Katarzyna Domańska Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Czytelnik z dysfunkcjami narządu wzroku i słuchu w bibliotece szkolnej

Prowadzone przez autorkę badania odbywały się jesienią 2003 roku w ośrodkach szkolno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży z wadą wzroku i słuchu. Celem ich było ustalenie, jakie formy pracy stosowane są w pracy z czytelnikiem niepełnosprawnym na terenie bibliotek szkolnych, jakie są możliwości działania biblioteki w pomocy i kompensacji uczniów w ośrodkach.

Badania przeprowadzono w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. Louisa Braille^,a oraz w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci i Młodzieży Słabo Słyszącej i Niesłyszącej. W badaniach wykorzystano technikę wywiadu i analizę dokumentów. Pytania zamieszczone w kwestionariuszu wywiadu dotyczyły historii placówki, kierunków kształcenia, funkcji i zadań biblioteki szkolnej, rodzaju gromadzonego księgozbioru, form pracy stosowanych w bibliotece, zajmowanego lokalu, dokształcania ukończonego przez personel biblioteki, które ułatwia pracę z czytelnikiem niepełnosprawnym. Analizie dokumentów podlegały sprawozdania, plany pracy, dzienniki pracy biblioteki szkolnej, kroniki, scenariusze zajęć.

Wspomniane placówki istnieją od wielu lat, mają duże doświadczenie i bogate tradycje w pracy z niepełnosprawnym wychowankiem.

Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. Louisa Braille^,a w Bydgoszczy

Ośrodek istnieje od 1872 roku. W 1882 roku zorganizowano szkolenie zawodowe w zawodzie organisty i stroiciela instrumentów. Natomiast w 1905 roku rozpoczęto szkolenie dziewcząt w zawodzie masażystki. Jest to najstarszy ośrodek dla niewidomych i słabo widzących w Polsce. Należy do szkół stowarzyszonych w UNESCO. W 2001 roku został wyróżniony przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej w ogólnopolskim konkursie "Euroszkoła w Internecie". Placówka współpracuje z licznymi szkołami, uczelniami, instytucjami, stowarzyszeniami, zakładami pracy w kraju i za granicą (USA, Niemcy, Anglia, Białoruś)^[1]. Jest nowoczesnym, otwartym i kreatywnym ośrodkiem, kształcącym obecnie uczniów niewidomych, słabo widzących, głuchoniemych i pełnosprawnych w wieku od 3 do 24 lat. Aktualnie z ośrodka korzysta 303 wychowanków. Kształcenie odbywa się na następujących poziomach:

• przedszkole,
• szkoła podstawowa,
• gimnazjum (autorskie klasy integracyjne o specjalności matematyczno-informatycznej i animacji kulturalnej),
• zasadnicza szkoła zawodowa o specjalności sprzedawca-handlowiec,elektromechanik, mechanik, monter maszyn i urządzeń, rolnik - gospodarstwo domowe,
• liceum ogólnokształcące i profilowane (autorskie klasy integracyjne o profilu ekonomiczno-prawnym),
• liceum ogólnokształcące dla dorosłych,
• oddział dla dzieci i młodzieży głuchoniewidomej (oddział istnieje od 1985 roku, jak dotąd jedyny w kraju, który kształci na taką skalę dzieci i młodzież, u których występuje równoczesne uszkodzenie narządów słuchu, wzroku i dodatkowe dysfunkcje, między innymi upośledzenie umysłowe)^[2].

Szkoła prowadzi internat dla dziewcząt i chłopców z szeroką ofertą zajęć pozalekcyjnych. Ponadto placówka dysponuje warsztatami szkolnymi, kształcącymi w wyżej wymienionych zawodach, klasopracowniami wyposażonymi w specjalistyczne pomoce dydaktyczne, bibliotekami, pracownią komputerową, specjalistycznymi gabinetami rehabilitacyjnymi, studiem radiowym, stołówką.

Proces wychowawczy realizowany jest przez wysoko wykwalifikowaną kadrę specjalistów do pracy w poszczególnych typach szkół, którzy są przygotowani z zakresu pedagogiki specjalnej - tyflopedagogiki. Wychowankowie odnoszą liczne sukcesy w dziedzinie sportu, nauki i kultury, zwyciężając w wielu organizowanych olimpiadach na terenie całego kraju.

Biblioteka

W placówce znajdują się dwie biblioteki: czarnodrukowa i "brajlowska". W bibliotece tradycyjnej znajduje się około 5 tysięcy woluminów, w bibliotece brajlowskiej - 7,5 tysiąca. Są to przede wszystkim lektury, podręczniki, literatura piękna w postaci książek o większym druku, książki mówionej, publikacje wydane w języku Braille^,a. Dużym utrudnieniem jest brak korelacji w wydawaniu podręczników pomiędzy książką drukowaną a "brajlowską". Zakłóca to i zwalnia realizację procesu dydaktycznego. Książki są kupowane ze środków funduszu Rady Rodziców. Dużą część stanowią dary sponsorowane przez różne instytucje, stowarzyszenia, osoby prywatne. Biblioteki poza tym, że udostępniają książki swoim wychowankom, również obsługują słabo widzących i niewidzących z najbliższego terenu, jak również z całej Polski (szczególnie swoich byłych wychowanków), wysyłając im książki do domu. Ta forma cieszy się coraz większym zainteresowaniem.

Sylwetka czytelnika

Ze zbiorów bibliotek korzystają przede wszystkim dzieci i młodzież w wieku od 3 do 24 lat ze schorzeniami wzroku, jak również dorośli (wysyłane książki). Czytelnicy to osoby, które są pozbawione zmysłu wzroku, najważniejszego zmysłu człowieka. Brak tego zmysłu może powodować takie konsekwencje, jak: niemożność odbioru wrażeń wizualnych, ograniczenie możliwości uczestnictwa w życiu codziennym, samodzielności w osiąganiu celów własnych zainteresowań, zawężenie możliwości rozwinięcia osobowości w życiu zawodowym i społecznym^[3]. Dla niewidomego niemożliwe jest poznanie barw, perspektywy, przedmiotów w ruchu i ich zmienności. Istotne jest działanie kompensujące przez poznanie dotykowe, słuchowe i werbalne. U osób z dysfunkcją wzroku bardzo ważna jest kompensacja zmysłów. Główną przeszkodę stanowi technika odbioru słowa pisanego^[4]. Poza tym często zdarza się, że tego typu czytelnicy w początkowej współpracy z biblioteką są bardzo niechętni i trudno ich zainteresować jakąś literaturą. Ciężko przełamać ich niechęć do wykonywania czynności, których sensu początkowo nie widzą. Wcześniejsze niepowodzenia sprawiają, że są nastawieni negatywnie do pracy. Wymagają indywidualnego podejścia i pomocy w kontakcie z książką w różnej postaci.

Formy pracy z czytelnikiem indywidualnym i rola bibliotekarza szkolnego

Należy zauważyć, że praca z czytelnikiem z dysfunkcjami wzroku to przede wszystkim praca indywidualna z każdym z czytelników i tylko taka praca może "zaowocować" dalszymi formami współpracy. Praca z czytelnikiem z dysfunkcją narządu wzroku jest trudna, gdyż tego typu czytelnik rzadko wykazuje zainteresowanie książką sam z siebie. Wymaga wiele pracy, wprowadzania w podstawowe niekiedy czynności, dużego zainteresowania ze strony nauczyciela bibliotekarza, indywidualnego podejścia i długoterminowego programu pracy w wdrażaniu do obcowania z literaturą. Bibliotekarz musi być przede wszystkim przygotowany do pełnienia takiej funkcji. Powinien posiadać opracowany program pracy, indywidualnie dostosowany do każdego dziecka - jego możliwości recepcji literatury, poziomu umysłowego i stopnia dysfunkcji narządu wzroku. W początkowej fazie współpraca opiera się na doskonaleniu umiejętności czytania, pisania. Pierwsze kontakty z książką połączone są z zabiegami relaksacyjnymi. Dużą trudność sprawia praca z tekstem, ze słownikiem i wymaga od bibliotekarza specjalnych metod i technik pracy z czytelnikiem indywidualnym. Podstawowy mechanizm pracy z czytelnikiem indywidualnym opiera się na właściwym połączeniu informacji o nim z informacją o piśmiennictwie. Na wiedzę o czytelniku składają się trzy rodzaje wiadomości: co czytelnik zna i przeczytał, jakie są jego faktyczne i potencjalne zainteresowania i sposób, w jaki czyta^[5].

Podobne formy pracy są stosowane w obu bibliotekach, pomimo że umiejętności czytania czytelników w każdej z nich są różne. Z biblioteki "brajlowskiej" korzystają przede wszystkim uczniowie niewidzący lub ze szczątkową funkcją narządu wzroku. Konieczne jest więc nauczanie poruszania się po nowym dla nich pomieszczeniu, jakim jest biblioteka. Nauczyciel bibliotekarz musi uczestniczyć w rozwijaniu orientacji przestrzennej wychowanków i ich samodzielnym poruszaniu się, co pozwoli zdobyć różne doświadczenia i uniezależni wychowanka od przewodnika i otoczenia. Ważna jest nauka poruszania się po bibliotece, korzystania z miejsc siedzących, korzystania z książki mówionej w różnej postaci (samodzielne włączenie i odsłuchanie). Bibliotekarz musi dokładnie poznać, z jakim wychowankiem ma do czynienia, czy jest to niewidomy od urodzenia, szczątkowo widzący, ociemniały czy niewidomy o złożonym kalectwie.

Odpowiedni dobór literatury i zachęcenie do czytania, nauczenie odbioru literatury procentuje tym, iż wychowankowie coraz częściej przychodzą do biblioteki. Stworzenie przyjaznej atmosfery, poczucia bezpieczeństwa jest szczególnie ważne dla osób niewidzących. Pierwszy kontakt z literaturą w różnej postaci odbywa się na miejscu w bibliotece, w ścisłej współpracy z bibliotekarzem, który na początku czyta lub słucha razem z wychowankiem daną książkę. Uczy go najpierw korzystania z książek. Dopiero dalszym etapem jest samodzielne korzystanie i wypożyczanie ich do domu czy internatu. Wymaga to długiego i żmudnego przygotowania czytelnika do uczestnictwa w zbiorowych formach pracy.

Budzenie aktywności i zainteresowań wychowanków stwarza szansę na większe lub mniejsze sukcesy. I tu także istotną rolę odegrać może książka, różnego typu literatura. Daje możliwość rozwijania zainteresowań, rozszerzenia wiedzy, odkrycia pasji i skupienia uwagi na zagadnieniach innych niż własna niesprawność^[6].

Formy pracy bibliotecznej z czytelnikiem zbiorowym

Zarówno w jednej, jak i drugiej bibliotece są realizowane liczne formy pracy z czytelnikiem indywidualnym i zbiorowym. Są one różne, o innym stopniu trudności ze względu na różnego czytelnika. Obie biblioteki współpracują z sobą w zakresie realizacji zaplanowanych imprez czytelniczych. Sytuacja jest o tyle trudna, że każda biblioteka ma do obsłużenia czytelnika z różną dysfunkcją wzroku, do tego jeszcze rozpiętość wieku jest bardzo duża (3-24), więc i formy pracy muszą być zróżnicowane również ze względu na wiek czytelników.

Jedną z form pracy jest Koło Przyjaciół Książki, w którym bardzo chętnie uczestniczy duża grupa czytelników (42), organizując m.in. różne imprezy czytelnicze. Koło brało udział w akcji "Cała Polska czyta dzieciom". Zorganizowano także czytanie bajek dla dzieci z przedszkola i klas nauczania początkowego przez uczniów gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej. Część spotkań odbywała się w salach przedszkola, a część w czytelniach obu bibliotek. W tej imprezie uczestniczyła duża liczba wychowanków, przez cały rok szkolny 2002/2003 - około 100 uczestników.

Koło Przyjaciół Książki również przygotowuje, redaguje i wydaje gazetkę Mały Bibliotekarz, która ukazuje się cyklicznie w formie drukowanej. Zawiera ona aktualności z życia biblioteki, wywiady, ciekawostki, prezentuje zakupione nowości.

Innymi propozycjami są licznie organizowane konkursy. Przeznaczone są dla wszystkich czytelników, np. konkurs znajomości lektur lub książek wybranego autora. Dotyczą zarówno książki drukowanej, brajlowskiej, jak i mówionej. Konkurs wiedzy o Bydgoszczy jest wieloetapowy, obejmuje: przygotowanie albumu, gazetki, legendy, znajomości historii. Jest organizowany przy współpracy Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy i I LO.

Odbywają się liczne spotkania z uczniami szkół masowych, wspólne zabawy, konkursy, wystawy, przedstawienia. Konkurs młodych twórców organizowany jest w różnych kategoriach wiekowych i specjalnościach: śpiew, malarstwo, twórczość literacka, rękodzieło. Następnie biblioteka organizuje prezentację tej twórczości. Są zapraszane inne szkoły, z którymi ośrodek od wielu lat współpracuje.

W gimnazjum jest realizowana ścieżka edukacji czytelniczej i medialnej, ze szczególnym nastawieniem na edukację medialną. Wiąże to się z wyjściami do ośrodków radia, telewizji, wydawnictw, redakcji gazet.

Dużym zainteresowaniem czytelników cieszy się konkurs opowiadania legend. Dzieci i młodzież chętnie biorą w nim udział, przygotowując teksty, charakteryzację, a często też inscenizację, wkładając ogrom pracy i zaangażowanie emocjonalne.

Również przy współpracy z Polskim Związkiem Niewidomych są organizowane imprezy czytelnicze: spotkania z autorami, konkursy czytelnicze, wycieczki, szkolenia.

Podsumowanie

Przyglądając się pracy i funkcjonowaniu bibliotek ośrodka szkolno-wychowawczego dla dzieci i młodzieży z dysfunkcjami wzroku, można zauważyć bardzo duży wkład pracy i poświęcenia w działaniu z czytelnikiem ze strony nauczycieli bibliotekarzy, którzy systematycznie dokształcają się, żeby sprostać oczekiwaniom czytelnika. Dostrzega się także ewaluację, jakiej ulegają biblioteki, dążąc do utworzenia szkolnego centrum informacji.

Ważna rola biblioteki jako pracowni wyrównującej braki kompensacyjne wychowanków sprowadza się często do prozaicznych rzeczy, ale niezwykle istotnych, jak: nauka czytania i pisania, odrabianie lekcji, pomoc w wyszukaniu wiadomości, pomoc w codziennym funkcjonowaniu w placówce. Patrząc na pomieszczenia bibliotek i liczbę odwiedzających czytelników, biblioteka swoją rolę jako miejsce terapeutyczne spełnia w doskonały sposób. Ma stałych czytelników, którzy przychodzą do biblioteki każdego dnia, gdyż wiedzą, że tam otrzymają pomoc w każdym zakresie, w jakim potrzebują. I to zarówno w sprawach dydaktycznych, wychowawczych i innych. Nauczyciel bibliotekarz jest w tej komfortowej sytuacji, że nie musi się spieszyć z realizacją programu dydaktycznego i każdemu może poświęcić (w miarę swoich możliwości) tyle czasu, ile dany czytelnik potrzebuje.

Kontakt z książką brajlowską, czarnodrukową czy "książką mówioną" ma istotne znaczenie dla oderwania od przykrych myśli o kalectwie i zwrócenia ich ku innym rodzajom aktywności, np. recytacji, graniu na instrumentach, rzeźbieniu, wyplataniu z lin^[6].

Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabo Słyszącej i Niesłyszącej im. Gen. Maczka w Bydgoszczy

Placówka istnieje od 1947 roku. Na początku swej działalności w pięknie położonym zespole pałacowym w Ostromecku funkcjonowała szkoła podstawowa, zawodowa, gospodarstwo przyzakładowe, internat. Szkoła zawodowa przygotowywała młodzież w zawodach: krawiectwo damskie i męskie, szewstwo, cholewkarz. Ze względu na brak należytych pomieszczeń stopniowej likwidacji podlegają warsztaty szkolne i szkoła zawodowa. W latach siedemdziesiątych działała tylko szkoła podstawowa i internat. W 1993 roku przeniesiono ośrodek do nowo wybudowanego budynku w Bydgoszczy. W tej chwili jest nowoczesnym ośrodkiem, posiada nową siedzibę w pełni przystosowaną dla potrzeb wychowanków. Aktualnie w ośrodku uczy się 270 uczniów. Kształci się dzieci i młodzież z różnymi wadami narządu słuchu, jak i dodatkowymi dysfunkcjami psychomotorycznymi, w wieku od 5 lat do 21 lat na poziomie:

• przedszkole (tylko "zerówka"),
• szkoła podstawowa,
• gimnazjum,
• zasadnicza szkoła zawodowa o specjalności elektronicznej, odzieżowej,
• technikum na podbudowie szkoły zawodowej - elektroniczne, odzieżowe,
• technikum czteroletnie gastronomiczne - specjalność: technolog żywienia.

Nie ma w tym ośrodku klas integracyjnych z dziećmi zdrowymi, tak jak to funkcjonuje w ośrodku dla niewidzących. Placówka posiada internat z dobrym zapleczem socjalnym, klasopracownie wyposażone w nowoczesne pomoce dydaktyczne, bibliotekę, pracownię komputerową, gabinety rehabilitacyjne, stołówkę. Realizatorami procesu dydaktycznego są specjaliści w dziedzinie surdopedagogiki.

Biblioteka

W ośrodku funkcjonuje biblioteka przeznaczona dla wszystkich wychowanków bez względu na szkołę, do której uczęszczają. Posiada 5813 woluminów, poza tym są jeszcze niezinwentaryzowane dary. Gromadzi przede wszystkim lektury, literaturę piękną i literaturę potrzebną w realizacji procesu dydaktycznego szkół. Utrudnieniem jest mała liczba książek na rynku, dostosowanych do potrzeb dzieci i młodzieży z wadą słuchu. Dlatego powstają opracowania lektur i najbardziej poczytnych książek, wykonane przez nauczycieli bibliotekarzy i studentów w ramach praktyk, uczniów innych szkół. Są to przede wszystkim streszczenia lektur, bogato ilustrowane, zaopatrzone w słownik trudnych pojęć, dołączony jest język migowy. Zakupy finansowane są z funduszu Rady Rodziców, przez Radę Osiedla i sponsorów.

Biblioteka jest miejscem, w którym następuje kontakt wychowanka ze sztuką, z literaturą w jej różnych formach i dziełem malarskim (reprodukcje, albumy, wystawa plastyczna), dziełem filmowym, graficznym. Tutaj uczeń może się przekonać, że dzięki sztuce nauczy się poznawać świat, lepiej zrozumie siebie i innych ludzi^[8].

Sylwetka czytelnika

Czytelnikami są wychowankowie ośrodka w wieku od 6 do 21 lat z różnymi dysfunkcjami narządu słuchu. Dla tych osób tekst literacki może być wzorem poprawnej mowy niezniekształconej na skutek zaburzonej percepcji słuchowej. Należy zdać sobie sprawę, że próg trudności na etapie nauki czytania jest u niesłyszących bardzo wysoki. Uszkodzenie słuchu często wiąże się z innymi zaburzeniami. Główną przeszkodą w percepcji treści jest to, iż wiele książek zawiera niezrozumiałe słowa i zwroty. I to staje się powodem niechęci do książek i słowa drukowanego. Ważne jest więc adaptowanie literatury i przystosowanie jej do możliwości dzieci dysponujących niewielkim zasobem słownikowym i pojęciowym^[9].

Formy pracy z czytelnikiem indywidualnym i rola bibliotekarza szkolnego

Funkcja bibliotekarza szkolnego w pracy z wychowankiem z dysfunkcjami słuchu jest niezwykle trudna i pracochłonna. Wymaga przede wszystkim indywidualnego podejścia do każdego czytelnika. Konieczna jest znajomość języka migowego przynajmniej w stopniu podstawowym. Bibliotekarz musi być przygotowany do pracy w takim ośrodku, mieć ukończone studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny z zakresu surdopedagogiki. Istotne jest posiadanie programów pracy z czytelnikiem indywidualnym, zbiorowym, dostosowanych do konkretnych osób. Początki pracy z nowym czytelnikiem to przede wszystkim poznanie ucznia, stopnia umiejętności czytania, możliwości porozumienia się. Wychowanek musi wiedzieć, że nauczyciel bibliotekarz na niego czeka, ma zawsze dla niego czas, jest serdeczny, otwarty, można z nim o wszystkim porozmawiać. Musi być stworzona taka atmosfera, że uczeń będzie się czuł bezpiecznie i dobrze, a nie jak intruz.

Dobrym rozwiązaniem jest wolny dostęp do półek i taki jest wprowadzony w bydgoskim ośrodku. Umożliwienie wyszukania samemu odpowiedniej dla siebie literatury sprawia wychowankom dużo radości i dowartościowuje ich. Przy swobodnym wyborze książek z półki jest okazja do wpajania pozytywnych zachowań, utrzymania porządku na półce, pomocy koleżeńskiej i poprawnego kontaktu z rówieśnikami. Jeżeli zdarzy się, że uczeń wybierze nieodpowiednią literaturę dla siebie, nauczyciel bibliotekarz zamienia mu ją, tłumacząc, dlaczego inna będzie lepsza.

Nauczyciel poza typowymi zadaniami związanymi z pracą bibliotekarską wprowadza w swojej pracy elementy terapii i rewalidacji swoich wychowanków. Stosuje ćwiczenia pozostałych nieuszkodzonych zmysłów, rozwija myślenie i mowę wychowanków, prowadzi ćwiczenia z zakresu samoobsługi, zaradności, lokomocji i komunikacji społecznej, motoryki, a nawet ćwiczenia logopedyczne^[10].

Badania czytelnictwa osób niesłyszących wykazały, że jest to grupa, która rzadziej interesuje się czytaniem niż niewidomi^[11]. Wynika to przede wszystkim z barier, które muszą pokonać. Bez opanowania mowy jako środka porozumiewania się nie będą mogli kontaktować się z ludźmi mówiącymi. Posługując się językiem migowym, mają mniejszy zasób słów niż ludzie mówiący. Pośrednik - tłumacz języka migowego, nie zawsze jest w stanie pokonać bariery języka literackiego. Czytanie przy pomocy pośrednika zniechęca, a technika czytania samodzielnego jest często niezadowalająca. Dlatego nauczyciel bibliotekarz musi dostosować posiadany księgozbiór do potrzeb i możliwości swoich wychowanków. Przede wszystkim opracowuje streszczenia najpoczytniejszych książek - stosuje dużą czcionkę, bogato ilustrowaną, łatwe i zrozumiałe słownictwo. Spora część tego typu książek jest tworzona przez samych bibliotekarzy, ale również przez studentów odbywających praktyki czy realizujących zagadnienia z edukacji czytelniczej i medialnej w ramach przedmiotów: czytelnictwo, pedagogika biblioteczna. Posiadanie takich opracowań daje możliwość zachęcenia potencjalnych czytelników do korzystania z biblioteki. Część tego typu książek powstaje w formie tradycyjnej, a część na nośnikach elektronicznych (dyskietki, płyty CD). Zachęcić do czytania mogą nauczyciele z bibliotekarską pasją, umiejący posługiwać się językiem migowym, którzy znajdą chociaż chwilę czasu dla każdego czytelnika.

Kolejnym elementem wprowadzania wychowanków do świata książki jest połączenie czytania z rysowaniem ilustracji do książki, zabawą ruchową. W starszych klasach istotne jest, żeby zachęcać młodzież do dzielenia się wrażeniami z przeczytanej lektury.

Nauczyciel musi mieć ciekawą i bogatą ofertę dla czytelników, musi wyjść poza bibliotekę ze swoim działaniem, żeby jego praca przyniosła efekty i zachęciła wychowanków do przychodzenia do biblioteki i czytania. Biblioteka musi stać się miejscem, gdzie wychowankowie chętnie spędzają czas, wiedząc, że czeka tam na nich cierpliwy, dobry, taktowny bibliotekarz, kochający swoją pracę, z ogromną charyzmą, opowiadający o świecie książki i literatury, który ma zawsze coś do zaoferowania każdemu wychowankowi. Bibliotekarz, który stara się stworzyć odpowiednie warunki do samorealizacji, pomaga uwierzyć we własne siły, stawia zadania na miarę możliwości każdego wychowanka^[12].

Formy pracy z czytelnikiem zbiorowym

Praca w bibliotece z dziećmi głuchymi nastawiona jest przede wszystkim na formy wizualne, audiowizualne. Wszystko, co może pobudzić pozostałe zmysły w recepcji literatury. Odbiór literatury u tych wychowanków jest trudny, o czym już wspominałam, ze względu na mały zasób słownictwa, zbyt trudne pojęcia i niski poziom umiejętności czytania.

Najwięcej form pracy z czytelnikiem zbiorowym realizuje działające w ośrodku Koło Biblioteczne. Organizuje dużo imprez czytelniczych, przygotowuje katalog obrazkowy, wykonuje plakaty, jest współorganizatorem dużej liczby konkursów, współorganizuje wycieczki do innych bibliotek - zbiera chętnych.

Największym zainteresowaniem cieszą się konkursy. Są to różnego rodzaju konkursy dostosowane do wieku i sprawności wychowanków, między innymi: plastyczne (największa liczba), inscenizacje lektur, małe formy teatralne, konkursy czytelnicze, konkursy wiedzy o patronie ośrodka, Bydgoszczy, znanych osobach. W tej bibliotece nie wystarczy ogłosić konkurs i czekać, aż zgłoszą się chętni. Trzeba poświęcić dużo czasu, żeby zachęcić uczniów i przygotować ich. Realizacja poszczególnych konkursów wymaga od nauczyciela bibliotekarza ogromnego wkładu pracy, a przede wszystkim zarażenia dzieci swoją pasją, osobistego zaangażowania.

Inną formą są realizowane w bibliotece różnorodne rodzaje twórczości. Rozbudza się zamiłowanie do malarstwa, tkactwa, hafciarstwa, rzeźbienia, twórczości literackiej, rysowania. Wychowankowie muszą się przekonać, że są w stanie wyrazić to, co czują, że za pomocą własnej działalności artystycznej mogą wyrazić swoje emocje. Swoimi pracami mówią o sobie, swoich zainteresowaniach, swoim miejscu w społeczeństwie. Tworzą grupę ogarniętą pasją tworzenia, czują się dowartościowani, nabierają również przekonania, że ich twórczość jest potrzebna nie tylko im samym^[13]. Bibliotekarz promuje takich wychowanków, prezentuje powstałe prace w bibliotece, na korytarzach, w bibliotekach innych szkół i w bibliotece WiMBP oraz Bibliotece Głównej Akademii Bydgoskiej. Są organizowane kiermasze powstałych prac, które cieszą się dużym zainteresowaniem nie tylko wychowanków i pracowników ośrodka, ale również osób spoza ośrodka. Biblioteka jest tutaj takim miejscem, gdzie powstają inscenizacje - teatrzyki, kabaret, powstają scenografie do wszystkich imprez organizowanych w placówce. Są realizowane elementy terapii, biblioterapii poprzez stosowanie różnych form pracy z czytelnikiem.

Biblioteka pełni funkcję kompensacyjną. Niemożność zaspokojenia niektórych potrzeb nie musi być powodem wyobcowania w środowisku. Musi mieć taką ofertę w swojej działalności, żeby każdy czytelnik mógł znaleźć coś dla siebie, żeby widział swoją działalność, swój wkład pracy, a co najważniejsze, efekty tej pracy.

Tradycją w tej bibliotece stało się przygotowywanie ilustracji do omawianych lektur, ilustracji do katalogu obrazkowego przez wychowanków placówki. Powstają piękne prace, które przez kolejne lata służą innym uczniom.

Inną formą pracy inspirowaną przez Koło Biblioteczne jest wykonywanie rekwizytów pomagających zapoznać się z treścią książek. Wykonywane są różną techniką, z różnego materiału; są wykorzystywane zarówno w zajęciach bibliotecznych, jak i na lekcjach z poszczególnych przedmiotów.

Dwa razy w roku szkolnym organizuje się duże przedsięwzięcia na skalę całego ośrodka, realizowane kompleksowo we wszystkich klasach. Tematami przewodnimi w poprzednim roku szkolnym były: świat baśni, w świecie mitów greckich. Z grupami uczniów z poszczególnych klas realizuje się określoną część programu, oczywiście przy pomocy nauczycieli nauczających przedmiotów. Wychowankowie wykonują rekwizyty, scenografie, przygotowują inscenizacje związane z przewodnim tematem, plakaty, ilustracje do tekstów literackich, konkursy literackie różnego typu, wystawy w bibliotekach, w pracowniach, na korytarzach. Realizacja tego przedsięwzięcia wymaga ogromnego wkładu pracy, zaangażowania, poświęcenia czasu wolnego wszystkich zainteresowanych. Ale efekt końcowy jest imponujący: biblioteka zamienia się w świątynię bogów greckich. Jest to wynik mozolnej pracy wielu osób, przede wszystkim nauczyciela bibliotekarza i Koła Bibliotecznego.

Ciekawą formą, z której chętnie korzystają wychowankowie, są cykliczne spotkania z filmem i bajką. Raz w tygodniu odbywa się projekcja jakiegoś filmu. a dla młodszych uczniów - bajki. Nauczyciel pomaga w odbiorze, przekazując część treści w języku migowym. Zakres tematyki prezentowanych filmów jest bardzo szeroki: od filmów dydaktycznych, adaptacji lektur do filmów fabularnych dla dzieci i młodzieży.

Podsumowanie

Duża odpowiedzialność spoczywa na bibliotece w ośrodku dla wychowanków z dysfunkcją narządu słuchu. Ważne jest nie tylko przybliżenie literatury, nauczenie obcowania z książką, ale również przystosowanie do społecznej adaptacji. Nauczyciel bibliotekarz spotyka się z dość dużą niechęcią osób niesłyszących do czytania. Spowodowane to jest używaniem w porozumiewaniu się tylko języka migowego, dzięki czemu ten system staje się ośrodkiem myślenia, co rzutuje negatywnie na rozwój intelektualny, utrudnia kontakt z osobami słyszącymi, utrudnia również zrozumienie prawidłowego języka polskiego w formie graficznej^[14]. Wynika to z różnic pomiędzy niektórymi sylabami. Zobowiązuje to bibliotekarza do transportowania danej pozycji na język prosty i wzbogacania jej ilustracjami, skracania tekstów i dołączania podręcznego słowniczka z wyjaśnieniami słów i zwrotów występujących w tekście, których zrozumienie mogłoby być za trudne. Utrudnieniem w funkcjonowaniu tej biblioteki jest to, że jest tylko jeden etat. Jedna osoba nie jest w stanie sprostać wszystkim oczekiwaniom, zadaniom i funkcjom, jakie powinna pełnić biblioteka w tego typu placówce. Jednak wart zauważenia jest fakt ogromnej pasji, zaangażowania w pracę tego bibliotekarza. To, z jaką charyzmą i rozmachem realizuje zadania. Zna każdego wychowanka z imienia, wie, z której jest klasy, nikt nie jest anonimowy, stara się dla każdego z nich mieć chwilkę czasu i zastosować formy pracy najbardziej odpowiadające danemu uczniowi.

Wnioski końcowe

Praca w bibliotekach w ośrodkach dla dzieci i młodzieży z dysfunkcjami narządu wzroku i słuchu w dużej mierze zależy od nauczyciela bibliotekarza. Od tego, czym dysponuje w swojej bibliotece, jakie ma możliwości uaktualniania księgozbioru i dostosowania do potrzeb i możliwości swoich czytelników, ale przede wszystkim od potencjału, jakim dysponuje sam bibliotekarz. Wymaga zrozumienia potrzeb specyficznego czytelnika. Nauczyciel bibliotekarz musi umieć słuchać, stwarzać przyjazną atmosferę bezpieczeństwa. Realizacja planu pracy biblioteki wymaga dużo więcej czasu niż w szkole masowej, metod i technik dostosowanych do swoich wychowanków. Konieczna jest realizacja zadań przy wsparciu i współpracy innych nauczycieli i dyrekcji.

Przypisy

[1]  Zob. Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. Louisa Braille^,a [on-line]. [dostęp 26 marca 2004]. Historia. Dostępny w World Wide Web: http://www.braille.bydgoszcz.pl/index.php?link=0&file_path=html_osrodek/historia.htm&skrypciki=pop_upek.

[2]  Zob. Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. Louisa Braille^,a [on-line]. [dostęp 26 marca 2004]. Szkoły. Dostępny w World Wide Web: http://www.braille.bydgoszcz.pl/index.php?link=0&file_path=html_osrodek/szkoly.htm.

[3]  ŁUKANOWSKA, N. Wykorzystanie mediów we wspomaganiu osób z dysfunkcją wzroku. Edukacja Medialna 2002, nr 4, s. 41.

[4]  DUDA, K. Zastosowanie biblioterapii w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. In Dziecko niepełnosprawne w bibliotece. Warszawa 1996, s. 26.

[5]  WALENTYNOWICZ, M. Działalność pedagogiczna bibliotekarza. Toruń 1956, s. 114.

[6]  BORECKA, I. Niektóre metody biblioterapeutyczne a biblioterapia dzieci. Wałbrzych 1992, s. 3.

[7]  BORECKA, I. Biblioterapia - nowa szansa książki. Olsztyn 1992, s. 136.

[8]  BORECKA, I. Terapia czytelnicza w procesie dydaktyczno-wychowawczym w szkołach masowych i specjalnych. Wałbrzych 1994, s. 10.

[9]  DUDA, K. Zastosowanie biblioterapii..., s. 27.

[10]  BORECKA, I. Terapia czytelnicza..., s. 41.

[11]  BORECKA, I. Metodyka pracy z czytelnikiem chorym i niepełnosprawnym. Wstęp do biblioterapii. Olsztyn 1991, s. 86.

[12]  BORECKA, I. Terapia czytelnicza..., s. 13.

[13]  BORECKA, I. Metodyka pracy..., s. 100.

[14]  BORECKA, I. Terapia czytelnicza..., s. 44.