Lidia Szczygłowska Biblioteka wirtualna jako kolejny etap komputeryzacji biblioteki Biblioteka Główna Politechniki Częstochowskiej

Koncepcja umieszczenia pełnych tekstów skryptów uczelnianych na stronie internetowej Biblioteki Głównej Politechniki Częstochowskiej pojawiła się w sposób tak naturalny, iż trudno byłoby w tej chwili zastanawiać się nad tym, kto pierwszy wystąpił z taką propozycją. Była to wspólna inicjatywa Władz Uczelni, Działu Wydawnictw i Biblioteki Głównej. Co więcej, niezależnie w tym samym czasie okazało się, że tematyką tworzenia biblioteki wirtualnej zainteresowani są pracownicy naukowi uczelni i ich dyplomanci w ramach projektu PIONIER.

Zastosowanie nowoczesnych technologii w procesie organizacji dostępu do zasobów informacji zasadniczo zmieniło sposób funkcjonowania Biblioteki. Poprzez stworzenie własnej strony WWW jej zasoby stały się integralną częścią globalnej sieci, a także źródłem bieżącej i wiarygodnej informacji. Strona internetowa Biblioteki Politechniki Częstochowskiej, podobnie jak większość witryn bibliotek naukowych, jest w zasadzie serwisem informacyjnym oferującym szeroki zasób wiadomości i rozbudowane usługi biblioteczno-informacyjne. Zakres niektórych usług bibliotecznych i informacyjnych związanych ściśle z biblioteką tradycyjną systematycznie zmniejsza się na rzecz usług przedstawianych drogą elektroniczną. Umieszczenie tzw. e-książek na stronie WWW byłoby kolejnym wyjściem naprzeciw oczekiwaniom użytkowników.

Systematyczne przeglądanie witryn różnych bibliotek, analizowanie sposobu organizacji i prezentacji już istniejących bibliotek wirtualnych oraz studiowanie dostępnej literatury na ten temat pozwoliło na wybranie wstępnego kierunku działania.

Najprościej było zdecydować się na format, w jakim e-książki powinny zostać umieszczone na stronie internetowej. Publikacje przygotowane do druku, czy te sprzed kilku lat są w wersji elektronicznej, pozostaje więc kwestia konwersji na odpowiedni format. Starsze pozycje przeznaczone do wznowienia będą wymagały zastosowania dobrej jakości skanera, a następnie przekonwertowania zapisanych plików.

W ostatnich latach ostatecznie wykrystalizował się niekwestionowany standard w kategorii publikacji elektronicznej - jest nim Adobe Portable Document Format (lub Portable Digital Format), znany jako PDF. W przeciwieństwie do formatu HTML, który poddaje się zmianom dokonywanym poprzez różne typy platform systemowych, przeglądarek lub ustawień użytkownika, PDF może zamieniać formatowany tekst, grafikę, potrzebne czcionki, a także elementy multimedialne oraz interaktywne, co sprawia, że zachowuje wygląd oryginalnego dokumentu z o wiele większą wiernością.

Do ich otwierania, odczytu i wydruku konieczny jest program Adobe Reader, udostępniany bezpłatnie i dostępny praktycznie dla każdej platformy sprzętowej oraz programowej. Płatne są natomiast narzędzia do przygotowania dokumentów takie jak Adobe Aprobat 5.0 (wraz z Adobe Capture 3.0 i Adobe Distiller) oferujący kompletne rozwiązania do konwersji wszelkich elektronicznych dokumentów do formatu Adobe PDF, które mogą być następnie przeglądane, wzbogacane notatkami i drukowane na każdym komputerze. Poza tym daje on szerokie możliwości zabezpieczeń na różnych poziomach, łącznie z koniecznością elektronicznego podpisu.

Jeszcze kilka lat temu bardzo poważnym konkurentem był Envoy, który był dołączany za darmo do pakietu WordPerfect Office. Producent zrezygnował z rozwijania Envoya i Corel dostarcza teraz WordPerfect 2000 razem z narzędziami do tworzenia dokumentów PDF bezpośrednio z poziomu edytora WordPerfect 9 i pakietu prezentacyjnego Presentations 9.

PDF współpracuje bezpośrednio z dokumentami w formacie HTML i możliwe jest użycie dosyć skomplikowanych sposobów wbudowania PDF, łącznie z zastosowaniem skryptów, można się jednak ograniczyć do trzech bardzo prostych metod.

• pierwszy sposób polega na bezpośrednim odwołaniu się do dokumentu PDF w dokumencie HTML
  (np. < a href=licence.pdf>kliknij tutaj< /a>),
• drugim sposobem będącym tylko odmianą pierwszego, jest odwołanie do oddzielnej strony, na której jest zawarte odwołanie do dokumentu PDF,
• trzecia metoda to użycie polecenia embed. Najwygodniej jest je umieścić na oddzielnej stronie
  (np. <embed src="licence.pdf" width=700 height=500>).

Przed zakupem najodpowiedniejszego profesjonalnego narzędzia do konwersji na format PDF można wykorzystać możliwości darmowego programu biurowego OpenOffice, który posiada konwerter, aczkolwiek nie możemy oczekiwać, że będzie on posiadał takie możliwości, jakie oferują produkty Adobe. Można też próbować skorzystać z wersji testowej dostępnej on-line ze strony firmy Adobe, dającej możliwość przekonwertowania na ich serwerze pięciu dokumentów na format PDF.

Znacznie większym problemem będzie z pewnością kwestia prawna przedsięwzięcia. W tym wypadku liczymy na pomoc Działu Wydawnictw Uczelni, który także zaangażowany jest w projekt stworzenia biblioteki wirtualnej.

Pracownicy naukowi, publikując swoje prace w Dziale Wydawnictw, podpisują Umowę Wydawniczą, nabywając w ten sposób pełne prawa autorskie. Dlatego przed podjęciem prac nad archiwizacją skryptu konieczne jest uzyskanie pisemnej zgody na wprowadzenie dzieła do pamięci komputera, zwielokrotnienie dzieła techniką cyfrową i optyczną i umieszczenie go w powszechnie dostępnych sieciach komputerowych. W tym wypadku można wzorować się na świetnie opracowanym tekście oświadczenia umieszczonego na stronie internetowej AGH.

Kolejnym etapem, po rozwiązaniu kwestii praw autorskich i dokonaniu odpowiedniej obróbki, jest ulokowanie publikacji elektronicznej na serwerze bibliotecznym, a następnie udostępnianie w sieci. Idealnym rozwiązaniem byłaby możliwość zintegrowania tekstów elektronicznych z katalogiem komputerowym biblioteki tak, by użytkownik, przeszukując katalog komputerowy, po znalezieniu pozycji, która istnieje w wersji elektronicznej, mógł na ekranie komputera zobaczyć jej pełny tekst. Takie rozwiązanie zastosowano w Bibliotece AGH, gdzie równolegle do opisów bibliograficznych książek w wersji tradycyjnej tworzy się opisy ich elektronicznych odpowiedników. Katalogowanie zgodnie z normą w formacie USMARC dla dokumentu elektronicznego, ze szczególnym uwzględnieniem pola 856 zawierającego informacje o lokalizacji dokumentu elektronicznego, daje możliwość przekierowania pomiędzy opisem bibliograficznym w katalogu komputerowym a odpowiednim tekstem elektronicznym. Istnieje też możliwość tworzenia takich opisów i powiązań z elektronicznymi wersjami książek tworzonych przez inne instytucje, dając początek bibliotekom cyfrowym.

Nasze plany stworzenia biblioteki wirtualnej muszą być dostosowane do możliwości sprzętowych, programowych i, co nie bez znaczenia, finansowych. Projekt udostępniania pełnych tekstów skryptów uczelni ze strony internetowej biblioteki okazał się możliwy do zrealizowania w oparciu o posiadane oprogramowanie funkcjonujące od kilku lat w bibliotece - APIS-ZB. System APIS-ZB komputeryzuje w pełnym zakresie działalność biblioteki dotyczącą obsługi czytelników, począwszy od katalogowania książek, a na ich wypożyczeniu skończywszy. Program działa w sieci lokalnej Novell NetWare i umożliwia szybkie wyszukiwanie książek oraz ich rezerwację bez konieczności wypisywania rewersu.

Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom użytkowników stworzyliśmy internetowy dostęp do katalogów komputerowych książek i czasopism biblioteki z witryny Biblioteki Głównej Politechniki Częstochowskiej (http://www.bg.pcz.czest.pl). Interfejs APIS-ZB katalogu książek i katalogu czasopism pod WWW wymagał stworzenia narzędzi importu danych z Novella z oprogramowania sieci lokalnej APIS-ZB, stworzenia bazy danych na nowym systemie, następnie stworzenia witryny internetowej tej bazy danych. System pracuje na platformie Windows 2000 wraz z zainstalowanym serwerem Apache. Katalog książek i czasopism zawiera opisy dostępnych w bibliotece woluminów i czasopism, bazując na opisach znajdujących się w bazie danych APIS-ZB (Novell). Aktualność danych (ilość opisów książek, stan egzemplarzy w magazynie) uzależniona jest od częstości przeprowadzanych aktualizacji - stan egzemplarzy prezentowany w opisach rekordów datowany jest na czas ostatniej aktualizacji.

Projekt przewiduje rozbudowę posiadanego systemu wyszukiwawczego APIS-ZB dostępnego pod WWW o nowe funkcje: wyszukiwania, przeglądania i dodawania wersji pełnotekstowych zbiorów. System umożliwiać będzie dodawanie trzech typów wersji elektronicznych dokumentu: w postaci jednego zwartego pliku, wersji w postaci zbioru plików odpowiadającym np. poszczególnym rozdziałom oraz wersji w postaci zeskanowanego dokumentu składającej się z pojedynczych stron.

System zintegrowany będzie z programem APIS-ZB opartym o Novell NetWare sieci lokalnej biblioteki, w którym katalogowane są zbiory. W katalogu komputerowym obok opisów bibliograficznych książek w wersji tradycyjnej będą katalogowane pozycje pełnotekstowe z uwzględnieniem pola 856 formatu USMARC, w którym umieszczona zostanie informacja o lokalizacji dokumentu elektronicznego. Po aktualizacji danych nowe opisy bibliograficzne pojawią się w katalogu pod WWW i w przypadku książek w wersji elektronicznej pojawi się link umożliwiający przejście do wersji pełnotekstowej. Istnieje też możliwość tworzenia takich opisów i powiązań z elektronicznymi wersjami książek tworzonych przez inne instytucje.

Zadania te wymagać będą: rozbudowy systemu aktualizacyjnego APIS-ZB (WWW) o nowe pola w opisie, rozbudowę systemu wyszukiwawczego poprzez wbudowanie pola „szukaj” wersji pełnotekstowych, stworzenie narzędzi umożliwiających ładowanie wersji pełnotekstowych na serwer Windows 2000, a także stworzenie narzędzi umożliwiających prezentacje załadowanych wersji pełnotekstowych, zarówno dokumentów podzielonych na rozdziały, jak i pozycji zbudowanych z pojedynczych stron. Ponadto konieczne będzie opracowanie systemu archiwizacji zbiorów pełnotekstowych.

Przyjęcie takiego rozwiązania umożliwi zintegrowanie dwóch baz, a także scalenie katalogów książek w wersji tradycyjnej oraz e-książek przy minimalnych nakładach finansowych.

W pierwszym etapie udostępniane będą dokumenty elektroniczne tworzone w Dziale Wydawnictw i dostarczone do biblioteki w postaci plików PDF, następnie projekt przewiduje także możliwość ładowania w postaci skanów książek starszych.

Tymczasem zanim na naszej witrynie internetowej pojawi się pierwsza własna pozycja pełnotekstowa, oferujemy naszym użytkownikom linki do istniejących polskich i zagranicznych bibliotek wirtualnych.

Tematyka bibliotek wirtualnych stała się "modna" nie tylko wśród bibliotekarzy, pojawia się na licznych konferencjach, najczęściej związanych z problematyką nauczania na odległość (distance learning), e-businessu, e-marketingu, multimediów, czy społeczeństwa globalnej informacji. W wykorzystaniu środków i metod informatycznych do wspomagania nauczania niebagatelną rolę odgrywają biblioteki, co jest ważnym wyróżnikiem społeczeństwa informacyjnego. Tempo jego kształtowania w dużym stopniu zależy od zakresu i jakości dostępu do informacji wyselekcjonowanych i przetworzonych, dostosowanych do zmieniających się potrzeb użytkowników.

Bibliografia

1. Radwański Aleksander: Biblioteka wirtualna - problemy definicyjne. In: EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line]. 1999, nr 8. [dostęp 23 października 2003]. Dostęp w WWW: http://ebib.oss.wroc.pl/arc/e008-02.html.
2. Dobrzyńska-Lankosz Ewa.: W kierunku biblioteki cyfrowej, Sprawy Nauki 2000, nr 11, s.8-9.
3. Medveczki Marianna: Remote Access Electronic Resources and Documents in Library Systems. W: 2nd International Conference Multimedia in Business 2000, Częstochowa 20-22 września 2000 . Częstochowa 2000, s. 453-462
4. Mats G. Lindquist: Digital Library Work: Meeting User Needs. W: The Impact of Electronic Publishing on the Academic Community, Stockholm, 16-20 April 1997.
5. Wykorzystano materiały dostępne na stronach: http://victoria.uci.agh.edu.pl/BG, http://www.adobe.com, http://www.census.gov/main/www/pdf.html, http://www.wimal.com.pl