Anna Grygorowicz, Małgorzata Gorczewska, Kamila Mamorska
Biblioteka Główna Akademii Medycznej w Gdańsku

Gromadzenie zbiorów w polskich bibliotekach medycznych w latach 2000-2003 - analiza wyników ankiety

Gromadzenie to podstawowa czynność bibliotekarska, służąca tworzeniu i rozwojowi księgozbioru, zgodnie z ustaloną polityką i specjalizacją. Odbywa się drogą zakupu, wymiany, darów i egzemplarza obowiązkowego, otrzymywanego przez biblioteki w komplecie lub w wyborze. Gromadzenie jest, więc, działaniem mającym na celu zebranie i ewidencję nabytków i informacji.

Zważywszy na tendencje rozwijające się w Polsce jest to także proces organizowania dostępu do źródeł bibliograficznych i tekstowych zapisanych w formie elektronicznej, dostępnych w technologii cyfrowej w macierzystej bibliotece, posadowionych na własnym serwerze lub dostępnych z serwerów obcych.

W celu poznania wszystkich problemów związanych z gromadzeniem różnych typów zbiorów i zmian zachodzących w tym procesie przygotowano ankietę, którą rozesłano do 11 bibliotek uczelni medycznych w Polsce, Głównej Biblioteki Lekarskiej (GBL) oraz 13 bibliotek instytutów medycznych. W założeniu autorek ankiety chciano uzyskać odpowiedź na kilka pytań:

• na ile ostatnie lata zmieniły proces gromadzenia zbiorów?
• co jest tradycyjnym, uświęconym latami praktyki działaniem, a co nowego wymusza era gospodarki rynkowej?
• do czego prowadzą coroczne cięcia budżetowe dotykające szkolnictwo wyższe i naukę?
• jak na proces gromadzenia, tj. na tworzenie zasobów bibliotecznych wpływa informatyzacja?

Ankieta - z obszerną ilością pytań, od bardzo ogólnych, charakteryzujących bibliotekę, do szczegółowych i nawet specyficznych - dostarczyła materiału, który po przeliczeniu i przeanalizowaniu pozwala na przedstawienie właściwie każdej biblioteki na tle pozostałych, a jednocześnie charakteryzuje procesy globalnie.

Analizę porównawczą oparto na odpowiedziach uzyskanych z 10 bibliotek uczelni medycznych (1 odpowiedź wpłynęła z tak dużym opóźnieniem, że nie została uwzględniona), z Głównej Biblioteki Lekarskiej i 4 bibliotek instytutowych: Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi (IMP), Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie (CMKP), Instytutu Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie (IP-CZD) i Instytutu Centrum Onkologii w Warszawie (COI). Nie wszystkie biblioteki udzieliły odpowiedzi na każde postawione pytanie, co być może jest związane z ich specyficznym sposobem gromadzenia zbiorów.

1. Stan zbiorów

Odpowiedzi na pierwsze pytania ankiety dają podstawowe informacje o badanych bibliotekach medycznych: o zbiorach i czytelnikach. Na tej podstawie możemy z dumą powiedzieć, że mamy bogate zasoby liczące łącznie ponad 3 700 000 jednostek i przeszło 69 tys. zarejestrowanych czytelników.

Wielkość zbiorów w bibliotekach uczelni medycznych jest zróżnicowana i waha się od ponad 170 tys. (w Bibliotece Głównej Śląskiej Akademii Medycznej - BG Śl. AM) do prawie 560 tys. jednostek (w Bibliotece Głównej Akademii Medycznej w Gdańsku - BG AMG), co daje średnią 360 355 jednostek na jedną bibliotekę.

Udział procentowy poszczególnych typów zbiorów kształtuje się następująco:
Tabela 1.

Wykres 1.

W ramach wydawnictw zwartych ilość podręczników waha się od 20 tys. (BG Śl. AM) do 136 tys. tomów (Biblioteka Główna Akademii Medycznej w Poznaniu - BG AM Poznań), co daje średnią na podstawie danych z 7 bibliotek - ok. 60 tys. tomów na bibliotekę.

Zbiory łączne GBL wynoszą 592 935 tomów, z czego 89% stanowią zbiory zwarte i ciągłe, natomiast w bibliotekach 4 instytutów znajduje się łącznie 130 150 jednostek.

Największy zasób materiałów drukowanych posiada CMKP a najmniejszy COI. Wśród zbiorów specjalnych w bibliotekach uczelni medycznych zbiory na nośniku elektronicznym stanowią znikomy procent ogółu zasobów i liczą od 42 (Biblioteka Główna Uniwersytetu Medycznego w Łodzi - BG UM Łódź) do 1392 jednostek (BG AMG).

2. Zarejestrowani czytelnicy

Podstawowa działalność każdej biblioteki ukierunkowana jest na czytelnika (użytkownika). Rosnąca liczba użytkowników bibliotek jest niewątpliwie wynikiem rozszerzenia ofert dydaktycznych uczelni (nowe kierunki, typy studiów, np. licencjackie i form - zaoczne, dzienne, odpłatne itp.). Niestety fakt ten nie pociąga za sobą wzrostu nakładów asygnowanych przez uczelnie na uzupełnianie zbiorów. W 2003 r. w bibliotekach uczelni medycznych zarejestrowanych było łącznie 69 121 czytelników, największą ilość wykazała Biblioteka Główna Akademii Medycznej w Warszawie (BG AM Warszawa) - 10 194, najmniejszą Biblioteka Główna Akademii Medycznej we Wrocławiu (BG AM Wrocław) - 4 563, natomiast GBL ma 494 czytelników, a biblioteki instytutowe podały sumarycznie 5 334 czytelników.

Wykres 2.		Wykres 3.

Porównując dane z lat 2000 i 2003, średni przyrost czytelników w bibliotekach uczelni medycznych wyniósł 28%. Największy odnotowują BG AM Warszawa, Biblioteka Główna Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego (BG CM UJ) i Biblioteka Główna Akademii Medycznej w Białymstoku (BG AM Białystok). GBL odnotowała wzrost czytelników o 29%, a biblioteki instytutowe CMKP, IP-CZD odpowiednio o 13,5% i 1,2 %, natomiast IMP i COI odnotowały spadki o 27% i 44%. Średni przyrost liczby studentów wśród czytelników porównując dane za 2000 r. i 2003 r. wyniósł 20%.

Z porównania wielkości zbiorów wydawnictw zwartych do ilości zarejestrowanych czytelników otrzymujemy interesujące wskaźniki:

• dla bibliotek uczelni medycznych:
  • 35 tomów przypadających na 1 czytelnika,
  • 13 podręczników na 1 studenta (na podstawie danych z 7 bibliotek),
• dla GBL - 1 067 tomów na 1 czytelnika (łącznie z wydawnictwami ciągłymi),
• dla bibliotek instytutowych 17 tomów na 1 czytelnika.

3. Gromadzenie zbiorów w strukturze organizacyjno-funkcjonalnej

Gromadzenie generalnie rozpatrywano w kilku aspektach:

• ilościowego uzupełniania różnego rodzaju zbiorów wydawnictw (zwartych, ciągłych, specjalnych);
• źródeł finansowania
• sposobów czerpania informacji o nowościach wydawniczych.

Pytania ankiety od 3 do 5 dotyczyły umiejscowienia gromadzenia zbiorów w strukturze organizacyjno-funkcjonalnej bibliotek.

We wszystkich bibliotekach uczelni medycznych i w GBL w strukturze organizacyjnej wyodrębniony jest dział gromadzenia zbiorów, w tym w 6 bibliotekach zajmuje się on gromadzeniem wszystkich typów zbiorów, a w 3 bibliotekach połączony jest z działem opracowania.

Gromadzenie wydawnictw ciągłych w 5 bibliotekach leży w kompetencjach działu czasopism, a w 3 bibliotekach (Biblioteka Główna Akademii Medycznej w Lublinie -BG AM Lublin), BG AM Wrocław i BG AM Warszawa) dział informacji naukowej gromadzi bazy i e-czasopisma.

Odnotowuje się rozpiętość w ilości osób ściśle zajmujących się gromadzeniem: od 1 (BG AM Białystok) do 6 (BG AM Wrocław i BG AM Warszawa) i 8 osób w GBL.

W odpowiedzi na pytanie dotyczące osób mających wpływ na politykę gromadzenia zbiorów, wszystkie biblioteki na pierwszym miejscu wymieniły dyrektorów bibliotek, jedynie w bibliotece CMKP wpływ decydujący o zakupie mają pracownicy naukowo-dydaktyczni. Następne miejsca zajęli: kierownicy gromadzenia, pracownicy naukowo-dydaktyczni, a na ostatnim miejscu rada biblioteczna i studenci.

Wykres 4.

Na pytanie "Czy biblioteka gromadzi centralnie zbiory?" wszystkie biblioteki udzieliły pozytywnej odpowiedzi.

4. Roczne wpływy poszczególnych typów zbiorów

Kolejne pytanie dotyczyło rocznych wpływów wydawnictw w latach 2000-2003. Odpowiedzi na pytanie o wielkość rocznych dopływów nowych zbiorów miały dać obraz sytuacji bibliotek medycznych w zakresie uzupełniania zbiorów w tak trudnych pod względem finansowym czasach.

A. Wydawnictwa zwarte

Porównując dane z lat 2000, 2001, 2002 należy odnotować 27% spadek ogółu wpływów, w tym polskich o 7%, a zagranicznych aż o 74%, natomiast trzeba zauważyć 7% wzrost wpływów w 2003 r.

Wykres 5.

Podane przez niektóre biblioteki ponad przeciętne wpływy roczne wydawnictw zagranicznych wynikają prawdopodobnie z dużej ilości otrzymywanych darów.

Z posiadanych danych wynika, że na 1 zarejestrowanego czytelnika we wszystkich bibliotekach uczelni medycznych wpłynęło w 2003 r. 0,46 tomu, tylko do BG AMG 1,21 tomu.

Wykres 6.

Podstawowym sposobem pozyskiwania zbiorów zwartych jest zakup. Wpływy roczne z tego źródła wahały się w 2003 r. od 326 tomów (w GBL) do 3859 (w BG Śl. AM). Porównując dane z 2000 r. z danymi z roku 2003 zaobserwować można, iż wpływy z zakupu zmalały o 21%.
Drugim pod względem wielkości źródłem uzupełniania zbiorów są dary, ich ilość waha się w poszczególnych latach. Duża ilość darów w latach 2002-2003 w BG UM Łódź wynika ze zmian organizacyjnych tzn. z połączenia łódzkiej Akademii Medycznej z Wojskową Akademią Medyczną i powstaniem Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, natomiast duża ilość darów w BG AMG w 2003 r. wiąże się z przejęciem egzemplarza obowiązkowego z BG UG oraz zbiorów likwidowanych bibliotek policealnych szkół medycznych. Tylko trzy biblioteki uczelni medycznych dokonują zakupu wydawnictw zwartych ze środków klinik i zakładów, a cztery powiększyły księgozbiór o egzemplarze obowiązkowe.

Trzecim źródłem uzupełniania wydawnictw zwartych jest wymiana. Porównując dane z 2000 r. do danych z 2003 r. ilość wydawnictw przekazanych drogą wymiany zmalała o 38%, jest to zapewne wynikiem działań oszczędnościowych.

Wykres 7.

W zbiorach zwartych ważną grupą materiałów są podręczniki i skrypty. Dwie biblioteki nie prowadzą osobnej ewidencji dla tego typu materiałów, a jedna od 2002 r. ich nie inwentaryzuje.

Wykres 8.

Dane z 8 bibliotek wykazują, iż ilość pozyskanych egzemplarzy w 2003 r. waha się od 344 (BG AM Białystok) do 1938 tomów (BG AMG), średnio pozyskano 869 egzemplarzy podręczników i skryptów, co stanowi 30% spadek w stosunku do 2000 r.

Nadesłane dane wykazują, że biblioteki ograniczają ilość nabywanych egzemplarzy poszczególnych tytułów podręczników; np. w 2003 r. w 5 bibliotekach kupowany był 1 tytuł średnio w 4 egzemplarzach. Zwiększone wpływy podręczników i skryptów w BG AMG są wynikiem przejęcia bibliotek policealnych szkół medycznych. W 2003 r. wpływało statystycznie na 1 studenta 0,22 tomu tej kategorii zbiorów. Biblioteki instytutowe także odnotowują spadek rocznych wpływów wydawnictw zwartych w latach 2000-2003 (8%), tylko IP-CZD notuje wzrost.

B. Zbiory specjalne

Porównując roczne wpływy zbiorów specjalnych tradycyjnych w latach 2000 i 2003 obserwuje się 123% wzrost i jest to zapewne związane z przekazywaniem bibliotekom prac licencjackich i magisterskich.

Wykres 9.

Niestety nie odnotowuje się wzrostu zbiorów specjalnych na nośnikach elektronicznych, są one nabywane na przestrzeni ostatnich czterech lat na zbliżonym, bardzo niskim poziomie; dane dotyczą również bibliotek instytutowych.

C. Wydawnictwa ciągłe

W przypadku prenumerowanych wydawnictw ciągłych, w 2003 r. roczne wpływy polskich wydawnictw wahały się w poszczególnych bibliotekach pomiędzy 297 (AM Poznań) a 476 tytułami (AM Wrocław), natomiast wydawnictw zagranicznych pomiędzy 172 (AM Białystok) a 324 tytułami (CM UJ).

Wykres 10.

Liczba prenumerowanych ciągłych wydawnictw polskich w 2003 r. w porównaniu z 2000 r. wzrosła o 4%, natomiast wydawnictw ciągłych zagranicznych zmalała o 19%. Najmniejsza ilość skreśleń tytułów przypada na 2001 r.

Liczba nowych tytułów wprowadzonych do prenumeraty w 2000 r. waha się pomiędzy 5 (AM Poznań) a 75 (CM UJ), natomiast w 2003 r. pomiędzy 5 (AM Poznań) a 28 (BG AMG). Z porównania liczby skreśleń w ostatnich latach z liczbą nowych tytułów czasopism wynika, że skreśleń jest dwukrotnie więcej. Zaznaczyć jednak należy, że wśród nowych tytułów dominują wydawnictwa ciągłe polskie, natomiast wśród skreśleń wydawnictwa zagraniczne.

W bibliotekach instytutów medycznych obserwujemy znaczący spadek polskich wydawnictw ciągłych. W odniesieniu do wydawnictw zagranicznych wzrost w latach 2000-2002, a niewielki spadek w 2003 r.

5. Zasoby elektroniczne

Analizując dane dotyczące czasopism pełnotekstowych w wersji elektronicznej widać wyraźnie, że biblioteki otrzymują dostępy głównie w ramach prenumeraty tytułów w wersji drukowanej oraz poprzez udział w konsorcjach. Tylko jedna biblioteka uczelniana (BG AMG) zakupiła w 2003 r. w wersji sieciowej dostęp do 2 tytułów z grupy NATURE, a biblioteka COI posiada 1 taki tytuł.

W 2003 r. wszystkie biblioteki miały dostęp do bazy bibliograficznej PBL; 8 bibliotek uczelnianych udostępniało w ramach konsorcjum bazę EMBASE, 7 bibliotek uczelnianych i wszystkie instytutowe - MEDLINE OVID, 6 - MEDLINE EIFL, 6-JCR.

Bazy czasopism pełnotekstowych:

Wykres 11.

W 2003 r. najwięcej, bo aż 17 baz udostępniała BG CM UJ, na drugim miejscu jest BG AM Poznań z 16 bazami. Na pytanie dotyczące elektronicznych wersji książek ankiety wykazują, że są one udostępniane jednostanowiskowo w pomieszczeniach bibliotek.

6. Wydatki na zakup poszczególnych typów zbiorów

Wykres 12.

Na pytanie dotyczące struktury wydatków odpowiedziało tylko 9 bibliotek uczelni medycznych. Z otrzymanych danych wynika, że największym obciążeniem dla budżetów bibliotek jest koszt prenumeraty wydawnictw ciągłych zagranicznych w wersji drukowanej. Stanowi on średnio 55% wydatków, na drugim miejscu znajdują się wydawnictwa zwarte polskie - 16%, na trzecim miejscu - bazy i wydawnictwa zwarte zagraniczne - po 7%, wydawnictwa ciągłe polskie 6,5%. Średnią wydatków zawyża BG AM Warszawa wykazując wysokie koszty zakupu wydawnictw zwartych polskich. Wydatki na gromadzenie zbiorów specjalnych, w tym na nośnikach elektronicznych są nikłe, nie wynoszą nawet 0,5%.

Pomimo że liczba kupowanych wydawnictw ciągłych zagranicznych zmalała o 7%, to wydatki z budżetu bibliotek zmalały tylko o 3%. Jest to zapewne związane z ciągłym wzrostem cen rocznej prenumeraty tytułów.

7. Źródła finansowania gromadzonych zbiorów w latach 2002-2003

Gromadzenie wydawnictw zwartych finansowane jest średnio w 42% z budżetu bibliotek, w ok. 36% ze środków zakładów i klinik, w 13% ze środków DWB i w 7% z dotacji Komitetu Badań Naukowych (KBN).

Wykres 13.

W bibliotekach instytutów głównym źródłem finansowania wydawnictw zwartych jest budżet instytutu, średnio w tym okresie w 47%.

Analizując dane z bibliotek uczelni medycznych dotyczące zakupu zbiorów specjalnych, należy podkreślić, że w 2003 r. finansowanie z budżetów bibliotek zmalało w stosunku do 2002 r. o 35,5% na rzecz wzrastającego udziału środków klinik i zakładów o 79%.

Wykres 14.

Wydawnictwa ciągłe polskie średnio w 45% opłacane są z dotacji DWB, w 36% z budżetów bibliotek, a w 15% ze środków klinik i zakładów. Trzy spośród ankietowanych bibliotek uzyskują tak duże środki z dotacji DWB, że umożliwiają im one realizację zakupu polskich wydawnictw ciągłych w 70-100%.

Wykres 15.

Wydawnictwa ciągłe zagraniczne średnio w 55% finansowane są z dotacji KBN, w największym stopniu w BG AM Wrocław, BG UM Łódź oraz w BG AM Lublin, natomiast udział budżetów bibliotek wynosi średnio 39%. W niewielkim stopniu w finansowaniu wydawnictw ciągłych uczestniczą fundusze klinik i zakładów - w ok. 3%, lecz w Poznaniu aż w 10%. Wydawnictwa ciągłe zagraniczne, także w bibliotekach instytutowych są finansowane głównie z dotacji KBN (średnio w 80%).

Bazy danych są finansowane średnio w 53% z budżetu biblioteki, w tym w 2003 r. w 100% w BG AM Warszawa. Środki z dotacji KBN pokrywają średnio 34% wydatków, w tym w 2003 r. w BG AMG i BG UM Łódź w 100%. W BG AM Lublin bazy danych nie obciążają budżetu biblioteki, są realizowane ze środków uczelni.

Analizując strukturę wydatków na bazy danych, daje się zauważyć obniżenie o ok. 5% kwot pochodzących z budżetu bibliotek na rzecz wzrostu dotacji KBN. Tylko 2 biblioteki instytutowe podają źródła finansowania baz danych: COI w 100% z budżetu instytutu, a w IP-CZD w 100% z dotacji KBN.

8. Źródła pozyskiwania informacji o nowych wydawnictwach

Wykres 16.

Z odpowiedzi ankietowych na pytanie 14 wynika, że wśród źródeł pozyskiwania informacji o wydawnictwach zwartych dominują tradycyjne katalogi wydawnicze i księgarskie - średnio w 19%, na drugim miejscu plasują się informacje z księgarń internetowych - 16%, a na następnych elektroniczne oferty wydawnicze i elektroniczne katalogi po 15%.

W odniesieniu do wydawnictw ciągłych rolę wiodącą spełniają egzemplarze okazowe (27%), dalsze miejsca zajmują drukowane oferty wydawnicze (15%), elektroniczne katalogi wydawnicze (14%), informacje od czytelników (11%).

W przypadku zbiorów specjalnych dominują elektroniczne oferty wydawnicze (15%), następnie oferty i katalogi wydawnicze tradycyjne (po 14%). Wśród innych na uwagę zasługują: prasa, Internet, Brandon's Lists.

Głównym źródłem pozyskiwania informacji o nowych wydawnictwach zwartych w bibliotekach instytutowych są także tradycyjne katalogi wydawnicze. Na drugim miejscu plasują się elektroniczne oferty wydawnicze. Ważną rolę spełniają także informacje uzyskane od czytelników i księgarnie internetowe.

9. Źródła zakupu zbiorów w 2003 r.

Biblioteki uczelni medycznych i GBL najczęściej nabywają wydawnictwa zwarte u wydawców (średnio 33%), w tym Biblioteka Główna Pomorskiej Akademii Medycznej (BG PAM) w 60%, BG AM Lublin w 55%, BG AM Poznań w 50%. Siedem bibliotek kupuje w księgarniach internetowych, w tym 3 na poziomie 20-25% ogółu nabywanych wydawnictw zwartych, w hurtowniach zaopatruje się 7 bibliotek (średnio 13%), w tym dwie na poziomie 40-45%.

Wykres 17.

U dostawców nabywa się średnio 24% wydawnictw zwartych, ale w BG Śl. AM aż 77%, w księgarniach realizuje się średnio 22% zakupów, ale aż 70% w BG AMG i 51% w BG CM UJ.

Dominują tradycyjne źródła zakupu: u wydawcy, dostawcy, w księgarni i hurtowni, ale zwiększa się rola księgarni internetowych. Biblioteki instytutowe najczęściej kupują książki w księgarniach, u dostawców i w księgarniach internetowych. Realizując zakupy wydawnictw zwartych biblioteki poszukują najtańszych źródeł, nawet w księgarniach negocjują cenę i starają się uzyskać korzystne rabaty.

Wykres 18.

Przy zakupie wydawnictw ciągłych dominują dostawcy (52%) i wydawcy (46%).

10. Procedura zamawiania wydawnictw ciągłych

Przy zakupie wydawnictw ciągłych polskich przeważa tryb zakupu z wolnej ręki (10 wskazań), na drugim miejscu jest wymieniany tryb zapytania o cenę (4 wskazania). W trzech przypadkach stosuje się przetarg nieograniczony.

Przy zakupie czasopism zagranicznych wszystkie biblioteki stosują przetarg nieograniczony. W bibliotekach instytutowych w przypadku czasopism polskich także dominuje zakup z wolnej ręki, w przypadku czasopism zagranicznych 3 biblioteki stosują tryb zapytania o cenę, 2 - przetarg nieograniczony i 1 - przetarg ograniczony.

11. Najwięksi dostawcy zbiorów

Wykres 19

Wśród dostawców zbiorów zwartych dominuje firma ABE Marketing (8 wskazań). Drugim z kolei dostawcą jest Wydawnictwo Lekarskie PZWL (7 wskazań w 2002 r., 6 - w 2003 r.), na trzecie miejsce w 2003 r. wysunęła się Lubelska Składnica Medyczna (4 wskazania), następnie Azymut (w 2002 r. - 2 wskazania, a w 2003 r. - 3 wskazania). ABE Marketing i PZWL są także największymi dostawcami wydawnictw zwartych w bibliotekach instytutów.

RUCH SA jest głównym dostawcą wydawnictw ciągłych polskich (8 wskazań w 2002 r., 7 - w 2003 r.), na kolejnych miejscach uplasowały się: VIA MEDICA (5 wskazań w 2002 r., 3 - w 2003 r.), Medycyna Praktyczna (po 3 wskazania w obu latach). Instytutowe biblioteki również najczęściej zaopatrują się w wydawnictwa ciągłe polskie za pośrednictwem firmy RUCH.

ABE Marketing jest największym dostawcą wydawnictw ciągłych zagranicznych (7 wskazań w 2002 r., 8 - w 2003 r.), następne miejsce zajmuje Swets Blackwell (3 wskazania w obu latach), w 2002 r. trzecie miejsce zajmowała firma EBSCO (3 wskazania), w 2003 r. to miejsce przypadło firmie IPS (2 wskazania).

Należy więc stwierdzić, że największym dostawcą literatury medycznej, zarówno dla bibliotek uczelni medycznych, jak i bibliotek instytutowych jest ABE Marketing.

12. Kryteria wyboru dostawcy zagranicznych wydawnictw ciągłych

Wykres 20.

Ankiety wykazały, że przy wyborze dostawcy zagranicznych wydawnictw ciągłych w ramach przetargu 5 bibliotek jako jedyne kryterium stosuje cenę (100%). Tylko w BG AM Warszawa cena stanowi zaledwie 35%, tyle ile warunki płatności (35%). Cztery biblioteki za ważne kryterium uznają system obsługi prenumeraty on-line, 6 bibliotek jako kryterium stosuje zapewnienie dostępu do wersji elektronicznych czasopism pełnotekstowych zamawianych w ramach prenumeraty drukowanej, 4 biorą pod uwagę system dostawy i procedury reklamacji, a 3 upusty, 5 bibliotek bierze pod uwagę inne usługi oferowane przez dostawcę w ramach prenumeraty, w tym 1 nadaje temu kryterium wartość 10%.

Cena jest głównym kryterium doboru dostawcy w bibliotekach instytutowych (80-100%).

13. Realizacja ustawy o podatku VAT

Na pytanie, w jaki sposób biblioteki realizują ustawę o podatku VAT, cztery biblioteki nie udzieliły żadnej odpowiedzi, a cztery inne realizują ustawę o podatku VAT zgodnie z jej wytycznymi.

14. Opłaty celne

Z przeprowadzonych badań wynika, że większość bibliotek nie dokonuje opłat celnych. Biblioteki BG Śl. AM, AM Wrocław i CM UJ robią to sporadycznie (przy nietypowym sprowadzaniu materiałów lub przy zatrzymaniu przesyłki przez Urząd Celny).

15. Gromadzenie prac licencjackich, magisterskich i doktorskich

Wśród zbiorów specjalnych szczególne miejsce zajmują w bibliotekach medycznych prace licencjackie, magisterskie i doktorskie. W związku z wzrastającą liczbą kończących studia pracą pisemną, liczba tych materiałów wzrasta w sposób widoczny w naszych zbiorach i jest nowym problemem - jak je opracowywać, jak gromadzić i jak udostępniać.

Poniższy tekst ilustruje, jak radzą sobie z tym poszczególne biblioteki.

Trzy z bibliotek gromadzą prace licencjackie i opracowują je alfabetycznie, 2 - również przedmiotowo; 5 bibliotek gromadzi i opracowuje prace magisterskie, ale tylko 2 opracowują je przedmiotowo.

Prace doktorskie gromadzą wszystkie biblioteki, opracowują je alfabetycznie i z wyjątkiem jednej - przedmiotowo.

Spośród bibliotek instytutowych, jedynie biblioteka IP-CZD gromadzi prace magisterskie i opracowuje je alfabetycznie i przedmiotowo.

Ten typ zbiorów ze względu na swój charakter udostępniany jest prezencyjnie na miejscu, zgodnie z ustawą o prawie autorskim. Nie wszystkie biblioteki udostępniają prace doktorskie w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych. Należy podkreślić, że spotyka się to z niezadowoleniem czytelników. Biblioteki wymagają pisemnej zgody autorów na udostępnianie prac doktorskich.

16. Stan mikrofisz

Badania ankietowe wykazują, że stan mikrofisz w bibliotekach w latach 2000-2003 uległ niewielkiemu zmniejszeniu jedynie o 1,3%. Generalnie, są to zasoby mało wykorzystywane, można nawet bez większego błędu powiedzieć, że są w ogóle nie wykorzystywane, bo ich forma jest już przestarzała.

17. Selekcja zbiorów

Z zebranych materiałów wynika, że biblioteki tylko w niewielkim stopniu dokonują selekcji zbiorów. Z pewnością wiąże się to z dużą pracochłonnością, czy brakiem dostatecznej liczby odpowiednio przygotowanych bibliotekarzy.

W 2003 r. usunięto ze zbiorów średnio 1,4% wydawnictw zwartych. Należy zaznaczyć, że największej selekcji dokonała BG AM Lublin usuwając w latach 2000-2003 prawie 93 tys. tomów wydawnictw zwartych, w tym zapewne również zaczytane i zdezaktualizowane podręczniki.

Brak szczegółowych danych nie pozwala dokonać pełnej analizy przeprowadzanych selekcji w grupie podręczników i skryptów. Najwięcej podręczników na przestrzeni ostatnich czterech lat usunięto w BG Śl. AM i BG AM Białystok. Dane z 6 bibliotek w 2003 r. pozwalają na stwierdzenie, że średnio usunięto ze zbiorów w każdej z bibliotek po 908 tomów podręczników.

Wykres 21.

W 2003 r. ze zbiorów bibliotek uczelni medycznych usunięto średnio 0,8% wydawnictw ciągłych, w tym największe ilości usuniętych wykazują: BG AM Lublin oraz BG PAM.

Ze względu na przestarzały nośnik usuwa się ze zbiorów specjalnych głównie mikrofisze, mikrofilmy, przeźrocza, taśmy magnetofonowe.

W bibliotekach instytutów tylko zbiory zwarte poddawane były selekcji. Najwięcej usunięto ich w 2000 r. - łącznie 2775 tomów (w tym 1555 podręczników), co stanowi ok. 3% całości zbiorów.

Porównując ilości zbiorów wpływających do ilości usuwanych zauważyć należy, że przyrost dominuje nad selekcją.

18. Środowiskowa polityka gromadzenia zbiorów

Formułując pytanie 24 autorzy ankiety mieli na uwadze współpracę pomiędzy bibliotekami różnych uczelni w regionie (o różnych profilach zbiorów), której przejawem jest np. w Trójmieście pozyskanie przez zainteresowane biblioteki egzemplarza obowiązkowego z BG UG (zgodnego z profilem ich gromadzenia) oraz konsultacje poprzedzające zakup zagranicznych wydawnictw ciągłych.

Pięć spośród 11 ankietowanych bibliotek nie prowadzi środowiskowej polityki gromadzenia zbiorów, sześć w różny sposób zinterpretowało pytanie. Tylko BG CM UJ i BG AM Wrocław odpowiedziały zgodnie z intencjami autorów. W ramach konsorcjum bibliotek naukowych Wrocławia BG AM Wrocław zakupuje część baz danych.

Przedstawione wyniki badań pozwalają na podsumowanie i wyciągnięcie końcowych wniosków.

Wnioski:

1. Zbiory bibliotek medycznych, mimo często podkreślanych trudności finansowych, wykazują tendencje wzrostowe.
   
   
2. Znacznemu wzrostowi liczby czytelników nie odpowiada wzrost rocznych wpływów, co jest spowodowane ogólnie znaną trudną sytuacją finansową. Pomimo wzrastającej liczby studentów, biblioteki ograniczają ilość nabywanych egzemplarzy podręczników. Zauważalny jest tylko niewielki przyrost zakupu wydawnictw ciągłych polskich, co łączyć należy z daleko posuniętą specjalizacją w medycynie i otwieraniem nowych kierunków studiów. Natomiast rośnie liczba nabywanych baz danych.
   
   
3. Największym obciążeniem dla budżetów bibliotek jest nadal finansowanie zakupu zagranicznych wydawnictw ciągłych w wersji drukowanej i elektronicznej. Wzrost cen tych wydawnictw powoduje spadek liczby prenumerowanych tytułów.
   
   
4. Dotacje KBN umożliwiają bibliotekom w decydującym stopniu zakup baz danych oraz drukowanych czasopism zagranicznych.
   
   
5. Zakup zbiorów w coraz większym stopniu jest finansowany ze środków klinik i zakładów.
   
   
6. Zwraca uwagę znikoma ilość nabywanych zbiorów specjalnych na nośniku elektronicznym.
   
   
7. Działania oszczędnościowe powodują spadek ilości wydawnictw przekazywanych drogą wymiany.
   
   
8. Informacje o nowościach w zasadzie otrzymujemy ze źródeł tradycyjnych, chociaż coraz częściej biblioteki sięgają do form elektronicznych.
   
   
9. Gospodarka rynkowa wymaga od bibliotek wyszukiwania i wybierania najkorzystniejszych źródeł nabycia (uzyskiwanie rabatów, upustów, zakup w hurtowniach, w ramach promocji itp.), stąd być może rynek bibliotek medycznych zdominowały następujące firmy: ABE Marketing, PZWL, Ruch, Via Medica.
   
   
10. W gromadzeniu zbiory specjalne zajmują szczególne miejsce. W ciągu ostatnich lat ich rodzaje zasadniczo się zmieniły. W odniesieniu do prac licencjackich, magisterskich i doktorskich postuluje się ujednolicenie sposobu ich gromadzenia, opracowania i udostępniania.
    W zakresie dokumentów audio-wizualnych ostatnio zaszło najwięcej zmian. Gromadzone do niedawna (dla przykładu: mikrofisze, mikrofilmy, przeźrocza, filmy szpulowe itp.) obciążają i zawyżają znacznie dane statystyczne podawane przez biblioteki. Stąd propozycja zastanowienia się nad przeprowadzeniem selekcji tego typu zbiorów, zwłaszcza, że stanowią one tzw. zasób martwy.
    Wydaje się, że warto problemom selekcji poświęcić odrębną konferencję, pamiętając jednak o tym, co należy zachować, dlaczego i gdzie, bowiem doświadczeni bibliotekarze, pomni na smutną historię bezpowrotnego zniszczenia wielu tysięcy bezcennych zbiorów, zawsze z pewnymi oporami przystępują do selekcji i usuwania określonych partii z własnych bibliotek.

Sumaryczne wyniki ankiet dostępne są w Bibliotece Głównej Akademii Medycznej w Gdańsku.