Nr 6/2001 (24). Zabezpieczenie i ochrona zbiorów. Artykuł
| | Nr 6/2001 (24). Zabezpieczenie i ochrona zbiorów. Artykuł |
|
|
 |
Urszula Pałysińska
| |
W polskich bibliotekach nasilenie kradzieży książek zauważono na początku lat osiemdziesiątych. Niestety dziś przy systematycznie zwiększającej się liczbie czytelników, (...) nie mamy całościowego rozeznania, jak kwestia kradzieży wygląda w bibliotekach polskich, jaka jest skala zjawiska, czy ma tendencje wzrostowe. Są tylko na ten temat odpowiednie dokumenty w poszczególnych bibliotekach.2) Problem kradzieży książek i innych zasobów bibliotecznych nie powstał w czasach swobodnego dostępu do zbiorów. Zjawiska takie są dla bibliotek typowe i od stuleci nękały zarówno biblioteki, jak i bibliotekarzy. Już średniowieczne kodeksy zabezpieczano łańcuchami, a wychodzących z biblioteki czytelników dokładnie rewidowano. Obecnie można wyodrębnić kilka powodów, dla których czytelnicy kradną lub niszczą zbiory biblioteczne. Należą do nich m. in.:
Większe nasilenie kradzieży książek notuje się najczęściej przed sesjami egzaminacyjnymi. Tematyka wynoszonych książek wskazuje na to, że kradzieży dopuszczają się nawet przyszli prawnicy, lekarze czy ekonomiści. Mimo zwiększonego ryzyka kradzieży zbiorów, biblioteki - a szczególnie biblioteki naukowe - nie rezygnują z bezpośredniego udostępniania całości lub części swych kolekcji. Podejmują jednak działania pozwalające zabezpieczyć księgozbiór przed kradzieżą. Stworzenie dobrego systemu ochrony zbiorów bibliotecznych w czasie ich udostępniania nie zawsze wymaga dużych nakładów. Ustawa o bibliotekach stanowi podstawę do tworzenia takiego systemu, a jednocześnie umożliwia korzystanie na określonych zasadach ze zbiorów. Przepisy ustawy mówią, że:
Natomiast art. 4.1 ustawy o bibliotekach mówi, że Do podstawowych zadań bibliotek należy: gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych. Podstawowym artykułem do stworzenia systemu ochrony zbiorów jest art. 6, mówiący o tym, że:
Obowiązek organizacji szczególnego zabezpieczenia dzieł wchodzących w skład narodowego zasobu bibliotecznego spada na kierowników bibliotek. Polega on przede wszystkim na właściwym zrozumieniu zadań biblioteki i organizacji odpowiednich relacji między czytelnikami i bibliotekarzami. Relacje te określa wewnątrzzakładowy akt normatywny jakim jest regulamin biblioteki. O konieczności jego posiadania stanowi art. 14 ust. 4 ustawy o bibliotekach: Opracowanie i ustanowienie regulaminu określającego zasady i warunki korzystania z biblioteki to jedno z najważniejszych zadań dyrektora (kierownika) biblioteki.
W każdej bibliotece musi obowiązywać regulamin zakładowy. Jest on podstawowym aktem prawnym ustalającym świadczenie usług przez bibliotekę, stanowi o prawach i obowiązkach pracowników biblioteki oraz jej użytkowników. Niezastosowanie się do regulaminu może być wystarczającą podstawą do odmowy np. wypożyczenia materiałów bibliotecznych. Natomiast najsurowszą sankcją jest zwykle pozbawienie prawa do korzystania z danej biblioteki. Problem kradzieży książek i ich niszczenia zaczęto badać w latach sześćdziesiątych, w bibliotekach amerykańskich. Brytyjczycy zajęli się tym zjawiskiem w latach siedemdziesiątych. W Polsce kwestia kradzieży w bibliotekach wystąpiła w całej ostrości na początku lat dziewięćdziesiątych. Jak wynika z literatury fachowej, straty w polskich bibliotekach nie są tak duże, jak np. w amerykańskich, gdzie co roku ginie od 1 % do 6 % książek w poszczególnych bibliotekach. Tyle, że powodem takiego stanu rzeczy nie jest bynajmniej dobre zabezpieczenie zbiorów u nas, tylko o wiele bardziej restrykcyjna organizacja ich udostępniania czytelnikom. Większość księgozbiorów, szczególnie w dużych bibliotekach naukowych, jest zamknięta w magazynach i materiały wydawane są czytelnikom na podstawie wypełnionych rewersów, a przecież na kradzież najbardziej narażone są księgozbiory znajdujące się w wolnym dostępie.5) Wszystkie biblioteki, które prowadzą swobodne udostępnianie całości lub części księgozbioru i nie chcą z tego zrezygnować, szukają nowych metod zabezpieczania zbiorów. Sposoby zabezpieczania zbiorówW związku z tym, że zjawisko kradzieży w bibliotekach ma tendencję wzrostową, dyrektorzy placówek wprowadzają zmiany organizacyjne. Mają one na celu zmniejszenie do minimum nieuniknionych strat w udostępnianym księgozbiorze. Większość bibliotek stosuje jeszcze klasyczne sposoby ochrony zbiorów, ale są też takie, które wykorzystują najnowsze osiągnięcia techniki. Tradycyjne zabezpieczenia zbiorówStudiując literaturę przedmiotu można zetknąć się z opisami różnych metod zabezpieczania zbiorów przed kradzieżą. Jedną z podstawowych regulacji jest narzucenie czytelnikom obowiązku korzystania z szatni. Taki przepis zmniejsza ryzyko wyniesienia przez użytkownika książki czy czasopisma w rękawie, kieszeni płaszcza lub kurtki, a jednocześnie jest korzystny dla czytelników, ponieważ dzięki temu mają większą swobodę ruchów. Do najczęściej stosowanych metod należy całkowite wyeliminowanie możliwości dostępu czytelnika do magazynu głównego i udostępnianie zbiorów na podstawie wypełnionych rewersów. Ten sposób jest skuteczny i nie pociąga za sobą dużych kosztów. Jednak może to zniechęcić czytelnika do biblioteki - szczególnie jeżeli książkę będzie mógł otrzymać dopiero za kilka godzin albo następnego dnia). Działalność usługowa współczesnej biblioteki powinna przebiegać w sposób płynny i funkcjonalny, dlatego też wskazane jest odchodzenie od takich radykalnych sposobów. Klasycznym sposobem ochrony księgozbioru jest też kontrola czytelników, stosuje się ją m. in. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Tartu: Na ochronę przed kradzieżą składa się system kontroli zachowania się czytelników w gmachu Biblioteki. Przy wejściu do budynku pomiędzy szatnią i katalogiem usytuowane są dwa stanowiska: przy pierwszym czytelnicy okazują dyżurującemu bibliotekarzowi wszystkie wnoszone materiały, a przy drugim - materiały wynoszone. W czytelni kontrola ogranicza się do obserwacji czytelników.6) Ograniczenia wolnego dostępu stosuje się tam tylko w czytelni podręczników akademickich, natomiast zbiory cenne są przechowywane w szafach pancernych. Ten sposób kontroli pozwala czytelnikom na swobodniejsze korzystanie ze zbiorów niż w poprzednim przypadku, jednak wydaje się krępować zarówno czytelnika, jak i bibliotekarza, który musi zaglądać do cudzych torebek. Czytelnik zaś może poczuć się urażony brakiem zaufania. Innym, często spotykanym zabezpieczeniem zbiorów jest ograniczenie dostępu do (...) materiałów, których zgubienie czy zniszczenie byłoby trudne do zrekompensowania, np. materiałów posiadanych w pojedynczych egzemplarzach (...).7) Takie działanie było założeniem Dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Wiązało się to z wprowadzeniem (...) nowego regulaminu udostępniania zbiorów, zwiększającego stopień prezencyjności zbiorów Biblioteki.8) Dyrektor zdając sobie sprawę, że ta decyzja będzie nieprzychylnie odebrana przez czytelników, argumentował jej zasadność faktem, że (...) zgromadzone w zbiorze materiały nie tylko przestaną ginąć, ale będą zawsze dostępne w czytelniach, gdyż zostanie zahamowane ich długoterminowe wypożyczanie do domu.9) Dobrym sposobem zabezpieczenia najcenniejszych zbiorów oraz tych materiałów, które są najczęściej wykorzystywane - przez to narażone na szybkie zniszczenie - jest ich mikrofilmowanie. Czytelnika interesuje przede wszystkim treść dzieła. Tylko nieliczni "szczególni" czytelnicy, są zainteresowani wydaniem, oprawą, zewnętrznym wyglądem dzieła.10) W wypadku, gdy do biblioteki zgłasza się osoba zainteresowana konkretnym starodrukiem, powinno się dokładnie sprawdzić kim ona jest. Sprawdzanie personaliów należy przeprowadzić nie tylko w oparciu o jeden dokument, ale dokładniej, nawet telefonicznie. Profesjonalista zrozumie nasze działania, odstraszą one tylko te osoby, które kierują się złymi zamiarami.11) Oryginałów cennych dzieł składających się na narodowy zasób biblioteczny, z reguły nie udostępnia się czytelnikom, objęte są one szczególną ochroną. Nawet ustawa o prawie autorskim (art. 28) przewiduje i dopuszcza, aby biblioteki, archiwa i szkoły sporządzały lub zlecały sporządzanie < pojedynczych egzemplarzy autorów opublikowanych, niedostępnych w handlu > w celu uzupełnienia, ochrony swoich zasobów i nieodpłatnego ich udostępniania.12) Wykorzystanie osiągnięć techniki w zabezpieczaniu zbiorówObecnie jednym z istotnych czynników profilaktycznych jest wprowadzanie elektronicznych systemów zapobiegających kradzieży. W Polsce po raz pierwszy system elektronicznego zabezpieczenia książek zastosowano w 1987 r. w Czytelni Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej i w Czytelni Wojewódzkiej i Miejskiej w Szczecinie. Zleciły one opracowanie i wykonanie takiego systemu Instytutowi Telekomunikacji Politechniki Poznańskiej. Powstałe urządzenie umieszczono obok lady , wprowadzono też oddzielne wejście i wyjście . Czytelnik wchodząc z jednej strony lady dokonuje wpisu i otrzymuje numer miejsca w czytelni. Po drugiej stronie lady ustawiono składające się z dwóch części i tworzące korytarz urządzenie elektroniczne. Przechodząc korytarzem czytelnik przesłania promień świetlny pomiędzy nadajnikiem a odbiornikiem. Wytwarza się wtedy na ułamek sekundy pole magnetyczne niskiej częstotliwości, którego fale przenikają przez ubranie, teczki itp. Jeżeli w powstałym polu magnetycznym znajdzie się naładowana wkładka, w którą jest zaopatrzona książka, zapala się zielony sygnał na ladzie bibliotecznej obok dyżurnego bibliotekarza, rozlega się sygnał gongu i zostają zablokowane drzwi wyjściowe albo zostaje zamknięta zapora (przykład Szczecin).13) Drzwi otwierają się automatycznie po kilkunastu sekundach. W książkach umieszczane są wkładki z hartowanej stali w postaci pasków o wymiarach - długość 170 mm, szerokość 5 mm i grubość 0,5 mm. Umieszcza się je za pomocą jednostronnie klejącej taśmy. Książki zaopatrzone we wkładkę można neutralizować przy wypożyczaniu używając specjalnego urządzenia (komodora książki), a po zwrocie na nowo ładować (magnesować).14) System EZK-01 PP15) w znacznym stopniu redukuje straty książek, a przede wszystkim chroni bibliotekę przed ubytkami powstającymi z powodu roztargnienia czytelników Stanowi również ochronę przed kradzieżami, ponieważ wykrywa książki schowane np. pod ubraniem. Obecnie liderem na światowym rynku w opracowywaniu i instalowaniu systemów bibliotecznych jest firma 3M (Minnesota Mining and Manufactoring Co.). Od zainstalowania pierwszego systemu zabezpieczenia zbiorów bibliotecznych w 1964 roku, wszystkie działania 3M koncentrują się na wprowadzaniu najnowszych technologii i wyrobów ułatwiających czytelnikom korzystanie z bibliotek i wypożyczalni.16) Systemy firmy 3M działają w około 40 tys. bibliotek na świecie i zabezpieczają 4 mld woluminów. Stanowią one 85% światowych zabezpieczeń zbiorów bibliotecznych. Elementami systemów zabezpieczenia zbiorów przed kradzieżą firmy 3M są:
Zabezpieczenie zbiorów przy użyciu pasków magnetycznych 3M Tattle-Tape TM łączy w sobie dyskretną i efektywną ochronę. Podlegające aktywacji i dezaktywacji paski, umieszczane są:
Paski niedezaktywowane przez bibliotekarza wywołują alarm systemu przy próbie wyniesienia materiałów przez bramki. Wklejone paski są niewidoczne, a ich usunięcie jest praktycznie niemożliwe. Ponadto, widok bramek ochronnych usytuowanych przy wyjściu działa odstraszająco. Paski niedezaktywowane przez bibliotekarza wywołują alarm systemu przy próbie wyniesienia materiałów przez bramki. Wklejone paski są niewidoczne, a ich usunięcie jest praktycznie niemożliwe. Ponadto, widok bramek ochronnych usytuowanych przy wyjściu działa odstraszająco. Takie zabezpieczenie zbiorów w wolnym dostępie jest korzystne zarówno dla pracowników, jaki i użytkowników biblioteki. Bibliotekarze, na których ciąży odpowiedzialność materialna za zbiory, nie muszą koncentrować się na ich pilnowaniu. Czytelnik przestaje być dla nich potencjalnym "złodziejem". Natomiast dla czytelników taki system zabezpieczeń niesie ze sobą idealne warunki do zdobywania informacji. Użytkownicy mają swobodny dostęp do zbiorów, co pozwala zwiększyć tempo i efektywność ich pracy, ponieważ nie muszą czekać w kolejkach. Konsekwencją dla nieuczciwych czytelników jest możliwość wykrycia wynoszonych materiałów i np. zakaz korzystania z danej biblioteki. Firma 3M gwarantuje, że w pierwszym roku pracy systemu straty materiałów bibliotecznych z tytułu kradzieży zmniejszą się o 80%. Biblioteki zagraniczne posiadające takie systemy, sygnalizują, że ich koszt powinien się zwrócić po mniej więcej trzech latach. Koszt instalacji takiego systemu jest duży i dlatego stosunkowo niewiele polskich bibliotek decyduje się go wprowadzić. Należy jednak pamiętać, że na straty z tytułu kradzieży składają się nie tylko koszty zaginionych książek (uwzględniając cenę książek, które trzeba dokupić celem uzupełnienia braków), ale i koszt ogólny. Obejmuje on robociznę, wydatki administracyjne związane z nabyciem i opracowaniem książek. W koszt zaginionych książek należy wliczyć niewymierne, ale rzeczywiste koszty straconego czasu i energii użytkownika oraz wynikające stąd dla bibliotekarza straty w postaci spadku zaufania i sympatii czytelników.18) Czynniki te uzasadniają fakt, że wprowadzenie elektronicznych systemów zabezpieczeń jest posunięciem ekonomicznym. Na internetowej stronie firmy 3M Poland znajduje się wykaz 25 ośrodków, w których działają systemy zabezpieczeń. Są wśród nich m. in.: Uniwersytet Jagielloński - Collegium Medicum, Uniwersytet Warszawski - Ośrodek Studiów Amerykańskich, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Uniwersytet w Białymstoku - Wydział Prawa, czy Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. Biblioteka SGGW jest przykładem, jak wielostronnie można zabezpieczyć zbiory biblioteczne. Oprócz zabezpieczeń książek paskami magnetycznymi i bramkami kontrolnymi budynek jest wyposażony w system ochrony antywłamaniowej i telewizji przemysłowej. Nad bezpieczeństwem gmachu czuwa całodobowa ochrona.19) Całe piętro jest otwarte dla czytelników. Nad środkiem sali znajduje się antresola, na której znajduje się 300 miejsc dla czytelników oraz regały z bieżącymi czasopismami - około 600 tytułów. Pod antresolą umieszczono księgozbiór - z wolnym dostępem - liczący ok. 30 tysięcy woluminów. Wejście nie jest kontrolowane, czytelnik może poruszać się po całym piętrze i nie wymaga to uprzedniej rejestracji przy stanowisku obsługi. Może też zająć dowolne miejsce w czytelni i korzystać z dowolnej liczby książek. Kontrolę sytuacji w czytelni zapewnia monitor połączony z systemem kamer telewizyjnych. Te same kamery obsługują jednocześnie system ochrony budynku.20) Takie zabezpieczenie Biblioteki ogranicza do minimum straty z tytułu kradzieży, a jednocześnie daje czytelnikowi możliwość doskonałych warunków pracy. Przed znającymi się na elektronice, zdecydowanymi na kradzież książek czytelnikami, nie ma prawdopodobnie doskonałych sposobów ochrony zbiorów. Istotne jest jednak to, że przy zastosowaniu elektronicznych systemów ochrony zbiorów bibliotecznych przed kradzieżą, do dokonania kradzieży nie wystarczy ukrycie materiałów pod ubraniem czy w teczce. Powodzenie wprowadzenia bibliotecznych systemów ochrony zbiorów w dużej mierze zależy od stopnia ich akceptacji przez pracowników. Sprawą zasadniczą jest więc odpowiednie szkolenie personelu. Ważnym czynnikiem jest też popularyzacja systemu wśród czytelników, przygotowanie ich do wprowadzenia zmian organizacyjnych i uświadomienie im korzyści. płynących z zabezpieczenia dobra wspólnego, jakim są zbiory biblioteczne. Przypisy:1) Praca semestralna z przedmiotu: "Organizacja zasobów oraz udostępnianie" napisana pod kierunkiem prof. UwB dr hab. Anny Sitarskiej. 2) Barteczko E.: Przestępstwa w bibliotece?. Bibliotekarz 1998 nr 6, s. 2-5. 3) Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 roku o bibliotekach. 4) Howorka B.: Ochrona zbiorów bibliotecznych w świetle przepisów. Bibliotekarz 1999, nr 3 s. 6-8. 5) Barteczko E.: Przestępstwa w bibliotece?, Bibliotekarz 1998, nr 6, s. 2-5. 6) Osięgłowski J.: Ochrona książki w Bibliotece Uniwersyteckiej w Tartu. Bibliotekarz 1991, nr 6 s. 21-25. 7) Jazdon A.: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu w 75-lecie istnienia, Bibliotekarz 1994, nr 10, s.13-16. 8) j.w. 9) j.w. 10) Howorka B.: Ochrona zbiorów bibliotecznych w świetle przepisów. Bibliotekarz 1999, nr 3 s. 6-8. 11) j.w. 12) j.w. 13) Badoń S.: Elektroniczne zabezpieczenie książek w Bibliotece Głównej Politechniki Poznańskiej. Bibliotekarz 1988, nr 3 s. 14-18. 14) j.w. 15) EZK-01 PP - Elektroniczne Zabezpieczenie Książek Politechniki Poznańskiej 16) www.3M.pl, edycja XIV, Warszawa 6 listopada 2000. 17) www.3M.pl, edycja XIV, Warszawa 6 listopada 2000. 18) Badoń S.: Elektroniczne zabezpieczenie książek w Bibliotece Głównej Politechniki Poznańskiej. Bibliotekarz 1988, nr 3 s. 14-18. 19) Lewandowski J.: Biblioteka SGGW w nowym gmachu. Przegląd Biblioteczny 1999, nr 1-2 s. 53-57. 20) j.w. |
|
|
EBIB 6/2001 (24), Zabezpieczenie i ochrona zbiorów. |
||