Nr 6/2001 (24). Zabezpieczenie i ochrona zbiorów. Artykuł
| | Nr 6/2001 (24). Zabezpieczenie i ochrona zbiorów. Artykuł |
|
|
 |
Ewa Dobrzyńska-Lankosz
| |
Kradzieże książek i innych zbiorów bibliotecznych nie są zjawiskiem nowym. W dziejach bibliotek odnotowuje się wiele takich przypadków, a także rozmaitych metod przeciwdziałania. Znane są nam, między innymi zarejestrowane na starych rycinach, sceny przedstawiające biblioteki z księgami mocowanymi łańcuchami do średniowiecznych pulpitów. We współczesnych bibliotekach coraz powszechniej stosuje się elektroniczne systemy zabezpieczeń (antywłamaniowe, bramki elektroniczne, kamery itp.). Istotne znaczenie ma także stosowanie odpowiednich procedur dostępu do poszczególnych pomieszczeń, w których przechowywane są zbiory (od najpilniej strzeżonych, do których dostęp możliwy jest w obecności kilku osób, do dostępnych dla wszystkich pracowników biblioteki i jej użytkowników) oraz zasad udostępniania zbiorów, które winny być regulowane odpowiednimi przepisami (regulaminy bibliotek). Moda na kolekcjonowanie pięknych, cennych książek, map, rycin, która pojawiła się w ostatnich latach, podobnie jak np. w XVII-XVIII wieku pociągnęła za sobą zjawisko wykradania z bibliotek - najczęściej na zamówienie - wartościowych dzieł zabytkowych. Bulwersujące kradzieże, dokonane kilka lat temu w Bibliotece PAN w Krakowie i w Bibliotece Jagiellońskiej, odbiły się głośnym echem w kraju i za granicą. Fakty te stały się jednym z powodów powrotu do szerokiej dyskusji o sposobach ochrony zbiorów.2) Do rozważań na ten temat skłania także opublikowane w 1998 roku Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki w sprawie ustalenia wykazu bibliotek, których zbiory tworzą narodowy zasób biblioteczny, określenia organizacji tego zasobu oraz zasad i zakresu jego szczególnej ochrony.3) W myśl tego Rozporządzenia wszystkie biblioteki, wymienione w załączonym doń Wykazie zobowiązuje się do szczególnej ochrony własnego zasobu. Zgodnie z zapisem w Rozporządzeniu "... ochrona zasobów bibliotecznych polega na:
Zdecydowana większość bibliotek wymienionych w załączniku do Rozporządzenia nie posiada schronu i jest mało prawdopodobne, by któraś z nich zamierzała podjąć się budowy takiego obiektu, głównie ze względu na brak środków finansowych. Natomiast możliwe jest stopniowe wprowadzanie różnorodnych zabezpieczeń, które stanowiłyby właściwą ochronę, należną danej grupie zbiorów. Utrwalanie zasobu na innych nośnikach jest przedsięwzięciem niezwykle kosztownym i bez dodatkowych środków, żadna biblioteka nie będzie w stanie spełnić wymogów tego zapisu Rozporządzenia. Należy również zdawać sobie sprawę, że proces ten trwać będzie wiele lat. W 1998 roku Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej podjęła prace nad opracowaniem programu utrwalania zbiorów na nośnikach elektronicznych. Idea projektu zrodziła się na skutek braku w zbiorach Biblioteki odpowiedniej liczby egzemplarzy starszych, nie wznawianych, a wciąż poszukiwanych Skryptów Uczelnianych AGH. Wkrótce po rozpoczęciu programu, tuż po opublikowaniu Rozporządzenia, podjęto decyzję o objęciu programem także zbiorów zakwalifikowanych do NZB, które mają wartość historyczną dla nauk technicznych, szczególnie dla historii górnictwa i hutnictwa. Pierwszy etap programu zakończony został opracowaniem wstępnych założeń, w których przedstawiono zasady kwalifikowania zbiorów do archiwizacji oraz określono technikę ich komputerowego zapisu. W przypadku skryptów zdecydowano, że przy kwalifikowaniu ich do dygitalizacji nie będą brane pod uwagę podręczniki zapisane w jednym z edytorów tekstu, uznano bowiem, że z powodzeniem mogą one być udostępniane sieciowo lub na dyskach optycznych przez Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, które powinny dysponować gotowym materiałem w postaci elektronicznej. Skoncentrowano się zatem na skryptach starych, nie posiadających wersji elektronicznej, następnie spośród nich wyodrębniono grupę skryptów najbardziej poszukiwanych przez czytelników. W przypadku części zbiorów zakwalifikowanych do narodowego zasobu bibliotecznego zdecydowano, że w pierwszej kolejności archiwizacji zostaną poddane starodruki. W dalszych etapach, w miarę możliwości finansowych, archiwizowane będą zbiory XIX-wieczne, w tym bardzo cenne zbiory kartograficzne (głównie mapy geologiczne). Równolegle z przygotowywaniem założeń kwalifikowania dzieł do archiwizowania, rozpoczęto prace nad wyborem odpowiedniej techniki elektronicznego kopiowania zbiorów. Ustalono, że w pierwszej kolejności dane dzieło będzie skanowane, a następnie elektroniczne teksty będą poddawane stosownej obróbce. Należy wyjaśnić, że w wielu przypadkach mamy do czynienia z bardzo niską jakością druku. Część tekstu, nasyconego licznymi wzorami i rysunkami, często zapisywanymi odręcznie, jest mało czytelna, co sprawia, że powszechnie stosowane narzędzia (np. OCR) nie są w stanie przekształcić skanowanych tekstów dzieł w poprawne pliki tekstowe. Mimo podjętych prób na razie nie udało się osiągnąć oczekiwanych wyników, czyli uzyskać formy, która umożliwiałaby przeglądanie tekstu w sposób dynamiczny. Zaproponowano więc rozwiązanie, polegające na zapisywaniu skanowanych tekstów w formacie GIF. Ze względu na konieczność podniesienia jakości obrazu skanowany tekst (zob. przykład stanu zniszczenia skanowanych skryptów na rys.1.) poddaje się licznym "zabiegom kosmetycznym", a więc usuwa się zabrudzenia, plamy, wyrównuje postrzępione strony itp. W takiej postaci skrypty AGH umieszcza się na serwerze i udostępnia w sieciach rozległych (http://victoria.bg.agh.edu.pl/BG/skrypty/). |
|
Rys. 1. Zeskanowana strona skryptu - pierwszy etap przetwarzania. W odniesieniu do skryptów i niektórych innych książek zastosowano nowatorskie w skali kraju rozwiązanie, polegające na tworzeniu hipertekstowych powiązań adresowych (tzw. URL), łączących opisy dzieł w katalogu komputerowym (http://victoria.bg.agh.edu.pl/AGH) z ich pełnymi tekstami elektronicznymi. W praktyce oznacza to, że gdy użytkownik w trakcie przeglądania katalogu komputerowego BG AGH natrafi na opis katalogowy książki z komentarzem "dokument elektroniczny", wówczas po wybraniu tej pozycji, a następnie odpowiedniej ikony, natychmiast na ekranie komputera otrzymuje pełny tekst danej pozycji.
Rys. 2. Przykładowa strona skryptu w formacie GIF - końcowy etap przetwarzania. W przypadku elektronicznych kopii starodruków obraz uzyskiwany na ekranie monitora jest wierną kopią oryginału, a więc zachowuje wszystkie znaki szczególne danego dzieła. Może to mieć istotne znaczenie w przypadku zaginięcia danego egzemplarza i podjęcia działań identyfikacyjnych. Starodruki archiwizowane są na dysku serwera bibliotecznego oraz na dyskach optycznych. W chwili obecnej nie przewiduje się udostępniania ich w sieci.
Rys. 3. Zeskanowana strona starodruku. Równolegle trwają poszukiwania i testowanie innych narzędzi, które umożliwiłyby realizację pierwotnych założeń zabezpieczania zbiorów poprzez archiwizację w postaci elektronicznego zapisu. Elektroniczne archiwum zasobów Biblioteki Głównej AGH jest w początkowej fazie tworzenia. Tempo prac w dużym stopniu uzależnione jest od ich finansowania. Dotychczasowe nakłady na opisane przedsięwzięcie są niewielkie, toteż przyrost zbiorów w wersji elektronicznej nie jest zbyt duży. Opisany program to jedna z form ochrony zbiorów. Mimo, że tworzenie elektronicznych kopii zbiorów nie zapobiegnie kradzieżom pierwotnych egzemplarzy drukowanych i nie ustrzeże ich przed zniszczeniem (pożar, powódź, zniszczenie mechaniczne spowodowane tzw. "zaczytaniem" czy wandalizmem), program jest konsekwentnie realizowany. Tworzony bowiem tą metodą szczególny rodzaj archiwum pozwala na osiągnięcie kilku celów:
Projekt archiwizacji zbiorów, realizowany przez BG AGH, opisany został także w następujących publikacjach:
Przypisy:1) Artykuł powstał na bazie referatu wygłoszonego podczas konferencji "Problemy ochrony zbiorów i systemów komputerowych w bibliotekach", Białystok - Wigry, 6-8 czerwca 2001 roku 2) Cykl seminariów, dotyczących ochrony dóbr kultury, zorganizowanych w Krakowie, w 2000 roku i w 2001 roku przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego; konferencja "Problemy ochrony zbiorów i systemów komputerowych w bibliotekach", zorganizowana przez Bibliotekę Główną Politechniki Białostockiej (Białystok - Wigry, 6-8 czerwca 2001 roku) 3) Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dn. 24 listopada 1998 r. w sprawie ustalenia wykazu bibliotek, których zbiory tworzą narodowy zasób biblioteczny, określenia organizacji tego zasobu oraz zasad i zakresu jego szczególnej ochrony. Dziennik Urzędowy 1998 r. 146, poz. 955. 4) op.cit. |
|
EBIB 6/2001 (24), Zabezpieczenie i ochrona zbiorów. |
