Jolanta Przyłuska
Biblioteka Naukowa Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi

Gromadzenie zbiorów czy zapewnienie dostępu do źródeł wiedzy - kierunki działania Biblioteki Instytutu Medycyny Pracy

1. Pośrednictwo biblioteki w dotarciu do materiałów źródłowych

Zasadniczą powinnością biblioteki jest gromadzenie i udostępnianie zbiorów. Nie określa to w ostatecznie sposobu gromadzenia, formy udostępniania, jak też nie definiuje postaci samych zbiorów. Zachodzące obecnie zmiany technologiczne powodują, że w bibliotekach obserwuje się stopniową zmianę sposobów działania bez naruszania podstawowych funkcji bibliotek. Procesy te inspirowane postępem techniki przyczyniają się do różnicowania form komunikowania się z czytelnikiem. Obok przekazu informacji wyrażonego w postaci druku współistnieje przekaz elektroniczny. Bibliotekarz staje się pośrednikiem pomiędzy źródłem wiedzy utrwalonym w dowolnej formie a odbiorcą. Rolą biblioteki jest udostępnianie wiedzy lub zapewnienie sposobów dostępu do jej źródeł^[1]. W tak zmieniającej się sytuacji nie wszystkie materiały muszą być gromadzone na stałe i archiwizowane na miejscu.

Dla czytelnika istotne staje się:

• dotarcie do materiałów źródłowych, także tych zgromadzonych w odległych fizycznie zbiorach elektronicznych,
• możliwość dostępu do informacji z własnego komputera,
• pozyskanie informacji pełnotekstowej, nie tylko bibliograficznej,
• łatwość wyszukiwania, bez konieczności poznawania różnych platform programowych^[2].

Pośrednictwo biblioteki w poszukiwaniu dokumentu źródłowego schematycznie przedstawia rys.1.

Wobec zachodzących zmian w dużych bibliotekach akademickich i oczekiwań środowiska naukowego zmieniają się także sposoby pracy w specjalistycznych bibliotekach instytutowych. W nich szczególnie uwydatnia się funkcja informacyjna biblioteki i sprawne dotarcie do źródeł. W celu prześledzenia zmian w Bibliotece Naukowej IMP przeanalizowałam metody tradycyjnego gromadzenia i porównałam je z nowymi formami pozyskiwania dokumentów.

2. Tradycyjne metody gromadzenia

2.1. Zakup książek

Polityka gromadzenia zbiorów poprzez zakup książek jest ściśle związana z rozpoznaniem potrzeb użytkowników Biblioteki IMP i możliwościami ich sfinansowania. Orientacja na rynku wydawniczym i szybka realizacja zakupów są ułatwione dzięki informacji za pomocą mediów elektronicznych, zanim książki dotrą do księgarń. Biblioteka IMP ogranicza się coraz częściej do zakupu pojedynczych egzemplarzy. W przypadku drogich wydawnictw zagranicznych, rola Biblioteki sprowadza się do wysyłania informacji o najnowszych wydawnictwach związanych z tematyką badań Instytutu do zainteresowanych czytelników, którzy włączają się w pozyskiwanie środków na ich zakup. Niestety, pomimo dążenia do gromadzenia najnowszych wydawnictw związanych z profilem księgozbioru, od kilku lat obserwuje się wyraźny spadek nakładów finansowych na zakup książek. W stosunku do 1998 r. zmalały one prawie czterokrotnie w 2003 r. (rys. 2). Mimo trudności do zbiorów pozyskano wydawnictwa stanowiące podstawę warsztatu naukowego w dziedzinie toksykologii, np.: Patty's Toxicology, ed. E. Bingham, vol.1-9, 2001; Patty's Industrial Hygiene, ed. R.L. Harris, vol. 1-4, 2000; Sax's Dangerous Properties of Industrial Materials, R. J. Lewis, vol. 1-3, 2000; Occupational Disorders of the Lung, ed. D.J. Hendrick, 2002; Clarke's Analysis of Drug and Poisons in Pharmaceuticals, Body Fluids and Postmortem Material, ed. A. C. Moffat, 2004.

2.2. Gromadzenie czasopism

Pozyskiwanie czasopism o tematyce medycznej, zazębiającej się z wieloma innymi dziedzinami wiedzy takimi jak toksykologia, fizyka, chemia, ergonomia, psychologia, czy socjologia, jest utrudnione ze względu na rozległość obszaru wiedzy. Kupowanie wydawnictw, w których tylko niektóre prace wchodzą w zakres zainteresowań badawczych Instytutu, sprowadza się do tworzenia zbioru wykorzystywanego w niewielkim stopniu.
Dlatego też wobec rosnących cen wydawnictw i rozwijających się możliwości szybkiego zakupu pojedynczych publikacji, kontynuacja prenumeraty drukowanej sprowadza się obecnie do zakupu tylko wybranych czasopism specjalistycznych. Tendencja spadkowa wyraźna jest zarówno w przypadku czasopism polskich, jak i zagranicznych (rys. 3). Wydaje się, że modelem docelowym w Bibliotece IMP przez najbliższe lata będzie współistnienie wyspecjalizowanych zbiorów drukowanych wraz z pozyskiwaniem formy elektronicznej. Stopniowa zmiana warsztatu pracy biblioteki i pracowników naukowych wiąże się z zapewnieniem sprawnego sprzętu, odpowiedniego oprogramowania oraz opanowaniem przez użytkowników metod poruszania się w zbiorach elektronicznych.

3. Zapewnienie dostępu do źródeł elektronicznych

3.1. Bazy danych

Odmienną formą zapewnienia dostępu do publikacji naukowych są bazy danych. Wykorzystywane od wielu lat bazy bibliograficzne stanowią wstępną fazę zbierania informacji o piśmiennictwie. Kolejnym etapem jest dotarcie do tekstu źródłowego. Wśród użytkowników Biblioteki IMP można zaobserwować dwa nurty poszukiwań: pierwszy to przeglądanie spisów treści i bibliografii w znanych czasopismach oraz całkowite zawierzenie pracownikom biblioteki w poszukiwaniu formy elektronicznej, drugi to samodzielne poruszanie się po źródłach elektronicznych i oczekiwanie, że dostęp do wiedzy za pomocą komputera będzie bardziej zintegrowany, bez konieczności przełączania się na różne platformy.

Jednym z serwisów użytkowanych od 2000 r. są bazy EBSCO. Kilkuletnie wykorzystywanie ich zaowocowało stopniowym zwiększaniem liczby pozyskanych tą drogą publikacji pełnotekstowych (rys. 4). Udostępnienie drugiego serwisu - ProQuest - spowodowało zmniejszenie zainteresowania bazami EBSCO. Fakt ten potwierdza dążenie czytelników do stosowania oprogramowania umożliwiającego jednoczesne przeszukiwanie kilku dostępnych źródeł. Konieczność opanowania metod poruszania się po różnych platformach, znajomość haseł, strategii wyszukiwania są przez czytelników postrzegane jako dodatkowa trudność w dotarciu do dokumentu. Testowanie bazy ProQuest w 2003 r. i jej zakup w 2004 r. dało kolejną możliwość wykorzystania publikacji elektronicznych (rys. 5).

3. 2. Biblioteczne systemy dostarczania publikacji elektronicznych

Kolejnym sposobem na pozyskanie publikacji jest zamówienie jej poprzez biblioteczne systemy skanowania i wysyłania formy elektronicznej na adres biblioteki zamawiającej. Jeśli nie ma czasopisma w bibliotece macierzystej, nie ma dostępu do formy elektronicznej, to następnym krokiem poszukiwań są biblioteki, które posiadają wersję drukowaną w kraju, a później poza granicami. W tym celu najskuteczniej przeszukuje się system DOC@MED, SDDE i SUBITO. Wprowadzenie ich do usług Biblioteki IMP w 2003 r. spotkało się z dużym zainteresowaniem czytelników. Analiza liczby zamówionych publikacji w poszczególnych miesiącach wykazuje tendencję rosnącą (rys. 6, 7).

Innym sposobem, rzadziej stosowanym, jest zakup publikacji poprzez płatne serwisy wydawców, po zalogowaniu i podaniu numeru konta bankowego. Korzystanie z tej formy jest drogie, jak też wymaga sprawnych łączy i dobrych komputerów.

Innym źródłem publikacji są bezpłatne zasoby internetowe. Część wydawnictw udostępnia swoje publikacje w ramach wolnego dostępu lub czasowej promocji. Podobnie bezpośredni kontakt czytelników z autorem poprzez pocztę e-mail, w znacznym stopniu przyczynia się do gromadzenia piśmiennictwa dla pracowników IMP. Są to dodatkowe źródła danych, nie podlegające rejestracji w bibliotece.

4. Kierunki działania Biblioteki IMP

Podsumowując przedstawione analizy, można zauważyć, że rysuje się dość wyraźny obraz Biblioteki nastawionej na pośrednictwo w pozyskiwaniu informacji źródłowej. Szczególnie w 2003 r., wobec ograniczenia zakupu wydawnictw książkowych i czasopism drukowanych, a przy wprowadzeniu innych form dostępu do wiedzy (bazy danych, zamawianie elektroniczne z innych bibliotek) wyraźnie wzrosła liczba artykułów naukowych udostępnionych dla pracowników IMP (rys. 8). Do kwietnia 2004 r. sprowadzono ze źródeł zewnętrznych 650 prac, co w skali roku rokuje duże wykorzystanie nowych form pozyskiwania materiałów.

Przy przechodzeniu od tradycyjnego gromadzenia do zapewnienia dostępu do wszystkich źródeł wiedzy, trzeba mieć na uwadze fakt, iż dostarczamy czytelnikowi kopie dokumentów, a nie oryginały. Czy ten proces można nazywać wypożyczaniem materiałów elektronicznych, czy powielaniem ich? Technika komputerowa spowodowała zwielokrotnienie kopii, oryginał widoczny jest tylko na ekranie. Za zwiększaniem wykorzystania form elektronicznych w stosunku do tradycyjnej przemawia w znacznym stopniu szybkość ukazywania się ich, aktualność informacji, możliwość dostępu do archiwum właściwie z własnego biurka, linki do materiałów źródłowych, interaktywność i wykorzystanie multimediów. Chociaż minusem jest czytanie z ekranu, to czytelnicy stopniowo zaczynają doceniać materiały zgromadzone za pośrednictwem Internetu. Wykorzystanie programów integrujących różne zasoby w sieci tzw. serwerów linkujących, czy komercyjnych systemów zarządzania czasopismami może ułatwiać czytelnikom poruszanie się w zewnętrznych źródłach, które stanowią uzupełnienie tradycyjnej biblioteki.

Przypisy:

[1] WOJCIECHOWSKI, J. Organizacja i zarządzanie w bibliotekach. Warszawa; Kraków : Wydaw. Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12432-6; WOJCIECHOWSKI, J. Idee i rzeczywistość: bibliotekarstwo pragmatyczne. Warszawa: Wydaw. Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2002. ISBN 83-87629-85-5.

[2] JANISZEWSKA, K. Elektroniczne dostarczanie dokumentów: nowy kierunek współczesnego bibliotekarstwa. Warszawa: Wydaw. Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2003. ISBN 83-89316-04-8.

Piśmiennictwo

1. WOJCIECHOWSKI, J. Idee i rzeczywistość: bibliotekarstwo pragmatyczne. Warszawa: Wydaw. Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2002. ISBN ISBN 83-87629-85-5.

2. WOJCIECHOWSKI, J. Organizacja i zarządzanie w bibliotekach. Warszawa: Państ. Wydaw. Nauk., 1997. ISBN 83-01-12432-6.

3. JANISZEWSKA, K. Elektroniczne dostarczanie dokumentów: nowy kierunek współczesnego bibliotekarstwa. Warszawa: Wydaw. Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2003. ISBN 83-89316-04-8.