie praktycznie wszystkich baz dostępnych na polskim rynku w wersji na dyskach optycznych CD-ROM.

Rozwiązania firmowe, takie jak np.: Electronic Reference Library (ERL) firmy Silver Platter^[12] czy OVIDWEB firmy OVID Technologies^[13] działają również w oparciu o architekturę klient-serwer i kopiowanie zawartości dysków optycznych na dyski twarde serwera oraz realizują dostępne usługi przez przeglądarki internetowe. Wszystko to odbywa się jednak tylko w odniesieniu do baz przygotowanych zgodnie z firmowym formatem, czyli takich które mogą być przeszukiwane wyłącznie przy użyciu określonego oprogramowania wyszukiwawczego, np.: bazy firmy Silver Platter - przy wykorzystaniu oprogramowania Spirs, bazy Bell&Howell (dawniej UMI) - oprogramowania ProQuest itd. Stanowi to niewątpliwe ograniczenie w popularyzacji tych systemów, choć większość z nich posiada bardzo przyjazne dla użytkownika oprogramowanie wyszukiwawcze i oferuje szereg funkcji użytkowych, np. odnośniki (hiperlinki) do pełnych tekstów publikacji lub na internetowe witryny wydawców.

Wymienione systemy uniwersalne najnowszej - czwartej - generacji pracują w polskich bibliotekach, obsługując m.in.: Konsorcjum Bibliotek CDROMWAN^[14], Górnośląskie Konsorcjum Bibliotek Naukowych^[15] oraz poprzez serwer Biblioteki Politechniki Wrocławskiej - Środowiskowy System Udostępniania Baz Danych (ŚSUBD) we Wrocławiu^[16] i Krajowe Konsorcjum CA.^[17] Systemy firmowe również znalazły zastosowanie w wielu ośrodkach np.: w ICM-ie Uniwersytetu Warszawskiego (OVIDWEB) oraz w Bibliotece Akademii Medycznej w Poznaniu (ERL).

2.4 WWW i systemy oparte na dokumentach Webu

W ostatniej dekadzie nastąpił gwałtowny rozwój technologii teleinformatycznych, zwłaszcza szybka ekspansja systemu WWW. W przemyśle komputerowym tworzącym m.in. programy biblioteczne nastąpiło odejście od systemów skoncentrowanych na danych (przeważnie hierarchicznych i dedykowanych, w których użytkownik nie ma wpływu na sposób prezentacji danych) ku systemom skoncentrowanym na użytkowniku (zdecentralizowanych, opartych na architekturze klient-serwer i pracujących w środowisku graficznym). Rozwojowi takich przyjaznych systemów towarzyszy rosnąca standaryzacja i niezależność od platformy sprzętowej, a ich ewolucja prowadzi do przeglądarki Webu i systemów skoncentrowanych na dokumencie.

Dokument Webu jest zarazem programem aplikacyjnym (aplety Javy) i interfejsem użytkownika. A zatem jest źródłem informacji i systemem jej wyszukiwania. Użytkownik systemu ma do czynienia tylko z dokumentami - jak w systemach tradycyjnych - używając do ich czytania standardowego interfejsu. Wszystkie mechanizmy informatyczne są ukryte za treścią strony.^[18] Środowisko graficzne ujednolica interfejs użytkownika i pozwala na otwarcie kilku równoległych sesji. Architektura klient-serwer pozwala za pomocą tego samego interfejsu korzystać z wielu różnorodnych źródeł informacji. Użytkownik programu klienckiego może więc prowadzić wyszukiwanie w: miejscowym OPAC-u, lokalnych lub odległych bazach danych, sieci CD-ROM, a także w katalogach innych bibliotek. Natomiast wyniki zapytania informacyjnego mogą być dalej lokalnie przetwarzane.^[19]

Integrację różnorodnych serwisów umożliwiają dziś przede wszystkim przeglądarki systemu WWW. Użytkownik sieci wyposażony w przeglądarkę Webu uzyskuje wygodny, jednolity i prosty w obsłudze dostęp do zasobów informacyjnych, za pomocą dynamicznych stron WWW. Metody komunikacji stron WWW z zasobami informacyjnymi (np. bazami danych), najczęściej wykorzystywane w tego typu systemach, to: Common Gateway Interface (CGI), aplikacje programowe tworzone za pomocą interfejsów ISAPI i NSAPI, technologia ASP, a także aplikacje języka Java.^[20]

We wszystkich tych rozwiązaniach idea komunikacji stron WWW z bazami danych jest podobna i opiera się na trójwarstwowej architekturze klient-serwer. Wykorzystuje ona serwer WWW, jako serwer aplikacyjny (warstwa druga), usprawniający obsługę klienta (warstwa pierwsza), zgłaszającego poprzez przeglądarkę internetową na komputerze użytkownika zadanie do serwera bazy danych (warstwa trzecia). W metodzie tej dzięki implementacji serwera WWW możliwe jest wyszukiwanie za pomocą łatwych w użyciu przeglądarek Webu.

2.5 Łączenie różnych typów systemów informacyjnych

Z punktu widzenia funkcjonalności sieciowych systemów informacyjnych - obecnie coraz większego znaczenia nabiera łączenie się i aktywna współpraca różnorodnych typów systemów, niezależnie od wykorzystywanego sprzętu i oprogramowania. Dotyczy to przede wszystkim możliwości prowadzenia symultanicznych wyszukiwań w wielu zasobach informacyjnych, rozproszonych w globalnym środowisku sieciowym. Ogromne możliwości w tym względzie stwarza protokół wyszukiwania i pobierania informacji - Z39.50, opracowany w amerykańskiej normie ANSI/NISO Z39.50-1995. Początki prac nad nim sięgają lat 70. i wiążą się z opracowywaniem projektu wzajemnego łączenia systemów otwartych (Open System Interconnection - OSI). Projekt ten przedstawiony następnie jako model wzorcowy - znany jest pod nazwą modelu ISO/OSI.

Model ISO/OSI przewiduje podzielenie procedur wzajemnego łączenia rozmaitych systemów na siedem znormalizowanych warstw. Są to kolejno warstwy: fizyczna, liniowa, sieciowa, transportowa, sesji, prezentacji i aplikacji. Przepływ informacji pomiędzy różnymi warstwami tego samego systemu nazywa się usługą, natomiast tryb wymiany informacji pomiędzy tą samą warstwą różnych systemów - protokołem. Dwa systemy - aby być "otwartymi" muszą potrafić zdefiniować swoje funkcje w kategoriach opisanego modelu warstwowego. Otwartość polega na publicznym udostępnieniu pełnej informacji o wszystkich warstwach, co umożliwia innemu systemowi sprzętowo - programowe dopasowanie się do partnera.^[21] Dane przesyłane z jednego systemu w stronę drugiego przechodzą najpierw kolejno siedem warstw, gdzie otrzymują dane systemowe potrzebne do połączenia, następnie przechodzą kanałami telekomunikacji, aby w końcu przejść przez siedem warstw w systemie docelowym, gdzie informacje niezbędne dla poszczególnych warstw są stopniowo eliminowane. Każda warstwa realizuje przypisaną jej funkcję (w modelu ISO/OSI zwaną usługą) dla warstwy bezpośrednio wyższej. Taka architektura pozwala na łączenie ze sobą sieci rozległych i lokalnych, na równoległą pracę różnych mediów, na wybór dowolnego, niezależnego od sprzętu i oprogramowania, algorytmu wymiany informacji, tzw. protokołu, o ile tylko realizuje on usługi danej warstwy.^[22] Wprawdzie przekazywanie komunikatów w ramach OSI reguluje norma X400, ale ich nie precyzuje, w związku z czym trzeba im nadać określoną strukturę i zdefiniować je w formie protokołów. Prace w tym zakresie objęły m.in. protokół opisów wzorcowych, protokół opisu bibliograficznego, protokół wypożyczeń międzybibliotecznych oraz protokół wyszukiwania i pobierania informacji.

Protokół wyszukiwania i pobierania informacji - Z39.50 stwarza możliwość przeszukiwania baz danych umieszczonych na odległych serwerach. Pozwala na: wysyłanie zapytań, pobieranie wyników i inne czynności związane z pobieraniem informacji. Jego istotną zaletą jest uniezależnienie oprogramowania, wykorzystywanego przez użytkownika, od oprogramowania użytkowego przeszukiwanych zasobów informacyjnych (np. baz danych, katalogów bibliotecznych itd.). Komunikacja odbywa się pomiędzy oprogramowaniem klienta a oprogramowaniem serwera. Dzięki znormalizowaniu komunikacji pomiędzy klientem i serwerem użytkownik, korzystając z klienta Z39.50 zaimplementowanego we własnym systemie, może otwierać sesje z różnymi serwerami Z39.50, posługując się za każdym razem tym samym, znanym sobie, interfejsem.

Protokół Z39.50 umożliwia także równoczesne komunikowanie się z więcej niż jednym serwerem Z39.50 i prowadzenie symultanicznych wyszukiwań w wielu zasobach informacyjnych (np. bazach danych, katalogach bibliotecznych). Dzięki temu możliwe jest tworzenie systemów rozproszonych baz danych, łączenie różnych systemów informacyjnych i tworzenie wirtualnych katalogów centralnych. Protokół Z39.50 jest zatem uniwersalnym interfejsem komunikacyjnym.

3. Zmiany zachodzące w bibliotekach

Procesy zachodzące w bibliotekach nie mogą być rozważane w oderwaniu od dokonujących się przemian: społecznych, cywilizacyjnych i technologicznych. Czynne uczestnictwo bibliotek w powstającej globalnej infrastrukturze informacyjnej mobilizuje je do adaptacji nowoczesnych technologii cyfrowych i rozpowszechniania informacji w formatach cyfrowych. Biblioteki podejmują stale wyzwania związane z zaspokajaniem publicznego zapotrzebowania na nowe usługi informacyjne, które wspierałyby społeczeństwo w procesie samokształcenia i promowały Internet jako narzędzie wspólnego wykorzystywania informacji.^[23] Dotyczy to zwłaszcza bibliotek uczelnianych, które swą działalnością wspierają procesy: naukowe, badawcze i edukacyjne na uczelniach,^[24] a za pierwszoplanowe zadanie uznają zaspokajanie potrzeb informacyjnych pracowników naukowych i studentów. Dążąc do utrzymania jak najwyższego profesjonalnego poziomu swych usług i poszerzenia ich zakresu - biblioteki te bardzo aktywnie włączyły się w adaptowanie do swych własnych potrzeb - najnowocześniejszych rozwiązań w dziedzinie rozpowszechniania i wymiany informacji.

3.1 Wykorzystywanie mediów elektronicznych i systemów sieciowych

Biblioteki uczelniane w dużej mierze koncentrują swą uwagę na elektronicznych źródłach informacji, które w oparciu o istniejącą infrastrukturę sieciową mogą być użytkowane bardziej efektywnie niż tradycyjne. Ponadto, szeroko wykorzystują sieciowe systemy informacyjne, które odgrywają pierwszoplanową rolę w obsłudze badań naukowych prowadzonych na uczelniach wyższych, a najnowocześniejsze z nich, bazujące na hipertekstowym lub hipermedialnym opracowaniu informacji - pozwalają użytkownikom końcowym nie tylko samodzielnie, zdalnie zdobyć informację o dokumentach źródłowych, ale gwarantują także uzyskanie dostępu do nich.^[25]

Na świecie stosuje się obecnie wiele rozwiązań sieciowych: internetowe, intranetowe, extranetowe,^[26], czy wykorzystujące dyski optyczne CD-ROM w sieciach lokalnych (LAN),^[27] ale w chwili obecnej żadne z nich nie uchodzi za uniwersalne. W związku z tym, biblioteki uczelniane najczęściej wykorzystują rozwiązania mieszane.^[28] Przy doborze źródeł informacji kierują się głównie ich tematyką i wartością merytoryczną, a dopiero w dalszej kolejności rodzajem możliwego do nich dostępu. Dlatego w sytuacji braku standaryzacji programów wyszukiwawczych, obsługujących poszczególne zasoby informacyjne, głównie bazy danych - w bibliotekach oferowany jest często sieciowy dostęp do nich zorganizowany nie tylko na różnych poziomach (sieci lokalne, metropolitalne, Internet), ale również przy wykorzystaniu odmiennych narzędzi programowych.

Ostatnie lata przynoszą jednak i tu pewne zmiany. Wiele cennych źródeł informacji naukowej: baz danych, czy czasopism elektronicznych pojawia się obecnie na rynku w wygodnej dla użytkownika - wersji hipertekstowej lub nawet hipermedialnej, przeznaczonej do eksploatacji przy użyciu przeglądarek Webu. Tak opracowane zasoby informacyjne, np. baz danych, zaopatrzone w szereg odsyłaczy, pozwalają zainteresowanemu nie tylko za pomocą jednolitego interfejsu symultanicznie przeszukiwać kilka baz, ale również, w bardzo prosty sposób, z poziomu opisu bibliograficznego, dotrzeć do pełnego tekstu pożądanego dokumentu w systemie WWW. Użytkownik może też zamówić tekst sieciowo w wyspecjalizowanej agendzie usługowej, względnie poprzez aktywną współpracę z katalogami bibliotek (holding dynamiczny i statyczny) - dotrzeć sieciowo do miejsca jego udostępniania.^[29]

Wśród systemów tego typu funkcjonują już takie, które gwarantują kompleksową obsługę użytkownika, maksymalnie skracając drogę jego docierania do pełnego tekstu źródłowego.^[30] Niestety, w polskich bibliotekach naukowych systemy kompleksowej obsługi użytkowników należą jeszcze do rzadkości. Jedną z bolączek naszych rodzimych bibliotek akademickich stanowi m.in. zupełny brak lub niedorozwój sprawnie działających systemów wypożyczeń międzybibliotecznych, opartych na szybkim, elektronicznym przesyłaniu pełnych tekstów dokumentów.

3.2 Powstawanie bibliotek hybrydowych

Biblioteka tradycyjna, w której wprowadzono komputeryzację procesów bibliotecznych dotyczących: gromadzenia, katalogowania zbiorów, akcesji wydawnictw ciągłych - nosi miano biblioteki zautomatyzowanej. Posiada ona także katalog on-line dostępny publicznie, czyli OPAC (Online Access Public Catalogue).^[31] Automatyzacja w bibliotece może objąć tylko część jej funkcji (tzw. "mała automatyzacja") albo zostać przeprowadzona w formie kompleksowej poprzez wdrożenie zintegrowanego systemu bibliotecznego (np. VTLS, Aleph. Horizon, Tinlib itp.). W ramach pełnej (kompleksowej) automatyzacji następuje też z reguły uruchomienie służącego szerokim celom informacji naukowej (bibliograficznej, faktograficznej, tekstowej oraz ekspertowej) systemu informacyjno-wyszukiwawczego, który umożliwia dostęp do zewnętrznych baz danych[...],^[32] a biblioteka taka z czasem - przeobraża się w bibliotekę hybrydową.

W Polsce większość bibliotek akademickich osiągnęła obecnie etap rozwoju biblioteki hybrydowej, łączącej elementy biblioteki elektronicznej (cyfrowej) z biblioteką tradycyjnie funkcjonującą.^[33] W instytucji tego typu równowaga między informacją w wersji drukowanej i meta-informacją w wersji cyfrowej przesuwa się wyraźnie w kierunku mediów cyfrowych.^[34] Biblioteka poszerza dostęp do sieciowych zasobów elektronicznych oraz sukcesywnie zwiększa ilość własnych zbiorów w wersji cyfrowej.

Inną nazwą zaproponowaną dla biblioteki hybrydowej jest biblioteka zintegrowana, rozumiana jako łącząca w kontekst działającej biblioteki - szereg technologii pochodzących z różnych źródeł, a także eksploatująca zintegrowane systemy i serwisy, działające zarówno w środowisku elektronicznym jak i tekstowym. Powinna ona integrować dostęp do wszystkich rodzajów zasobów, używając różnorodnych technologii ze świata biblioteki cyfrowej i stosując je do różnorodnych mediów.^[35]

Czasem dla podobnego typu instytucji stosuje się również nazwę "biblioteki - bramy" (gateway library), zdefiniowanej jako system informacyjny, który dostarcza pojedynczego, wygodnego, nieskomplikowanego punktu wejściowego do starannie wyselekcjonowanej kolekcji złożonej z informacji: bibliograficznych, pełnotekstowych i numerycznych. Koncepcja "bramy" uwydatnia tu szczególną rolę bibliotek w selekcjonowaniu materiałów z rozległego wszechświata zasobów.^[36]

Tradycyjne biblioteka funkcjonowała zawsze jako pośrednik pomiędzy użytkownikiem a czasopismem (lub książką) i wydawcą (lub dystrybutorem). W bibliotece hybrydowej - w przestrzeni sieciowej - dostawcy, użytkownicy oraz pośrednicy (czyli również biblioteki) pozostają we wzajemnie aktywnych relacjach. Użytkownicy żądają zintegrowanych usług służących wyszukiwaniu oraz dostarczaniu materiałów naukowych i dydaktycznych. Coraz większa część tych materiałów przybiera postać elektroniczną i obowiązują w stosunku do nich nowe wzorce dostarczania i gromadzenia. Dane stają się osiągalne dzięki licencji i nie są wypożyczane. Mogą stać się dostępne dla określonych grup użytkowników pod pewnymi warunkami i przez pewien określony okres. Ponadto, główną cecha użytkowanych zasobów jest ich płynność i powiązania przestrzenne. Dane mogą być: dzielone, ponownie wykorzystywane, analizowane, adaptowane, rekonfigurowane, kopiowane i porządkowane w nowy, dotychczas nie wykorzystywany, sposób.^[37]

Jednak chociaż w bibliotece hybrydowej stale wzrasta ilość dostępnych zasobów elektronicznych - jej użytkownik nie powinien czuć się zagubiony. Personel tego typu biblioteki: prowadzi permanentne szkolenia użytkowników, do funkcjonujących systemów sieciowych wprowadza informacje uzupełniające i pomocnicze (tzw. "wartość dodana"), np. w postaci hiperłączy lub oprogramowania pomocniczego i tworzy narzędzia (np. poprzez e-mail lub chat) szybkiego kontaktu zdalnego użytkownika z kompetentnym bibliotekarzem. W bibliotece hybrydowej bibliotekarze skazani są na stałe dokształcanie się oraz rozwijanie i doskonalenie swoich umiejętności w zakresie sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologicznie narzędziami. Muszą też czuwać nad ciągłym rozwojem zasobów, ich aktualnością i kompletnością.

3.3 Współpraca sieciowa i konsorcyjna

W sytuacji intensywnego rozwoju telematyki,^[38] zmian w sposobach dostępu do informacji (nowoczesne techniki informacyjne, elektroniczne źródła informacji), nacisków na instytucje akademickie ze strony sektora edukacji (poprawa jakości, certyfikacja itp.) oraz redukcji budżetów współczesnych bibliotek uczelnianych - wykazują one tendencje do odchodzenia od organizacyjnej samowystarczalności i poszerzania wzajemnej współpracy w oparciu o istniejącą infrastrukturę sieciowa.^[39] Bardzo często zawierają też porozumienia partnerskie i zrzeszają się w, bardziej lub mniej sformalizowane, konsorcja, by wspólnie organizować sieciowy dostęp do: baz danych, czasopism elektronicznych i innych zasobów informacyjnych.^[40]

W USA konsorcja powstawały już w latach 70. i opierały się na wykorzystaniu sieci komputerowych starego typu. Nowe konsorcja przełomu lat 80. i 90. rozwinęły się głównie jako partnerstwo strategiczne skupiające się na wspólnocie interesów swych członków.^[41] Wcześniej organizacje te tworzono najczęściej w ograniczeniu do wąsko określonego obszaru geograficznego, aby na tym terenie prowadzić obsługę różnorodnych typów bibliotek. Natomiast obecnie wiele nowych konsorcjów posiada strukturę wykraczającą poza wąskie regiony geograficzne, a ich celem jest bardzo często zaspokajanie potrzeb specyficznych typów bibliotek. Działając w konsorcjach biblioteki mają szansę wzbogacać swe zasoby informacyjne, redukować koszty i oddziaływać na to jak w przyszłości informacja będzie: tworzona, wprowadzana na rynek i przez nie nabywana.^[42]

W Polsce, jedną z ciekawszych form współpracy bibliotek jest inicjatywa bibliotek eksploatujących system VTLS (obecnie zmieniany na system VIRTUA), polegająca na rozpoczęciu tworzenia (od 1993 roku) Narodowego Uniwersalnego Katalogu Centralnego polskich bibliotek naukowych - NUKat^[43] i kontynuowaniu tych prac (od 2000 roku) wraz z bibliotekami, użytkującymi także inne systemy biblioteczne, jak np.: Aleph, Horizon, Prolib. Dobrym przykładem sieciowej współpracy bibliotek, opartej na wykorzystaniu m.in. interfejsu Z2Web oraz protokołu Z39.50 jest utworzenie (od 2001 roku) na serwerze bibliotecznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu - Katalogu Rozproszonego Polskich Bibliotek - KaRo.^[44] Istnieje również szereg przedsięwzięć krajowych, dotyczących organizacji wspólnego konsorcyjnego dostępu do baz danych np. przez: ICM Uniwersytetu Warszawskiego,^[45] Konsorcjum Bibliotek Górnośląskich,^[46] Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe,^[47] Konsorcjum CDROMWAN^[48], Środowiskowy System Udostępniania Baz Danych we Wrocławiu,^[49] czy też Krajowe Konsorcjum Chemical Abstracts.^[50] Na polskim rynku funkcjonują także konsorcja skupiające biblioteki zainteresowane uzyskaniem dla swych użytkowników dostępu on-line do czasopism elektronicznych w ramach takich serwisów jak: EIFL Direct (Projekt EBSCO/OSI), Science Direct (Konsorcjum Elseviera), SwetsWise i inne.

4. Uwagi końcowe

Gwałtowny rozwój technologii teleinformatycznych w latach 90., zwłaszcza szybka popularyzacja i niezwykła ekspansja WWW, spowodował znaczące, czasem niemal rewolucyjne, zmiany w bibliotekach, przede wszystkim uczelnianych. Powstanie nowoczesnych "technik informacyjnych"^[51] wymusiło bowiem na nich nie tylko wykorzystywanie nowych metod do prezentacji i udostępniania własnych zbiorów i zasobów, ale przede wszystkim konieczność zorganizowania i zapewnienia swoim użytkownikom dostępu do zewnętrznych, wirtualnych źródeł informacji. W ten sposób rozpoczął się i trwa proces transformacji bibliotek ze zorientowanych na zbiory, ku - zorientowanym na dostęp.^[52] Proces ten powoduje konieczność przeprowadzania zmian reorganizacyjnych w samych bibliotekach,^[53] jak również ustawicznego doskonalenia kwalifikacji zawodowych przez ich personel.^[54] Telematyczna rewolucja polegająca na konwergencji infrastruktury telekomunikacyjnej, technologii komputerowych oraz audiowizualnych, [...] otwiera kolejne nowe, dotychczas niedostępne, możliwości rozpowszechniania^[55] i wymiany informacji, sprawiając, że wirtualne, sieciowe zasoby informacyjne - stały się łatwiej osiągalne i możliwe do wykorzystania 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu,^[56] także przez biblioteki i ich użytkowników.

Hybrydowe biblioteki akademickie, współpracując sieciowo i organizując konsorcja, tworzą rodzaj megabibliotek, które gwarantują swym użytkownikom dostęp do takiej ilości zasobów, systemów i usług, jakich pojedyncza, tradycyjna biblioteka nigdy nie byłaby w stanie, ani samodzielnie wykreować, ani nimi zarządzać. Tym samym są one w stanie, jak nigdy dotąd w historii swego istnienia, choć częściowo przybliżyć się do realizacji koncepcji tworzenia biblioteki idealnej, dysponującej kompletną kolekcją piśmiennictwa. Z drugiej strony, funkcjonując w globalnej strukturze sieciowej i stwarzając użytkownikom otwarty dostęp do informacji, nieograniczony przez czas i przestrzeń, wnoszą one poważny wkład w tworzenie podstaw społeczeństwa informacyjnego, do którego budowy nasz kraj zmierza. Aby jednak utrzymać ten kierunek rozwoju, współczesne biblioteki uczelniane muszą przeobrażać się w "organizacje uczące się", w których podwyższanie kwalifikacji zawodowych staje się podstawowym obowiązkiem personelu, a proces uczenia się jest ciągły i trwa przez cały okres aktywności zawodowej.

Bibliografia

1. Babik W., Rykaczewska-Wiorogórska B.: Telematyka - koncepcja i wykorzystanie w społeczeństwie informacyjnym. Zagadnienia Informacji Naukowej 1998, 1(71), s. 64 -73.
2. Bała P., Grochowski P., Lesyng B.: Wirtualne biblioteki. Fikcja czy rzeczywistość następnego stulecia? [W:] INFOBAZY'99 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk 1999, s. 25-38.
3. Bertha E.: Comparison of pricing structures of information on various electronic media, Aslib Proceeding 1998, Vol. 50, No. 2, pp. 32-36.
4. Bibliotekarstwo pod red. Z. Żmigrodzkiego, Wydawnictwo SBP, Warszawa 1998.
5. Borgman C. L.: Digital libraries and the continuum of scholarity communication, Journal of Documentation 2000, Vol. 56, No. 4, pp. 412-430.
6. Boss R.W.: Client/Server Technology for libraries with a survey of Current vendor offerings, Library Technology Report 1994, No 6, pp. 681-744.
7. Brophy P.: Towards a generic model of information and library services in the information age, Journal of Documentation 2000, Vol. 56, No. 2, pp. 161-184.
8. Buckland M.: Redesigning Library Services. Chicago-London 1992.
9. Burchard M.: Dorobek polskich bibliotek stosujących oprogramowanie VTLS jako podstawa Narodowego Katalogu Centralnego NUKAT. [W:] INFOBAZY'99 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk 1999, s. 25-38.
10. Burchard M.: Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny - NUKAT. Bibliotekarz 2000 (2), s. 6-10.
11. Burke M., Millar S.: Responding to challenges: the training and educating of the information professional for the next millennium, Aslib Proceeding 1998, Vol. 50, No. 5, pp. 100-108.
12. Chowdhury G.G., The Internet and information retrieval research: a brief review, Journal of Documentation 1999, Vol. 55, No. 2, pp. 209-225.
13. Christie A.: Virtual universities and publishing revolution: a publisher's viewpoint. Library HiTech 1999, 17(1), pp. 46-49.
14. Czermiński J.B.: Interkomunikacja systemów bibliotecznych. Z prac Międzyuczelnianego Zespołu Koordynacyjnego ds. Wdrażanie VTLS. [W:] Komputery w bibliotekach - Polska'94, Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Chorzów 10-12.06.1994. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 1994.
15. Danniłowicz C.: SDI systems at the Technical University of Wroclaw, Journal of Information Science 1982, Vol. 5, pp. 55-61
16. Dempsey L.: The network and the library: working in a new shared space: infrastructure and institutions, The Electronic Library 1999, Vol. 17, No. 4, pp. 207-211.
17. Dobrowolski Z.: Internet i biblioteka. Wydawnictwo SBP. Warszawa 1998.
18. ERL. [online], [26.05.2003r.], Dostępny w World Wide Web: http://www.ovid.com/site/index.jsp?top=42
19. Gajda B., Niwiński S., Pujanek I.: Sieciowe bazy danych, użytkownicy i ich szkolenie w Poznańskim Centrum Superkomputerowo - Sieciowym. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Materiały z II Konferencji Górnośląskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych. Katowice - Opole, 21-23 kwietnia 1999, s. 201-213.
20. Harmsen B.: Adding value to Web-OPACs, The Electronic Library 2000, Vol. 18, No. 2, pp. 109-113.
21. International Coalition of Library Consortia: Statement of current perspective and preferred practices for the selection and purchase of electronic information, Information Technology and Libraries 1998, Vol. 17, No.1. pp. 45-49.
22. Jankowska M.A., Jankowski P.: Is this a geolibrary? A case of Idaho Geospatial Data Center, Information Technology and Libraries 2000, Vol.19, No 1, pp. 4-10.
23. Katarzyniak R.: O zastosowaniu mobilnych programów agenckich do filtrowania informacji w otwartych, rozproszonych środowiskach informacyjnych., [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne, Wrocław 1998, s. 109-117.
24. Koziara A.: Sieciowe rozpowszechnianie baz danych dostarczanych na nośnikach optycznych. [online]. [Warszawa: KWE SBP-EBIB; dostęp: 26.05.2003r.]. Dostępny w World Wide Web: http://www.oss.wroc.pl/arc/e008-04.html
25. Król D., Trawiński B., Metody dostępu do baz danych ze stron WWW. [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne, Wrocław 1998, s. 209-219.
26. Krysiak E.: Projekt sieciowego udostępniania baz danych na CD-ROM w systemie InfoWare, [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne, Wrocław 1998, s. 201-209.
27. Ma W.: The near future trend: combining Web access and local CD-ROM networks. Experience and a few suggestion, The Electronic Library 1998, Vol. 16, No. 1, pp. 49-54.
28. Malecka-Dziubecka R.: Dostęp do zasobów bibliotecznych w systemie ALEPH poprzez Internet, [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne, Wrocław 1998, s. 221-224.
29. Mc Fadden A.B., Hirson A.: Hanging together to avoid hanging separately: opportunities for academic libraries and consortia, Information Technology and Libraries 1998, Vol. 17, No. 1, pp. 36-44.
30. Oppenheim C., Smithson D.: What is the hybrid library? Journal of Information Science 1999, Vol. 25, No 2, pp. 97-112.
31. Ortega C.L., Vanderkast E.S.: The information professional in a networked society, Aslib Proceeding 1998, Vol. 50. No.5, pp. 95-98.
32. Piotrowicz G.: Konsorcja bibliotek uczelnianych - wczoraj, dziś, jutro. [online] [Warszawa: KWE SBP-EBIB; dostęp: 26.05.2003]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/piotrowicz.php
33. Piotrowicz G.: Środowiskowy System Udostępniania Baz Danych (ŚSUBD) we Wrocławiu, [W:] INFOBAZY'99 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk 1999, s. 517-524.
34. Piotrowicz G.: Środowiskowy System Udostępniania Baz Danych (ŚSUBD) wsparciem działalności naukowo-badawczej w uczelniach Wrocławia, [W:] VI KK KOWBAN'99, Wrocław - Polanica Zdrój 1999, s. 177-183.
35. Piotrowicz G., Szarski H., Kołcio D.: Dostęp online do bazy danych Chemical Abstracts (CA) w ramach Krajowego Konsorcjum CA [W:] INFOBAZY'02 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk - Sobieszewo, 24-26 czerwca 2002, s. 101-108.
36. Rykaczewska - Wiorogórska B.: Integracja bibliotek i sieci komputerowych - ewolucyjny model rozwojowy zaadaptowany do polskich warunków. [W:] Komputeryzacja bibliotek. Materiały konferencji. Toruń 24-26.05.1993. Red. B. Ryszewski. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1994, s. 149-164.
37. Simon E.: Information professional - demands for new policies and new structures in the profession. Experiences and programs in Eastern and Central Europe and developing countries, Aslib Proceedings 1998, Vol. 50, No. 3, pp. 51-55.
38. Sutton S.: Future service models and the convergence of functions: the reference librarian as technician, author and consultant. [W:] The Roles of Reference Librarians, Today and Tomorrow, Haworth Press, New York 1996, pp. 125-143.
39. Vickery B.: A century of scientific and technical information, Journal of Documentation 1999, Vol. 55, No. 5, pp. 476-523.
40. Watson I.: Internet, intranet, extranet: managing the information bazaar, Aslib Proceedings 1999, Vol. 51, No. 4, pp. 109-114.
41. Webb J.: Managing licensed networked resources in university library, Information Technology and Libraries, 1998, Vol. 17, No. 4, pp. 198-206.
42. Wilson T. D.: Redesigning the university library in digital age, Journal of Documentation 1998, Vol. 54, No.1, pp. 15-27.
43. Wolniewicz T.: KaRo - Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich [W:] INFOBAZY'02 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk - Sobieszewo, 24-26 czerwca 2002, s. 121-124.
44. Zajączkowska B.: Doświadczenia kontraktora projektu sieciowego rozpowszechniania baz CD-ROM w Konsorcjum Bibliotek Górnośląskich. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Materiały z II Konferencji Górnośląskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych. Katowice - Opole, 21-23 kwietnia 1999, s. 119-125.

Przypisy:

[1] Buckland M.: Redesigning Library Services. Chicago-London 1992.

[2] Dempsey L.: The network and the library: working in a new shared space: infrastructure and institutions, The Electronic Library 1999, Vol. 17, No. 4, pp. 207-211.

[3] Vickery B.: A century of scientific and technical information, Journal of Documentation 1999, Vol. 55, No. 5, pp. 476-523.

[4] Katarzyniak R.: O zastosowaniu mobilnych programów agenckich do filtrowania informacji w otwartych, rozproszonych środowiskach informacyjnych., [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne, Wrocław 1998, s. 109-117.

[5] Danniłowicz C.: SDI systems at the Technical University of Wroclaw, Journal of Information Science 1982, Vol. 5, pp. 55-61

[6] Vickery B.: A century of scientific and technical information, Journal of Documentation 1999, Vol. 55, No. 5, pp. 476-523.

[7] Mc Fadden A.B., Hirson A.: Hanging together to avoid hanging separately: opportunities for academic libraries and consortia, Information Technology and Libraries 1998, Vol. 17, No. 1, pp. 36-44

[8] Vickery B.: A century of scientific and technical information, Journal of Documentation 1999, Vol. 55, No. 5, pp. 476-523.

[9] Webb J.: Managing licensed networked resources in university library, Information Technology and Libraries, 1998, Vol. 17, No. 4, pp. 198-206.

[10] Ma W.: The near future trend: combining Web access and local CD-ROM networks. Experience and a few suggestion, The Electronic Library 1998, Vol. 16, No. 1, pp. 49-54.

[11] Koziara A.: Sieciowe rozpowszechnianie baz danych dostarczanych na nośnikach optycznych. [online]. [Warszawa: KWE SBP-EBIB; dostęp: 26.05.2003r.]. Dostępny w World Wide Web: http://www.oss.wroc.pl/arc/e008-04.html

[12] ERL. [online], [26.05.2003r.], Dostępny w World Wide Web: http://www.ovid.com/site/index.jsp?top=42

[13] Bała P., Grochowski P., Lesyng B.: Wirtualne biblioteki. Fikcja czy rzeczywistość następnego stulecia? [W:] INFOBAZY'99 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk 1999, s. 25-38; Vickery B.: A century of scientific and technical information, Journal of Documentation 1999, Vol. 55, No. 5, pp. 476-523.

[14] Krysiak E.: Projekt sieciowego udostępniania baz danych na CD-ROM w systemie InfoWare, [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne, Wrocław 1998, s. 201-209.

[15] Zajączkowska B.: Doświadczenia kontraktora projektu sieciowego rozpowszechniania baz CD-ROM w Konsorcjum Bibliotek Górnośląskich. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Materiały z II Konferencji Górnośląskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych. Katowice - Opole, 21-23 kwietnia 1999, s. 119-125.

[16] Piotrowicz G.: Środowiskowy System Udostępniania Baz Danych (ŚSUBD) we Wrocławiu, [W:] INFOBAZY'99 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk 1999, s. 517-524; Piotrowicz G.: Środowiskowy System Udostępniania Baz Danych (ŚSUBD) wsparciem działalności naukowo-badawczej w uczelniach Wrocławia, [W:] VI KK KOWBAN'99, Wrocław - Polanica Zdrój 1999, s. 177-183.

[17] Piotrowicz G., Szarski H., Kołcio D.: Dostęp online do bazy danych Chemical Abstracts (CA) w ramach Krajowego Konsorcjum CA [W:] INFOBAZY'02 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk - Sobieszewo, 24-26 czerwca 2002, s. 101-108.

[18] Dobrowolski Z.: Internet i biblioteka. Wydawnictwo SBP. Warszawa 1998.

[19] Boss R.W.: Client/Server Technology for libraries with a survey of Current vendor offerings, Library Technology Report 1994, No 6, pp. 681-744.

[20] Król D., Trawiński B., Metody dostępu do baz danych ze stron WWW. [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne, Wrocław 1998, s. 209-219

[21] Czermiński J.B.: Interkomunikacja systemów bibliotecznych. Z prac Międzyuczelnianego Zespołu Koordynacyjnego ds. Wdrażanie VTLS. [W:] Komputery w bibliotekach - Polska'94, Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Chorzów 10-12.06.1994. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 1994.

[22] Rykaczewska - Wiorogórska B.: Integracja bibliotek i sieci komputerowych - ewolucyjny model rozwojowy zaadaptowany do polskich warunków. [W:] Komputeryzacja bibliotek. Materiały konferencji. Toruń 24-26.05.1993. Red. B. Ryszewski. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1994, s. 149-164.

[23] Jankowska M.A., Jankowski P.: Is this a geolibrary? A case of Idaho Geospatial Data Center, Information Technology and Libraries 2000, Vol.19, No 1, pp. 4-10.

[24] International Coalition of Library Consortia: Statement of current perspective and preferred practices for the selection and purchase of electronic information, Information Technology and Libraries 1998, Vol. 17, No.1. pp. 45-49.

[25] Chowdhury G.G., The Internet and information retrieval research: a brief review, Journal of Documentation 1999, Vol. 55, No. 2, pp. 209-225; Harmsen B.: Adding value to Web-OPACs, The Electronic Library 2000, Vol. 18, No. 2, pp. 109-113.

[26] Watson I.: Internet, intranet, extranet: managing the information bazaar, Aslib Proceedings 1999, Vol. 51, No. 4, pp. 109-114.

[27] Webb J.: Managing licensed networked resources in university library, Information Technology and Libraries, 1998, Vol. 17, No. 4, pp. 198-206.

[28] Ma W.: The near future trend: combining Web access and local CD-ROM networks. Experience and a few suggestion, The Electronic Library 1998, Vol. 16, No. 1, pp. 49-54.

[29] Dempsey L.: The network and the library: working in a new shared space: infrastructure and institutions, The Electronic Library 1999, Vol. 17, No. 4, pp. 207-211; Harmsen B.: Adding value to Web-OPACs, The Electronic Library 2000, Vol. 18, No. 2, pp. 109-113.

[30] Bertha E.: Comparison of pricing structures of information on various electronic media, Aslib Proceeding 1998, Vol. 50, No. 2, pp. 32-36; Chowdhury G.G., The Internet and information retrieval research: a brief review, Journal of Documentation 1999, Vol. 55, No. 2, pp. 209-225; Maniecka-Dziubecka R.: Dostęp do zasobów bibliotecznych w systemie ALEPH poprzez Internet, [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne, Wrocław 1998, s. 221-224.

[31] Oppenheim C., Smithson D.: What is the hybrid library? Journal of Information Science 1999, Vol. 25, No 2, pp. 97-112.

[32] Bibliotekarstwo pod red. Z. Żmigrodzkiego, Wydawnictwo SBP, Warszawa 1998.

[33] Oppenheim C., Smithson D.: What is the hybrid library? Journal of Information Science 1999, Vol. 25, No 2, pp. 97-112.

[34] Sutton S.: Future service models and the convergence of functions: the reference librarian as technician, author and consultant. [W:] The Roles of Reference Librarians, Today and Tomorrow, Haworth Press, New York 1996, pp. 125-143.

[35] Brophy P.: Towards a generic model of information and library services in the information age, Journal of Documentation 2000, Vol. 56, No. 2, pp. 161-184.

[36] Borgman C. L.: Digital libraries and the continuum of scholarity communication, Journal of Documentation 2000, Vol. 56, No. 4, pp. 412-430.

[37] Dempsey L.: The network and the library: working in a new shared space: infrastructure and institutions, The Electronic Library 1999, Vol. 17, No. 4, pp. 207-211.

[38] Babik W., Rykaczewska-Wiorogórska B.: Telematyka - koncepcja i wykorzystanie w społeczeństwie informacyjnym. Zagadnienia Informacji Naukowej 1998, 1(71), s. 64 -73

[39] Piotrowicz G.: Konsorcja bibliotek uczelnianych - wczoraj, dziś, jutro. [online] [Warszawa: KWE SBP-EBIB; dostęp: 26.05.2003]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/piotrowicz.php

[40] Ma W.: The near future trend: combining Web access and local CD-ROM networks. Experience and a few suggestion, The Electronic Library 1998, Vol. 16, No. 1, pp. 49-54.

[41] Mc Fadden A.B., Hirson A.: Hanging together to avoid hanging separately: opportunities for academic libraries and consortia, Information Technology and Libraries 1998, Vol. 17, No. 1, pp. 36-44.

[42] Piotrowicz G.: Konsorcja bibliotek uczelnianych - wczoraj, dziś, jutro. [online] [Warszawa: KWE SBP-EBIB; dostęp: 26.05.2003]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/piotrowicz.php

[43] Burchard M.: Dorobek polskich bibliotek stosujących oprogramowanie VTLS jako podstawa Narodowego Katalogu Centralnego NUKAT. [W:] INFOBAZY'99 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk 1999, s. 25-38; Burchard M.: Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny - NUKAT. Bibliotekarz 2000 (2), s. 6-10.

[44] Wolniewicz T.: KaRo - Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich [W:] INFOBAZY'02 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk - Sobieszewo, 24-26 czerwca 2002, s. 121-124.

[45] Bała P., Grochowski P., Lesyng B.: Wirtualne biblioteki. Fikcja czy rzeczywistość następnego stulecia? [W:] INFOBAZY'99 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk 1999, s. 25-38.

[46] Zajączkowska B.: Doświadczenia kontraktora projektu sieciowego rozpowszechniania baz CD-ROM w Konsorcjum Bibliotek Górnośląskich. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Materiały z II Konferencji Górnośląskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych. Katowice - Opole, 21-23 kwietnia 1999, s. 119-125.

[47] Gajda B., Niwiński S., Pujanek I.: Sieciowe bazy danych, użytkownicy i ich szkolenie w Poznańskim Centrum Superkomputerowo - Sieciowym. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Materiały z II Konferencji Górnośląskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych. Katowice - Opole, 21-23 kwietnia 1999, s. 201-213.

[48] Krysiak E.: Projekt sieciowego udostępniania baz danych na CD-ROM w systemie InfoWare, [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne, Wrocław 1998, s. 201-209.

[49] Piotrowicz G.: Środowiskowy System Udostępniania Baz Danych (ŚSUBD) we Wrocławiu, [W:] INFOBAZY'99 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk 1999, s. 517-524; Piotrowicz G.: Środowiskowy System Udostępniania Baz Danych (ŚSUBD) wsparciem działalności naukowo-badawczej w uczelniach Wrocławia, [W:] VI KK KOWBAN'99, Wrocław - Polanica Zdrój 1999, s. 177-183

[50] Piotrowicz G., Szarski H., Kołcio D.: Dostęp online do bazy danych Chemical Abstracts (CA) w ramach Krajowego Konsorcjum CA [W:] INFOBAZY'02 - Bazy danych dla nauki. Materiały z konferencji organizowanej pod patronatem KBN, Gdańsk - Sobieszewo, 24-26 czerwca 2002, s. 101-108.

[51] Babik W., Rykaczewska-Wiorogórska B.: Telematyka - koncepcja i wykorzystanie w społeczeństwie informacyjnym. Zagadnienia Informacji Naukowej 1998, 1(71), s. 64 -73.

[52] Simon E.: Information professional - demands for new policies and new structures in the profession. Experiences and programs in Eastern and Central Europe and developing countries, Aslib Proceedings 1998, Vol. 50, No. 3, pp. 51-55.

[53] Wilson T. D.: Redesigning the university library in digital age, Journal of Documentation 1998, Vol. 54, No.1, pp. 15-27.

[54] Burke M., Millar S.: Responding to challenges: the training and educating of the information professional for the next millennium, Aslib Proceeding 1998, Vol. 50, No. 5, pp. 100-108; Ortega C.L., Vanderkast E.S.: The information professional in a networked society, Aslib Proceeding 1998, Vol. 50. No.5, pp. 95-98.

[55] Babik W., Rykaczewska-Wiorogórska B.: Telematyka - koncepcja i wykorzystanie w społeczeństwie informacyjnym. Zagadnienia Informacji Naukowej 1998, 1(71), s. 64 -73.

[56] Christie A.: Virtual universities and publishing revolution: a publisher's viewpoint. Library HiTech 1999, 17(1), pp. 46-49.