Elżbieta Golec-Nycz
Biblioteka Główna Akademii Ekonomicznej w Krakowie

Uprawnienia pracownicze bibliotekarzy w świetle Prawa o szkolnictwie wyższym

Wstęp

W dniu 27 lipca 2005 r. ustawodawca uchwalił - Prawo o szkolnictwie wyższym - Dz. U. Nr 164, poz. 1365 - zwane dalej PSW, które obowiązuje od dnia 1 września 2005 r. Regulacje dotyczące statusu pracowniczego wejdą jednak w życie dopiero z dniem 1 września 2006 r. Istnieje więc czas na to, aby przed wejściem w życie nowych rozwiązań zapoznać zainteresowanych pracowników z ich przyszłymi uprawnieniami. Niniejszy artykuł jest próbą spojrzenia na miejsce bibliotekarzy w uczelni, nowe przepisy pracownicze bibliotekarzy i wyjaśnienie podstawowych uprawnień wynikających ze stosunku pracy.

Nowa regulacja

Prawo o szkolnictwie wyższym zaczęło obowiązywać od 1 września 2005 r., niektóre jego postanowienia mają jednak przypisany inny termin wejścia w życie. W szczególności art. 107-150 i art. 152-158, zamieszczone w dziale III pt. "Pracownicy uczelni", regulujące podstawowe uprawnienia pracownicze, będą obowiązywały od 1 września 2006 r., art. 151 PSW natomiast, określający warunki wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą, dopiero z dniem 1 stycznia 2007 r.

Prawo o szkolnictwie wyższym zastępuje dotychczasowe regulacje dotyczące szkół wyższych, a mianowicie:

• Ustawę z dnia 31 marca 1965 r. o wyższym szkolnictwie wojskowym, j. w. Dz. U. z 1992 r. Nr 10 z późn. zm. oraz z 2002 r. Nr 141, poz. 1184,
• Ustawę z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, Dz. U. Nr 65, poz. 385 z późn. zm. oraz z 2002 r. Nr 200, poz. 1683,
• Ustawę z dnia 26 czerwca 1997 r. o wyższych szkołach zawodowych, Dz. U. Nr 96, poz. 590 z późn. zm. oraz z 2002 r. Nr 150, poz. 1239.

Ustawę tę zgodnie z art. 1 stosuje się do publicznych i niepublicznych szkół wyższych. W myśl PSW w każdej uczelni działa system biblioteczno-informacyjny, którego podstawę stanowi biblioteka. Organizację i funkcjonowanie systemu biblioteczno-informacyjnego uczelni, w tym zasady korzystania z niego przez osoby niebędące pracownikami, doktorantami lub studentami uczelni, określa statut (art. 88 PSW). W każdej uczelni działa rada biblioteczna jako organ opiniodawczy rektora. Skład i kompetencje rady bibliotecznej oraz tryb jej powoływania także określa statut uczelni. Dyrektora biblioteki zatrudnia rektor, po zasięgnięciu opinii senatu uczelni, przy czym w uczelniach akademickich dyrektorem biblioteki może być tylko osoba, która:

• posiada uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego uprawnionego do zajmowania stanowisk wymienionych w art. 113 PSW lub
• posiada stopień naukowy.

Uczelnią akademicką, w myśl art. 2 PSW, jest uczelnia, w której przynajmniej jedna jednostka organizacyjna posiada uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora. Biblioteka jest więc wymaganą w każdej uczelni jednostką organizacyjną, a różnice między uczelniami sprowadzają się jedynie do kwalifikacji koniecznych do zajmowania stanowiska dyrektora biblioteki.

Kadencja kolegialnych i jednoosobowych organów uczelni trwa cztery lata i rozpoczyna się w dniu 1 września, a kończy w dniu 31 sierpnia w roku, w którym upływa kadencja (art. 77 PSW). Dyrektor biblioteki nie jest jednak jednoosobowym organem uczelni pochodzącym z wyboru, dlatego kadencyjność jego nie dotyczy, chyba że statut uczelni postanowi inaczej.

Bibliotekarz dyplomowany nauczycielem akademickim

Art. 107 PSW przewiduje, że pracownikami uczelni są nauczyciele akademiccy oraz pracownicy niebędący nauczycielami akademickimi. PSW włącza do grona nauczycieli akademickich, od 1 września 2006 r., pracowników biblioteki zatrudnionych na stanowiskach (art. 108 w związku z art. 113 Psw):

• starszego kustosza dyplomowanego, starszego dokumentalisty dyplomowanego,
• kustosza dyplomowanego, dokumentalisty dyplomowanego,
• adiunkta bibliotecznego, adiunkta dokumentacji i informacji naukowej,
• asystenta bibliotecznego, asystenta dokumentacji i informacji naukowej.

W przepisie wykonawczym do PSW w formie rozporządzenia zostaną określone (art. 117 PSW):

• warunki, jakie powinien spełniać kandydat na dyplomowanego bibliotekarza, dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej, uwzględniając w szczególności wymagania w zakresie posiadanego wykształcenia, stażu pracy i osiągnięć naukowych, warunkujące dopuszczenie do postępowania kwalifikacyjnego oraz warunki uzyskiwania zwolnienia z tego postępowania;
• formę i tryb postępowania kwalifikacyjnego stanowiącego podstawę do przyznawania uprawnień dyplomowanego bibliotekarza oraz dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej, uwzględniające tryb powoływania oraz zasady funkcjonowania komisji egzaminacyjnej;
• warunki awansowania dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej, uwzględniające wymagania kwalifikacyjne warunkujące awans zawodowy, wykaz specjalizacji zawodowych oraz ich zakres tematyczny;
• wzór zaświadczenia o uzyskaniu kwalifikacji zawodowych uwzględniający potrzebę umieszczenia wszystkich danych potwierdzających uzyskane kwalifikacje.

Nawiązanie i rozwiązanie stosunku pracy bibliotekarza dyplmowanego

Nawiązanie stosunku pracy z bibliotekarzem dyplomowanym następuje na podstawie mianowania albo umowy o pracę, przy czym na podstawie mianowania zatrudnia się tylko w pełnym wymiarze czasu pracy (art. 118 PSW). Tryb postępowania poprzedzający zatrudnienie bibliotekarza dyplomowanego ma określić statut. Mianowanie może nastąpić na czas nieokreślony lub na czas określony, jednakże mianowanie po raz pierwszy w danej uczelni musi być poprzedzone konkursem, którego szczegóły określa statut (art. 121 PSW).

Akt mianowania oraz umowa o pracę z bibliotekarzem dyplomowanym określają:

• strony umowy lub aktu mianowania,
• rodzaj umowy o pracę lub rodzaj mianowania,
• datę zawarcia umowy lub mianowania,
• rodzaj pracy,
• miejsce wykonywania pracy,
• informację, czy uczelnia jest podstawowym miejscem pracy,
• wynagrodzenie za pracę odpowiadające rodzajowi pracy, ze wskazaniem składników wynagrodzenia,
• wymiar czasu pracy,
• termin rozpoczęcia pracy.

Warunkiem zawarcia z bibliotekarzem dyplomowanym stosunku pracy na podstawie mianowania jest złożenie na piśmie oświadczenia, że uczelnia jest dla niego podstawowym miejscem pracy (art. 119 ust. 2 PSW).

Stosunek pracy z mianowanym bibliotekarzem dyplomowanym może być rozwiązany w drodze porozumienia stron, bez wypowiedzenia oraz przez wypowiedzenie dokonane przez jedną ze stron za trzymiesięcznym okresem, przy czym rozwiązanie umowy za wypowiedzeniem następuje z końcem semestru. PSW określa dokładnie przyczyny, z powodu których może to nastąpić.

Bibliotekarz dyplomowany może być zatrudniony na podstawie umowy o pracę albo mianowania, przy czym osoby, które przed 1 września 2006 r. były zatrudnione na podstawie mianowania pozostają nadal mianowane na dotychczasowych zasadach. Oznacza to, że jeśli np. kustosz dyplomowany był mianowany na czas nieokreślony, to pozostaje nadal mianowany na czas nieokreślony, a w przypadku awansowania na stanowisko starszego kustosza dyplomowanego powinien być także zatrudniony na podstawie mianowania na czas nieokreślony (art. 264 ust. 7 PSW).

Bibliotekarz dyplomowany, jako nauczyciel akademicki, podlega okresowej ocenie w zakresie należytego wykonywania swoich obowiązków. Konsekwencją zaś mianowania bibliotekarza dyplomowanego jest jego odpowiedzialność dyscyplinarna określona w rozdziale 4 działu III PSW.

Bibliotekarz dyplomowany ma prawo, w myśl art. 129 ust. 6 PSW, podjąć jedno dodatkowe zatrudnienie lub działalność gospodarczą bez potrzeby uzyskania zgody pracodawcy, jednakże o tym fakcie obowiązany jest powiadomić rektora w terminie 7 dni od podjęcia dodatkowego zatrudnienia lub rozpoczęcia działalności gospodarczej. Niedochowanie tego obowiązku stanowi podstawę do wypowiedzenia stosunku pracy.

Czas pracy, urlopy i inne uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego

Prawo o szkolnictwie wyższym zachowuje dotychczasowe zasady w zakresie czasu pracy bibliotekarzy dyplomowanych, obejmując ich normą tygodniową czasu pracy wynoszącą 36 godzin (art. 130 ust. 7 PSW). Norma tygodniowa ma charakter sztywny, co oznacza, że w stosunku do bibliotekarzy objętych tą normą nie stosuje się średniotygodniowego wymiaru czasu pracy w okresie rozliczeniowym, lecz w każdym tygodniu pracy czas pracy tego bibliotekarza nie może przekraczać 36 godzin. Art. 130 ust. 8 PSW dopuszcza możliwość ustanowienia innego wymiaru czasu pracy dla bibliotekarzy dyplomowanych zatrudnionych w uczelni niepublicznej, nieprzekraczający oczywiście powszechnej normy tygodniowej czasu pracy wynoszącej w myśl art. 129 § 1 KP 40 godzin tygodniowo. Takie mniej korzystne od Prawa o szkolnictwie wyższym rozwiązanie w zakresie czasu pracy dyplomowanych bibliotekarzy musi być jednak zawarte w statucie uczelni niepublicznej.

Urlop wypoczynkowy bibliotekarza dyplomowanego wynosi 36 dni roboczych w skali roku, a więc podobnie, jak w zakresie czasu pracy, nic się tu nie zmieniło w stosunku do dotychczasowych przepisów. Prawo do urlopu wypoczynkowego nauczyciel akademicki nabywa ostatniego dnia poprzedzającego letnią przerwę w zajęciach dydaktycznych, a prawo do drugiego i dalszych urlopów z początkiem następnego roku kalendarzowego (art. 133 ust. 2 PSW).

Mianowany bibliotekarz dyplomowany może nie częściej niż raz na siedem lat zatrudnienia w danej uczelni otrzymać płatny urlop dla celów naukowych w wymiarze do roku (art. 134 ust. 1 PSW). Należy nadmienić, że do siedmioletniego zatrudnienia wlicza się okres pracy w danej uczelni przed wejściem w życie omawianej ustawy.

Bibliotekarz dyplomowany zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy, po przepracowaniu co najmniej pięciu lat w uczelni, ma prawo do płatnego urlopu dla poratowania zdrowia w wymiarze nieprzekraczającym jednorazowo sześciu miesięcy, jeżeli stan zdrowia wymaga powstrzymania się od pracy w celu przeprowadzenia zaleconego leczenia. Łączny wymiar urlopu dla poratowania zdrowia w okresie całego zatrudnienia nie może przekraczać dwóch lat. Urlopu dla poratowania zdrowia udziela rektor na wniosek zainteresowanego pracownika poparty orzeczeniem lekarskim. W okresie korzystania z urlopu dla celów naukowych lub dla celów zdrowotnych, bibliotekarz dyplomowany nie może wykonywać pracy w ramach stosunku pracy ani prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek (art. 134 ust. 10 PSW).

Bibliotekarz dyplomowany urodzony przed dniem 31 grudnia 1948 r. może, na swój wniosek, przejść na emeryturę, jeżeli ukończył 60 rok życia i przepracował 30 lat, w tym 20 lat w szkolnictwie lub instytucjach naukowych - w przypadku mężczyzn, a w przypadku kobiet - po ukończeniu 55 roku życia i przepracowaniu 25 lat, w tym 20 lat w szkolnictwie lub instytucjach naukowych (art. 267 PSW). Bibliotekarz dyplomowany, przechodzący na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy, ma prawo do jednorazowej odprawy w wysokości trzykrotnego wynagrodzenia zasadniczego otrzymanego za ostatni miesiąc zatrudnienia (art. 138 PSW).

Status pracowniczy pozostałych bibliotekarzy

Bibliotekarze niebędący nauczycielami akademickimi są zatrudniani na podstawie umowy o pracę i zwalniani z pracy na zasadach przewidzianych w Kodeksie pracy (art. 135 i 136 PSW).

Bibliotekarze zatrudnieni na stanowiskach:

• kustosza bibliotecznego,
• starszego bibliotekarza,
• starszego dokumentalisty,

objęci są tygodniowym wymiarem czasu pracy wynoszącym 36 godzin. Ustawodawca dopuszcza stosowanie w uczelni niepublicznej większego wymiaru czasu pracy dla tej grupy bibliotekarzy. Jednakże wymiar ten nie może przekraczać powszechnej normy tygodniowej czasu pracy wynoszącej w myśl art. 129 § 1 KP 40 godzin tygodniowo, przy czym regulacja ta musi być zawarta w statucie uczelni niepublicznej. Wszyscy bibliotekarze przechodzący na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy mają prawo do jednorazowej odprawy w wysokości trzykrotnego wynagrodzenia zasadniczego otrzymanego za ostatni miesiąc zatrudnienia (art. 135 ust. 2 w związku z art. 138 PSW). Urlop wypoczynkowy bibliotekarza niebędącego bibliotekarzem dyplomowanym określany jest od dnia 1 września 2006 r. na podstawie przepisów Kodeksu pracy, czyli w wymiarze uzależnionym od posiadanego stażu pracy dla celów urlopowych:

• 20 dni - jeżeli pracownik jest zatrudniony krócej niż 10 lat,
• 26 dni - jeżeli pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat.

Do wymienionego stażu pracy wlicza się m.in. 8 lat z tytułu ukończenia wyższych studiów.

Z przepisów Prawa o szkolnictwie wyższym wynika, że kustosze biblioteczni, starsi bibliotekarze oraz starsi dokumentaliści utracili dotychczasowe prawo do korzystniejszego urlopu wypoczynkowego w wymiarze 36 dni roboczych. Nowe zasady obowiązują od 1 września 2006 r., toteż pracownicy zachowają prawo do 36-dniowego urlopu wypoczynkowego za 2006 r., a niższy wymiar może być stosowany od 1 stycznia 2007 r. Przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie w kwestii urlopowej budzi wątpliwości w aspekcie zgodności z przepisami Konstytucji RP , a w szczególności z zasadą praw nabytych oraz zasadą prawa do wypoczynku. Ustawodawca nie powinien przyjmować tendencji ograniczającej prawo do wymiaru urlopu, podczas gdy zgodnie z dyrektywami prawa europejskiego Kodeks pracy dokonał wydłużenia wymiaru urlopu. Trzeba także pamiętać, że pozbawienie korzystniejszego wymiaru urlopu powinno być uzasadnione poprawą warunków pracy danej grupy pracowniczej, z czym w sposób oczywisty nie mamy do czynienia w przypadku bibliotekarzy. Nawet postępując wbrew powyższym zasadom, ustawodawca obniżając wymiar urlopu wypoczynkowego dla bibliotekarzy, powinien w przepisie przejściowym przewidzieć, że bibliotekarze, którzy już nabyli prawo do urlopu w wymiarze 36 dni, prawo to zachowują.

Zważywszy na to, że Prawo o szkolnictwie wyższym narusza wskazane dwie zasady konstytucyjne, władze poszczególnych uczelni, jako w pełni samodzielne jednostki, mogą zagwarantować w regulaminie pracy wskazanym grupom bibliotekarzy zachowanie prawa do urlopu w wymiarze 36 dni roboczych. Przepisy Kodeksu pracy w tej kwestii także nie stoją na przeszkodzie. Art. 18 KP mówiący o zasadzie uprzywilejowania pracownika, dopuszcza korzystniejsze rozwiązania aniżeli wynikające z powszechnych przepisów prawa. Niezależnie od tego bibliotekarze, ich stowarzyszenie czy związki zawodowe mogą domagać się od Rzecznika Praw Obywatelskich zaskarżenia tej regulacji do Trybunału Konstytucyjnego celem zbadania zgodności z Konstytucją RP .

Prawo o szkolnictwie wyższym przewiduje w art. 264 ust. 7 przepisów przejściowych i końcowych, że pracownicy zatrudnieni przed dniem wejścia w życie ustawy na stanowisku kustosza bibliotecznego, starszego bibliotekarza i starszego dokumentalisty na podstawie mianowania, pozostają mianowani na tym stanowisku i na tych samych zasadach. Oznacza to, że pracownicy dotychczas mianowani na czas nieokreślony w razie awansu na wyższe stanowisko bibliotekarskie winni być nadal mianowani na czas nieokreślony.

Zakończenie

Prawo o szkolnictwie wyższym w zakresie uprawnień pracowniczych bibliotekarzy dokonało podniesienia prestiżu bibliotekarzy dyplomowanych, czyniąc ich nauczycielami akademickimi z dniem 1 września 2006 r., co trzeba uznać za rozwiązanie pozytywne. Jednocześnie grupę bibliotekarzy, do których stosowano dotychczas przepisy dotyczące pracowników dydaktycznych uczelni, pozbawiono szeregu uprawnień pracowniczych, w tym korzystniejszego wymiaru urlopu wypoczynkowego czy prawa do urlopu dla poratowania zdrowia. Zmniejszenie wymiaru urlopu wypoczynkowego wydaje się być najbardziej kontrowersyjną kwestią, żeby nie powiedzieć niezgodną z Konstytucją RP poprzez naruszenie praw nabytych. Oprócz zbadania tej kwestii przez Rzecznika Praw Obywatelskich władze uczelni jako jednostki samodzielnej mogą nie tylko zachować prawo do dotychczasowego urlopu tym bibliotekarzom, którzy nabyli prawo do takiego wymiaru przed wejściem w życie PSW, ale ustalić korzystniejszy wymiar urlopu dla bibliotekarzy obowiązujący wszystkich na dotychczasowych zasadach.

Uprawnienia pracownicze bibliotekarzy w świetle Prawa o szkolnictwie wyższym / Elżbieta Golec-Nycz// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 9/2005 (70) listopad. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2005. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2005/70/golec-nycz.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187