Regina Rohleder Biblioteka Główna i OINT Politechniki Wrocławskiej Koncepcje tworzenia elektronicznych bibliotek wirtualnych Od biblioteki tradycyjnej do cyfrowej

Utworzenie biblioteki cyfrowej na bazie zbiorów tradycyjnych stanowi wyzwanie dla bibliotekarzy i informatyków. Określenie celów, przesłanek, założeń i opracowanie koncepcji digitalizacji stanowi wstęp do utworzenia biblioteki z zasobami cyfrowymi. Budując bibliotekę cyfrową, rozpatrujemy aspekty prawne, organizacyjne oraz technologiczne. Niniejsze opracowanie zawiera elementy koncepcji, które mogą wspomóc wybór sposobu digitalizacji zbiorów.

Wstęp do projektu

Cele digitalizacji:

• archiwizacja,
• ochrona oryginału,
• przeglądanie i udostępnianie,
• ewidencja zasobu.

Przesłanki dla digitalizacji:

• wartość intelektualna zbioru,
• wartość merytoryczna zgodna z profilem instytucji ,
• szerokie zainteresowanie użytkowników zbiorami biblioteki,
• prezentowanie dzieł unikatowych podnoszące rangę biblioteki,
• adekwatne do oryginału odwzorowanie kopii cyfrowej,
• udostępnianie zbiorów intensywnie wykorzystywanych,
• ułatwienie wyszukiwania informacji poprzez opis indeksowy i metadane,
• udział biblioteki cyfrowej w projektach regionalnych, krajowych i innych,
• podnoszenie prestiżu instytucji dzięki stosowaniu nowoczesnych technologii w bibliotece.

Założenia do tworzenia bibliotek cyfrowych:

• posiadanie zbioru własnego lub/i nabytego w formie cyfrowej (w tym dostęp on-line do zbiorów zgromadzonych na różnych serwerach),
• powołanie zespołu do realizacji zadania,
• opracowanie koncepcji digitalizacji w danej bibliotece,
• dobór sprzętu i oprogramowania.

Opracowanie koncepcji digitalizacji

• rozpoznanie rodzaju materiałów bibliotecznych występujących w zasobie,
• określenie grona potencjalnych odbiorców,
• wyznaczenie głównych celów digitalizacji w danej bibliotece,
• selekcja zbioru do prezentacji cyfrowej oraz ocena stanu zbioru,
• kalkulacja kosztów procesu digitalizacji i aktualizacji zasobów cyfrowych,
• wybór technologii procesu digitalizacji oraz odpowiedniej infrastruktury,
• określenie struktury biblioteki cyfrowej i zawartych w niej dokumentów,
• organizacja procesu digitalizacji z opisem w postaci metadanych,
• przygotowanie udostępniania zbioru w sieci komputerowej.

Tworzenie bibliotek cyfrowych

Określenie aspektów prawnych

• Przestrzeganie licencji i postanowień zwartych w umowach dostawy/zakupu oraz umowach licencyjnych i konsorcyjnych w zakresie oprogramowania obsługującego jak i treści zawartych w bazach danych.
• Aspekty prawne:
  Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. Dz. U. 94 .24.83,
  Ustawa o bibliotekach - z dnia 27 czerwca 1997 r. Dz. U. nr 85 poz. 539,
  Ustawa o podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowym - z dnia 8 stycznia 1993 r. Dz. U. nr 11 poz.50,
  Ustawa o statystyce publicznej - z dnia 29 czerwca 1995 r. Dz. U. nr 88 poz. 439,
  Kodeks celny - z dnia 9 stycznia 1997 r. Dz. U. 23 poz. 117.

Organizacja biblioteki cyfrowej

Gromadzenie zasobów cyfrowych

Gromadzenie w repozytoriach zbiorów cyfrowych oraz metadanych w strukturze relacyjnej bazy danych.

Pozyskiwanie zbiorów cyfrowych:

• tworzenie postaci cyfrowej materiałów bibliotecznych,
• digitalizacja zbioru własnego,
• kolekcjonowanie zbiorów multimedialnych,
• udostępnianie on-line przygotowanych przez specjalistyczne firmy (wydawnictwa) baz danych, czasopism, książek.

Przetwarzanie dokumentów tradycyjnych na postać elektroniczną zależy od:

• rodzaju zbiorów (np. starodruki, skrypty, podręczniki, mapy),
• jakości zbioru,
• typu nośników (np. książki, mikrofilmy).

Opracowywanie zasobów cyfrowych za pomocą metadanych

Zasób cyfrowy opracowuje się przy pomocy metadanych:

• administracyjnych - umożliwiających zarządzanie dokumentami, informujących o strukturze bazy danych, opisujących formaty obiektów bazy,
• strukturalnych - danych przedstawiających zdigitalizowany obiekt, umożliwiających nawigację po dokumencie oraz informujących o jego strukturze,
• opisujących - opisy bibliograficzne.

Udostępnianie

Wyszukiwanie informacji w bibliotece cyfrowej według:

• autora,
• tytułu,
• słów kluczowych,
• wyrażeń bliskoznacznych,
• kombinacji wyrazów, itp.

Możliwość używania algebry boole'owskiej.
Wyszukiwanie w wielu katalogach bibliotecznych jednocześnie.
Możliwości zapisu informacji na nośnikach własnych, jeżeli nie ma ograniczeń ze strony licencjodawcy oraz przepisów prawnych.

Sposoby płatności za dostęp do zasobów cyfrowych:

• odpłatnie, w określonym przedziale czasowym - dla odbiorców indywidualnych (według adresów IP) - czasopisma i bazy danych w postaci: spisów treści, abstraktów i w wersjach pełnotekstowych,
• odpłatnie, w wyznaczonym okresie czasu - dla danej instytucji z dostępem równoczesnym na określoną ilość stanowisk komputerowych,
• bezpłatnie, w określonym czasie - dla odbiorców indywidualnych, dla danej instytucji lub bez ograniczania grona odbiorców,
• bezpłatnie i bezterminowo dla wszystkich odbiorców.

Technologia cyfrowa

W skład procesu digitalizacji wchodzą:

• przygotowanie materiałów do skanowania,
• proces skanowania,
• zapis plików w wybranych formatach,
• edycja plików graficznych,
• kompresja plików,
• zastosowanie OCR,
• indeksowanie i zastosowanie metadanych do opisu dokumentu,
• tworzenie baz danych tekstu,
• umieszczanie dokumentu w strukturze bazy danych,
• tworzenie odsyłaczy hipertekstowych,
• umożliwianie przeglądania i udostępnienie dokumentu na stronie WWW,
• udostępnianie w sieci.

Techniki przetwarzania dokumentów do postaci cyfrowej:

• skanowanie oryginału,
• mikrofiszowanie i skanowanie mikrofisz,
• mikrofiszowanie i skanowanie oryginału za pomocą kamery hybrydowej,
• wykonywanie zdjęć oryginału aparatem cyfrowym.

Ocena stanu zbioru wpływa na wybór techniki skanowania.

Projektowanie bazy danych:

Projektowanie bazy wymaga zwrócenia uwagi na następujące zagadnienia:

• relacyjność bazy,
• wybór platformy systemowej (np. UNIX),
• indeksowanie,
• możliwość obsługiwania dużych plików,
• jednoczesność obsługi wielu użytkowników,
• obsługa języków selektywnych zapytań (SQL, XML),
• możliwość tworzenia kolekcji wyszukanych materiałów,
• współpracę z systemami bibliotecznymi i innymi bazami danych:
• gwarancję bezpieczeństwa danych.

Wybór infrastruktury (bez technologii mikrofilmowania)

Sprzęt:

• serwer do gromadzenia i udostępniania zbiorów składujący zasoby cyfrowe i zarządzający repozytorium,
• stacje robocze do procesu digitalizacji,
• skanery,
• aparaty cyfrowe,
• drukarki.

Oprogramowanie:

• Adobe Photoshop - profesjonalny program przeznaczony do edycji obrazów,
• Adobe Acrobat - program do tworzenia plików w formacie PDF,
• Adobe Reader - program pozwalający odczytywać pliki formatu PDF,
• Fine Reader - wysokiej klasy oprogramowanie do rozpoznawania pisma (OCR, ICR),
• INFOX - służy do projektowania i edycji baz danych oraz witryn XML,
• Oprogramowanie zarządzające biblioteką cyfrową wraz z metadanymi opisującymi dokumenty bazy.

Należy dokonać implementacji oprogramowania na poszczególnych etapach procesu technologicznego.

Zalety i wady digitalizacji

Zalety:

• ochrona i archiwizacja zasobów bibliotecznych,
• łączenie informacji tekstowej, graficznej, sekwencji obrazów (film) oraz dźwiękowej w jednym przekazie multimedialnym,
• niski koszt publikacji w formie elektronicznej,
• interaktywny dostęp do obszernych i uporządkowanych zasobów informacji z komputera w sieci komputerowej,
• wygodne przeszukiwanie katalogów,
• szybkie pobieranie plików bez straty jakości,
• jednoczesny dostęp wielu użytkowników do materiałów cyfrowych,
• oszczędność miejsca w magazynach bibliotecznych.

Wady:

• prawa autorskie i pokrewne są hamulcem w rozpowszechnianiu informacji w postaci cyfrowej,
• koszty sprzętowe i organizacyjne digitalizacji,
• ponoszenie nakładów na aktualizację sprzętu, nośników i oprogramowania,
• okresowa konwersja zbiorów cyfrowych do obowiązujących formatów,
• konieczność stosowania urządzeń i oprogramowania do odczytu danych,
• wysokie koszty dostępu do internetu,
• niższa jakość techniczna publikacji cyfrowej ograniczona rozdzielczością monitora,
• nadmiar informacji,
• możliwość zafałszowania informacji,
• przyzwyczajenia czytelników do druku tradycyjnego.

Podsumowanie:

• Biblioteka cyfrowa powstaje przy współpracy informatyków i bibliotekarzy, korzystać z niej może jednocześnie szerokie grono użytkowników.
• Nie jest możliwe przedstawienie jednoznacznej struktury biblioteki cyfrowej, ponieważ występują różnice w:
  • rodzajach zbiorów,
  • przesłankach do tworzenia zbiorów cyfrowych,
  • zamierzonych celach,
  • organizacji,
  • procesie technologicznym.
• Należy zadbać o korelacje między funkcjonującym (lub planowanym) systemem bibliotecznym a biblioteką cyfrową zapewniając spójność kodowania na każdym etapie tworzenia zbioru cyfrowego.
• Ze względu na obszerność plików oprócz kompresji należy także zwrócić uwagę na optymalizacje struktury bazy danych.
• Cyfrowa biblioteka stwarza komfort użytkownikowi, który wirtualnie może odwiedzać biblioteki, przeglądać ich zasoby i korzystać z pełnych tekstów wybranych dzieł.