Wielu wybitnych reprezentantów polskiego bibliotekarstwa wypowiadało się w przeszłości na temat nauki o bibliotece; wystarczy wspomnieć Karola Głombiowskiego, Władysława Piaseckiego, czy Wandę Dąbrowską. Dyskutowano w czasopismach fachowych na temat miejsca bibliotekoznawstwa wśród innych dyscyplin wiedzy, toczono spory o to, czy naukę o bibliotece traktować jako dyscyplinę samodzielną, czy też powinno zamknąć się ją w ramy szeroko pojętej nauki o książce. Zakres problematyki bibliotekoznawstwa jako nauki o sprawnym funkcjonowaniu bibliotek stał się tak obszerny, że nawet szeroko rozumiana nauka o książce nie jest w stanie ogarnąć go całościowo, co w rezultacie spowodowało wyodrębnienie się bibliotekoznawstwa jako samodzielnej dyscypliny. Przedmiotem bibliotekoznawstwa jest więc biblioteka i wszystko to, co się bezpośrednio z jej działalnością łączy. Jako nauka o sprawnym funkcjonowaniu bibliotek jest bibliotekoznawstwo nauką kompleksową oraz interdyscyplinarną, powiązaną z wieloma innymi dziedzinami i korzystającą z różnych metod badawczych.
Bibliotekę należy badać jako całość, ponieważ w jej ujęciu mieszczą się: czytelnicy, bibliotekarze, zbiory biblioteczne, warsztat informacyjny, budownictwo i wyposażenie oraz cały zespół czynników warunkujących prawidłową działalność biblioteki. Wszystkie te czynniki działalności bibliotecznej można rozpatrywać z punktu widzenia historycznego lub współczesnego bądź też w aspekcie jednej biblioteki lub większej liczby bibliotek.
Ze względu na tą niejednorodną strukturę, w metodach badawczych nauki o bibliotece muszą być wykorzystywane osiągnięcia innych dyscyplin naukowych, takich jak: bibliografia, socjologia, pedagogika, psychologia, ekonomia, historia, informacja naukowa, księgoznawstwo. W związku z tym w badaniach wykorzystuje się metody księgoznawcze, zwłaszcza typograficzne i bibliograficzne; metody historyczne - szczególnie przydatne gdy badamy historię bibliotek; metody socjologiczne - przy badaniu czytelnictwa i społecznego znaczenia bibliotek; z nauk ekonomicznych wchodzą w grę metody statystyczne i metody badań organizacyjnych - gdy przedmiotem analizy są problemy organizacji i zarządzania biblioteką. Ważna też jest metoda porównawcza, gdy dokonujemy oceny działalności bibliotek. Zastosowane metody badawcze muszą być zawsze dostosowane do przedmiotu badań, ponieważ inaczej bada się zbiory biblioteczne, inaczej - czytelnictwo, użytkowników informacji, pracowników biblioteki a jeszcze inaczej - procesy biblioteczne, budownictwo czy wyposażenie bibliotek.
Rozwój badań bibliotekoznawczych, który nastąpił w okresie II Rzeczypospolitej, spowodował zmniejszenie różnic pomiędzy poziomem nauki o bibliotece w Polsce i za granicą, przyczyniając się w istotny sposób do rozwoju instytucji kulturalno-naukowej, jaką jest biblioteka.
Na obszarze Górnego Śląska działalność badawcza dotycząca bibliotek była i jest ściśle związana z instytucjami, które ją podejmowały. Ujmując całą problematykę chronologicznie, instytucjami, które jako pierwsze w swojej działalności podejmowały tematykę badawczą w zakresie bibliotek, były Biblioteka Śląska, powstała w roku 1922 i Instytut Pedagogiczny w Katowicach, powstały w 1928 roku. Instytut Pedagogiczny opracował historię Biblioteki Instytutu Pedagogicznego w latach 1930-1932 oraz przedstawił losy tejże biblioteki po drugiej wojnie światowej. Prace naukowo-badawcze prowadzone w Bibliotece Śląskiej do roku 1970, nie miały charakteru badań bibliotekoznawczych. Opracowywanie Bibliografii Śląska, uzupełnień do Bibliografii Polskiej Estreichera, źródeł i materiałów ze zbiorów własnych oraz wydawnictw informacyjnych - bo taki był charakter działalności Biblioteki Śląskiej do 1970 roku, nie stanowi prac bibliotekoznawczych, lecz wchodzi w zakres prac bibliologicznych. Jednak od 1970 roku zaobserwować można jeszcze jeden typ prac naukowo - badawczych, związany z historią bibliotek. Taką właśnie tematykę badawczą podjęli: Jan Broda, który opisał bibliotekę im. Tschammera w Cieszynie, Andrzej Brożek, opisując nieznaną informację o Bibliotece Sejmu Śląskiego, która ukazała się łamach Dziennika Chicagowskiego w 1930 roku,Barbara Gerlich, pisząc na temat biblioteki Towarzystwa Czytelń Ludowych w Świętochłowicach, Krystyna Puzio, która opisała najstarsze biblioteki Zagłębia Dąbrowskiego i biblioteki Polskiej Macierzy Szkolnej w Zagłębiu Dąbrowskim , Alfred Puzio, pisząc na temat ruchomych bibliotek kolejowych w województwie śląskim w latach 1927-1931 i Henryk Rechowicz, opisując powojenne początki Śląskiej Biblioteki Publicznej.
Po drugiej wojnie światowej można mówić o poszerzeniu się zakresu badań bibliotekoznawczych: nie dotyczył on już wyłącznie historii bibliotek. Niedługo po wojnie, w 1951 roku, swoją działalność rozpoczęła Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Katowicach. Badania w zakresie bibliotek kształtowały się w tej bibliotece wokół następujących zagadnień:
- Prawo biblioteczne - historia. Jan Skorupa zbadał i opisał historię walki o dekret biblioteczny z 1946 roku;
- Historia bibliotek. Janina Krawczyk opisała pracę bibliotek polskich w okresie plebiscytu i powstań śląskich;
- Organizacje bibliotekarskie - historia. Dariusz Kot przedstawił rys historyczny bibliotekarskiego ruchu stowarzyszeniowego w okręgu katowickim;
- Komputeryzacja bibliotek. Sylwia Błaszczyk zbadała stan komputeryzacji bibliotek publicznych województwa katowickiego;
- Czytelnictwo - Izabela Oleaszewska-Parzycka przedstawiła czytelnictwo literatury przyrodniczej dzieci w bibliotece publicznej.
Nie można pominąć prac badawczych prowadzonych przez powiatowe i gminne biblioteki publiczne (dawniej miejskie biblioteki publiczne), nad którymi Wojewódzka Biblioteka Publiczna sprawuje nadzór merytoryczny. Na szczególną uwagę zasługuje Biblioteka Publiczna w Sosnowcu i działalność Elżbiety Solipiwko. Tematyka badań jakie podjęła, związana była ze społecznym znaczeniem bibliotek, ich funkcjonowaniem w konkretnych środowiskach i wpływem na te środowiska. Przedstawiła ona działalność bibliotek publicznych i zakładowych województwa katowickiego na rzecz upowszechniania literatury społeczno-politycznej. Zbadała również działalność Kół przyjaciół Bibliotek i przedstawiła celowość i przyszłość ich działania.
Z chwilą, gdy na Górnym Śląsku zaczęto organizować pierwsze biblioteki pedagogiczne, a w 1976 roku utworzono resortową sieć bibliotek pedagogicznych i szkolnych oraz działalność rozpoczęła Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, zakres badań bibliotekoznawczych rozszerzył się o kierunki zainteresowań kolejnej instytucji. Prowadzone prace oscylowały w tej bibliotece wokół takich zagadnień jak:
- Organizacja pracy w bibliotece. Halina Chmielowska opisała organizację i działalność wydziału informacyjno-bibliograficznego Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Katowicach, a Anna Rajtak badała działalność instruktażowo-metodyczną i usługowo-metodyczną tej biblioteki;
- Czytelnictwo. Krystyna Loch zbadała związek między Bibliotekami Pedagogicznymi a czytelnictwem nauczycieli;
- Pedagogika biblioteczna. Urszula Ostas i Janina Parysz - z Filii Biblioteki Pedagogicznej w Chorzowie, opisały przeprowadzanie lekcji bibliotecznych dla uczniów w bibliotekach pedagogicznych;
- Współpraca bibliotek. Janina Parysz badała również współpracę bibliotek pedagogicznych z bibliotekami szkolnymi;
- Sieci biblioteczne. Piotr Stasiak opisał problem organizacji sieci bibliotek pedagogicznych w województwie katowickim i konieczność ich przebudowy.
Ważnym ośrodkiem bibliotekoznawczym na Górnym Śląsku jest także Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach - wcześniej Zakład Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej. W jego działalności dominują dwa kierunki - dydaktyczny, zmierzający do fachowego przygotowania na poziomie wyższym pracowników bibliotek i naukowo-badawczy. Z inicjatywy Zakładu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej - późniejszego Instytutu, odbyły się dwie sesje naukowe: jedna była cyklem spotkań pod hasłem Organizacja pracy bibliotecznej, druga natomiast sesja dotyczyła rozwiązań organizacyjnych zmierzających do umocnienia roli bibliotek w procesie wychowania i postępu naukowo-technicznego. Materiały z sesji opublikowano w dwóch tomach pt. Z problemów organizacji pracy bibliotecznej (Katowice 1979, 1983) pod red. Adama Jarosza i Zbigniewa Żmigrodzkiego oraz w zbiorze rozpraw Informacja Naukowa a dydaktyka (Katowice 1984) pod red. Adama Jarosza i Mariana Piegzy.
W dwóch tomach Z problemów organizacji pracy bibliotecznej opublikowano przyczynki i analizy przedstawione na ogólnopolskich i regionalnych konferencjach, które odbyły się od 1976. Zbigniew Żmigrodzki opublikował w nich prace poświęcone takim zagadnieniom bibliotekarskim jak: kierunki i metody racjonalizacji pracy bibliotecznej, nowoczesność w bibliotece, zawód - bibliotekarz; zostały w nich omówione oczekiwania i nadzieje związane z zawodem. Swoje prace opublikował tam także: Józef Czerni - o środowiskowo regionalnym bibliotecznym systemie informacyjnym Krakus, Małgorzata Stolzman - o roli biblioteki głównej w procesie kształcenia studentów bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, Henryk Kot, który przedstawił problemy sieci bibliotek Uniwersytetu Śląskiego i Władysław Piasecki - o budownictwie bibliotecznym i jego przyszłości.
Wynikiem zainteresowań bibliotekami Jerzego Ratajewskiego jest jego publikacja na temat bibliotek naukowych i ośrodków informacji naukowej w komunikacji społecznej. Natomiast Zbigniew Żmigrodzki opublikował przydatny bibliotekarzom - praktykom skrypt dotyczący wyposażenia bibliotek i innych placówek informacji naukowej oraz książkę o etyce zawodowej bibliotekarzy. Z jego inicjatywy i pod jego redakcją opracowano zbiorowo centralny podręcznik Bibliotekarstwo (Warszawa 1995, 1997), zredagowany przy udziale Anny Tokarskiej i Jerzego Ratajewskiego.
Wyniki zainteresowań i działalności naukowej kadry pracowników Zakładu, a później Instytutu Bibliotekoznawstwa, publikowane są również w formie przyczynków, szkiców i różnych drobnych zagadnień od 1983 roku w kolejnych tomach Studiów Bibliologicznych. Zbigniew Żmigrodzki na łamach tego wydawnictwa opublikował prace poświęcone patologii bibliotecznej, etycznym aspektom realizacji funkcji bibliotecznych i organizacji bibliotek szkół wyższych. Irena Socha podjęła temat czytelnictwa dzieci i młodzieży. Problematyką czytelnictwa zajmowała się także Krystyna Puzio . Z kolei Jerzy Ratajewski opublikował w Studiach pracę dotyczącą kształcenia bibliotekarzy. Problematykę historii bibliotek podejmowali: Tadeusz Aleksandrowicz, Marian Piegza, Maria Pawłowiczowa i Zdzisław Gębołyś. Tadeusz Aleksandrowicz opublikował dwie prace dotyczące bibliotek starożytnych. Marian Piegza swoją pracę poświęcił bibliotece Aresztu Śledczego w Katowicach. Maria Pawłowiczowa opisała bibliotekę bonifratrów w Cieszynie. Natomiast Zdzisław Gębołyś przedstawił bibliotekę Szkoły Średniej w Nowej Wilejce.
Podsumowując powyższe omówienie stanu badań nad biblioteką w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, można stwierdzić, że zakres tych prac koncentrował się wokół następujących zagadnień:
- Metodologia bibliotekoznawstwa;
- Profesjonalizm biblioteczny i bibliotekarska etyka zawodowa;
- Praktyczne zagadnienia bibliotekarskie;
- Czytelnictwo dzieci i młodzieży;
- Historia bibliotek.
Wydaje się, że nauka o bibliotece znalazła swoje miejsce wśród innych dyscyplin wiedzy i ma już ugruntowaną pozycję. Jest rzeczą ważną dla samych bibliotek, aby miały one świadomość własnej odrębności zawodowej i społecznego znaczenia. Biblioteki we współczesnej Polsce są w większości niedofinansowane i zaniedbane, wciąż w większości z nich brak jest fachowej kadry. Prowadzenie badań nad biblioteką, a w szczególności ich wyniki zwracają uwagę na problemy bibliotekoznawstwa i odpowiadają na pytanie, jak usprawniać ich działalność.
Przypisy:
- Głombiowski K.: Bibliotekoznawstwo jako dyscyplina uniwersytecka. Roczniki Biblioteczne 1962 R. 6, z. 1-2.
- s. 3-18. Piasecki W.: Zwięzły wstęp do bibliotekoznawstwa. Kraków 1968, s. 9. Dembowska M.: Nowy kształt biblioteki i nowoczesne bibliotekoznawstwo. Studia o Książce T. 3, s. 309-311.
- Biblioteka Instytutu Pedagogicznego w Katowicach w latach 1930-1932. Katowice 1932, s. 19. Instytut Pedagogiczny w Katowicach. Powojenne losy biblioteki. Zaranie Śląskie 1945 R. 16, s. 64-65.
- Broda J.: Biblioteka im. Tschammera w Cieszynie. Biuletyn Informacyjny Biblioteki, s. 83-88.
- Brożek A.: Nieznana informacja o Bibliotece Sejmu Śląskiego na łamach Dziennika Chicagowskiego (1930).
- Biuletyn Informacyjny Biblioteki.
- Gerlich B.: Biblioteki Towarzystwa Czytelń Ludowych w Świętochłowicach, Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej 1975 R. 18, s. 117-128.
- Puzio K.: Najstarsza Biblioteka Zagłębia Dąbrowskiego w świetle materiałów źródłowych. Książnica Śląska 1980, T. 20, s. 131-139. Tamże: Puzio K.: Biblioteki polskiej Macierzy Szkolnej w Zagłębiu Dąbrowskim, s. 116 - 131.
- Puzio A.: Ruchome biblioteki kolejowe w województwie śląskim 1927 - 1931. Książnica Śląska 1983 T. 21, s. 159-171.
- Rechowicz H.: Powojenne początki Śląskiej Biblioteki Publicznej. Książnica Śląska 1994 T. 24.
- Skorupa J.: Z dziejów walki o dekret biblioteczny. Pomagamy Sobie w Pracy 1966 nr 1, s. 7-11.
- Krawczyk J.: Praca bibliotek polskich w okresie plebiscytu i powstań śląskich. Pomagamy Sobie w Pracy 1971 nr 2-3, s. 3-11.
- Kot D.: Bibliotekarski ruch stowarzyszeniowy, Kwartalnik Metodyczny 1997 nr 3, s. 8-16.
- Błaszczyk S.:Komputeryzacja bibliotek publicznych województwa katowickiego, Kwartalnik Metodyczny 1997 nr 1, s. 52- 68.
- Oleaszewska-Parzycka I.: Czytelnictwo literatury przyrodniczej dzieci w bibliotece publicznej. Kwartalnik Metodyczny 1997 nr 1, s. 52 - 68.
- Solipiwko E.: Działalność bibliotek publicznych i zakładowych województwa katowickiego na rzecz upowszechniania literatury społeczno-politycznej, Kwartalnik Metodyczny 1987 nr , s. 3-11. Taż: Koła Przyjaciół Bibliotek i co dalej, Kwartalnik Metodyczny 1998 nr 4, s. 13-24. Taż: Kwartalnik Metodyczny 1999 nr 1, s. 23 - 30.
- Chmielowska H.:Organizacja i działalność wydziału informacyjno-bibliograficznego PBW w Katowicach, Biuletyn Instytutu Kształcenia Nauczycieli 1983 nr 5/6 s. 4-5.
- Rajtak A.: Działalność instrukcyjno-metodyczna PBW w Katowicach. Poradnik Bibliotekarza 1984 nr 7/8, s. 207 - 208.
- Loch K.: Biblioteki Pedagogiczne a czytelnictwo nauczycieli, Bibliotekarz nr 6, s. 12 - 14.
- Otas U., Parysz J.: Lekcje biblioteczne dla uczniów w bibliotece pedagogicznej, Poradnik Bibliotekarza 1984 nr 4/5, s. 125 - 127.
- Parysz J.: Formy współpracy biblioteki pedagogicznej i biblioteki szkolnej, Poradnik Bibliotekarza 1985 nr 6, s. 67 - 68.
- Stasiak P.: Dotychczasowa organizacja sieci bibliotek pedagogicznych w województwie katowickim i potrzeba ich przebudowy, Pedagogika 1965 nr 3, s. 205-208. Tenże: Konieczność przebudowy sieci bibliotek pedagogicznych, Ruch Pedagogiczny 1963 nr 4, s. 53 - 64.
- Żmigrodzki Z.: Kierunki i metody racjonalizacji pracy bibliotecznej. [w:] Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. Pod red. Adama Jarosza i Zbigniewa Żmigrodzkiego, Katowice 1979, s. 7-21. Tenże: Nowoczesność w bibliotece. [w:] Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. Pod red. Adama Jarosza i Zbigniewa Żmigrodzkiego. Katowice 1979, s. 111-117. Tenże : Bibliotekarz współczesny. Oczekiwania - spełnienia - nadzieje. [w:] Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. Pod red. Adama Jarosza i Zbigniewa Żmigrodzkiego. Katowice 1979, s. 153 - 162.
- Stolzman M.: Rola biblioteki głównej w procesie kształcenia studentów bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. W: Z problemów organizacyjnych pracy bibliotecznej. Pod red. Adama Jarosza i Zbigniewa Żmigrodzkiego. Katowice 1979, s. 118-132.
- Czerni J.: Środowiskowo-regionalny biblioteczny system informacyjny Krakus. [w:] Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. Pod red. Adama Jarosza i Zbigniewa Żmigrodzkiego. Katowice 1979, s. 48-117.
- Kot H.: Biblioteka Główna Uniwersytetu Śląskiego i biblioteki Zakładowe Uniwersytetu Śląskiego. [w:] Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. Pod red. Adama Jarosza i Zbigniewa Żmigrodzkiego. Katowice 1979 s. 133-141.
- Piasecki W.: O przyszłość budynków bibliotecznych. [w:] Z problemów organizacji pracy bibliotecznej. Pod red. Adama Jarosza i Zbigniewa Żmigrodzkiego. Katowice 1979, s. 22-36.
- Ratajewski J.: Biblioteki naukowe i ośrodki informacji naukowo-technicznej w systemie komunikacji społecznej. Katowice 1982.
- Żmigrodzki Z.: Wyposażenie biblioteki i innych placówek informacji naukowej. Katowice 1982. Tenże: Problemy bibliotekarskiej etyki zawodowej. Katowice 1991.
- Żmigrodzki Z.: Patologia biblioteczna. Studia Bibliologiczne 1993, T. 7, s. 65-71. Tenże: Etyczne aspekty realizacji funkcji bibliotek. Studia Bibliologiczne 1994 T. 8, s. 104-109. Tenże: Z problemów organizacji bibliotek szkół wyższych, Studia Bibliologiczne 1988, T. 2, 103-113.
- Socha I.: Zainteresowania czytelnicze młodzieży szkolnej w okresie międzywojennym w czasopismach uczniowskich Zagłębia Dąbrowskiego. Studia Bibliologiczne 1983, T. 1, s. 85-101.
- Puzio K.: Z problematyki badań czytelnictwa młodzieży i dzieci w Zagłębiu Dąbrowskim do 1939 roku. Studia Bibliologiczne 1983, T. 1, s. 103-109.
- Ratajewski J.: O nowy program kształcenia bibliotekarzy. Studia Bibliologiczne 1988, T. 2, s. 84-102.
- Aleksandrowicz T.: Biblioteki prywatne rzymskiej nobilitas w schyłkowym okresie Republiki. Studia Bibliologiczne 1988, T. 2, s. 9-23. Tenże: Oddziaływanie bibliotek hellenistycznych na kulturę Republiki Rzymskiej, Studia Bibliologiczne 1995, T. 9, s. 103-112.
- Piegza M.: Biblioteka Aresztu Śledczego w Katowicach. Studia Bibliologiczne 1988, T. 2, s. 114-118.
- Pawłowiczowa M.: Biblioteka bonifratrów w Cieszynie. Studia Bibliologiczne 1988, T. 2, s. 70-83.
- Gębołyś Z.: Biblioteka Szkoły Średniej im. J. I. Kraszewskiego w Nowej Wilejce. Studia Bibliologiczne 1997, T. 10, s. 148-157.
|
