Anna Pacholska
Biblioteka Główna
i OINT Politechniki Wrocławskiej

Wybrane wydawnictwa ISI wykorzystywane w badaniach bibliometrycznych

Od kilku lat biblioteki coraz częściej angażowane są do wypełniania ankiet opracowywanych przez Komitet Badań Naukowych, a służących do oceny osiągnięć poszczególnych jednostek naukowych. Do tego celu są wykorzystywane między innymi wydawnictwa Institute for Scientific Information /ISI/ w Filadelfii.
Biblioteka Politechniki Wrocławskiej, jako jedna z nielicznych w kraju dysponuje źródłami umożliwiającymi sprostanie temu zadaniu. Od roku 1975 posiada "Journal Citation Reports", od ponad 30 lat przeprowadza się tu regularnie analizy cytowań prac naukowych pracowników Uczelni, a także świadczy tę usługę dla wielu instytucji w kraju. To zapewne jest przyczyną bardzo wielu pytań kierowanych do Oddziału Informacji odnośnie tzw. "Listy Filadelfijskiej", cytowań, współczynnika impact factor itp. Często są one formułowane niezbyt jasno i nieprecyzyjnie. Może z tego powodu dojść nawet do błędnie udzielonej informacji. Warto więc uporządkować pewne wiadomości i pojęcia związane z wydawnictwami ISI.

"Lista Filadelfijska"

Termin "Lista Filadelfijska" używany jest w Polsce na określenie wykazu czasopism indeksowanych w bazach tworzonych przez Institute for Scientific Information w Filadelfii /ISI/. Wykaz jest dostępny jedynie w postaci elektronicznej w Internecie na stronie domowej tego Instytutu (www.isinet.com/isi/jourmals) pod nazwą "Master Journal List". Zawiera ponad 8600 tytułów czasopism z nauk ścisłych, przyrodniczych, technicznych, społecznych, humanistycznych oraz z dziedziny sztuki. Upraszczając nieco, można powiedzieć, że tematyka tego wykazu pokrywa się z tematyką trzech podstawowych indeksów cytowań: Science Citation Index, Social Science Citation Index oraz Arts & Humanities Citation Index. Internetowa wersja "Listy Filadelfijskiej" pozwala:

Nie można natomiast prowadzić poszukiwań według innych kryteriów, np. kategorii tematycznej, miejsca wydania, wydawcy. Na liście tej nie ma również zamieszczonych współczynników impact factor. Opis bibliograficzny zawiera jedynie dokładne dane bibliograficzne czasopisma, co przedstawia poniższy przykład:

3684. INTERNATIONAL JOURNAL FOR NUMERICAL AND ANALYTICAL METHODS IN GEOMECHANICS
     Monthly
     ISSN: 0363-9061
     JOHN WILEY & SONS LTD, BAFFINS LANE, CHICHESTER, W SUSSEX, ENGLAND, PO19 1UD

Aktualnie na "Liście" znajduje się 45 czasopism polskich :

Journal Citation Reports /JCR/

Jest to wydawnictwo, które można wykorzystywać do przeprowadzania analizy i oceny czasopism. Zawarte w nim współczynniki są obliczane w oparciu o cytowania zamieszczane w poszczególnych czasopismach.

"Journal Citation Reports" wydawany jest w 2 seriach: Science Edition (ukazuje się od 1975 r.) i Social Sciences Edition (ukazuje się od 1977 r.). Początkowo JCR stanowił integralną część "Science Citation Index" (SCI) oraz "Social Sciences Citation Index" (SSCI) i wówczas analizował tylko te tytuły czasopism, które wchodziły w zakres wymienionych baz. Od 1989 r. JCR jest samodzielnym czasopismem, a od kilku lat jest także dostępne w formie bazy na dysku optycznym. Od tej pory regularnie zwiększa się liczba analizowanych czasopism. Każdego roku eksperci badają ok. 2000 nowych tytułów czasopism, z czego około 12% trafia do bazy. Analogicznie - czasopisma, które przestały spełniać wymagane kryteria, są z niej usuwane (dokładne informacje na temat doboru czasopism do baz danych można znaleźć na stronach ISI pod adresem isinet.com/isi/hot/essays/selectionofmaterialforcoverage/199701.html). Należy zwrócić uwagę, że wydawnictwo to ukazuje się z pewnym opóźnieniem. Najnowsza edycja za 2000 r. ukazała się w czerwcu 2001r i zawiera ponad 5600 tytułów czasopism , w tym 34 polskie. Baza JCR obrazująca funkcjonowanie czasopism w roku 2001 ukaże się w połowie roku 2002.

Czego możemy oczekiwać od bazy JCR? Dzięki niej jesteśmy w stanie:
   - uzyskać pełne dane bibliograficzne czasopism,
   - sprawdzić, jakie czasopisma są najczęściej cytowane w interesującym nas czasopiśmie (cited journal) oraz jak jest ono cytowane przez inne czasopisma (citing journal),
   - otrzymać współczynniki charakteryzujące powiązania pomiędzy cytującymi i cytowanymi czasopismami (impact factor, immediacy index, citing i cited half-life).

Uogólniając można powiedzieć, że JCR przedstawia powiązania pomiędzy cytującymi i cytowanymi czasopismami za pomocą kilku współczynników, z których najczęściej używane to:

•  impact factor - średnia cytowań przypadająca na jeden artykuł z danego czasopisma na przestrzeni ostatnich dwóch lat, (inaczej mówiąc jest to stosunek liczby cytowań do liczby artykułów)
•  immediacy index - średnia liczba cytowań artykułów z danego czasopisma uzyskiwana w roku jego opublikowania

Z bazy można nie tylko dowiedzieć się, jaka jest wartość poszczególnych współczynników, ale także zapoznać się z procedurą ich obliczania. Interesujące wydaje się zamieszczenie pełnej listy polskich czasopism wraz z ich wszystkimi współczynnikami według Journal Citation Reports 2000.

Bazy cytowań

Bazy cytowań - to jedyne bazy danych zawierające zarówno opisy bibliograficzne poszczególnych artykułów, jak i dane o cytowaniach, które są zaczerpnięte z ich bibliografii załącznikowych.

Opracowywanie i wydawanie przez Institut for Scientific Information baz cytowań zapoczątkowało ukazanie się w 1963 roku Science Citation Index (SCI). Kolejno zaczęły ukazywać się następne serie indeksów cytowań: Social Sciences Citation Index (SSCI), Arts and Humanities Citation Index (AHCI), oraz indeksy cytowań z poszczególnych dziedzin wiedzy, jak np.: Biotechnology Citation Index, Neuroscience Citation Index i inne.

Oprócz formy drukowanej, pojawiły się też różne wersje elektroniczne tych wydawnictw. Bazy zaczęto również łączyć w większe całości. Tak np. powstał Science Citation Index Expanded (SCIEx), który jest połączeniem SCI i wielu indeksów dziedzinowych. Web of Science natomiast obejmuje SCIEx, SSCI oraz AHCI i łącznie indeksuje ponad 8 tysięcy tytułów czasopism.

Wiele polskich bibliotek ma dostęp do jednej z baz w systemie Web of Science, a mianowicie do bazy Science Citation Index Expanded. Jest ona posadowiona na serwerze w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego i udostępniana sieciowo tym instytucjom, które zawarły określone umowy i uiściły opłaty. W roku 2001 jest to 13 uczelni oraz placówki Polskiej Akademii Nauk. Większość z nich ma dostęp do bazy za lata 1996-2001.

Aktualnie Science Citation Index Expanded indeksuje ponad 5900 tytułów czasopism. Jest to interdyscyplinarne źródło informacji oparte na wyselekcjonowanej literaturze czasopiśmienniczej z zakresu nauk podstawowych (matematyka, fizyka, chemia), przyrodniczych, medycznych, rolniczych i technicznych oraz w niewielkim stopniu nauk społecznych. Łącznie obejmuje 159 dyscyplin naukowych. Baza aktualizowana jest raz w tygodniu.

Dokładny opis bazy oraz instrukcję korzystania z niej można znaleźć zarówno na stronach ISI jak i ICM UW (vls.icm.edu.pl/instrukcje/WebOf Sciences.html).

W artykule tym chciałabym zwrócić szczególną uwagę na pewne problemy związane z przeprowadzaniem analiz cytowań. Nasza 30-letnia praktyka w wykonywaniu analizy cytowań prac pracowników Politechniki Wrocławskiej wskazuje, że technika wyszukiwania cytowań jest prosta tylko z pozoru. Możliwość wyszukiwania cytowań od nazwiska każdego współautora pracy cytowanej znajduje zastosowanie tylko w odniesieniu do prac opublikowanych w czasopismach indeksowanych przez bazę SCI EX i to tylko w odniesieniu do lat, za które mamy do niej dostęp . Jeśli praca zamieszczona jest w innym przedziale czasowym, innym czasopiśmie, materiałach konferencyjnych itp., jej cytowania możemy znaleźć jedynie po nazwisku pierwszego autora pracy. Tak więc użytkownicy, którzy spodziewają się przeprowadzenia analizy cytowań w sposób niejako automatyczny (wpisanie nazwiska - otrzymanie liczby i wykazu cytowań) mogą się poczuć nieco zawiedzeni, ponieważ tak przeprowadzona analiza nie będzie kompletna. Chcąc przeprowadzić poprawną analizę cytowań, trzeba dysponować pełną bibliografią prac naukowych osoby, której analiza jest wykonywana. Pozwoli ona nie tylko wykonać pełną analizę, ale także uniknąć pomyłek jakie zdarzają się z powodu zbieżności nazwisk. Trzeba również pamiętać, że mogą wystąpić różne formy oboczne nazwiska jak i kombinacje inicjałów imion (np. Charewicz J. Charevic JA)

Baza SCI Ex nie daje niestety możliwości zapisu na dyskietce pojedyńczej pracy cytowanej, a następnie zapisu odpowiednich prac cytowanych (jest to możliwe w wersji SCI CD Edition).

Chcąc zapisać w sposób czytelny wyniki analizy, należy utworzyć osobny dokument, a następnie przenosić do niego odpowiednie dane z bazy. Jest to zajęcie zarówno bardzo wyczerpujące, jak i czasochłonne.

W Bibliotece Politechniki Wrocławskiej analiza cytowań jej pracowników przeprowadzana jest od 1971 roku w Oddziale Informacji Bieżącej Do roku 1988 była wykonywana w oparciu o wersję drukowaną. Praca trwała wówczas około roku. W 1989 r zakupiono Science Citation Index CD Edition. Jest rzeczą oczywistą, ze ułatwiło to znacznie pracę oraz skróciło czas wykonywania analizy do 3 miesięcy. Od roku 2001 mamy dostęp do SCI Ex. Pierwsze doświadczenia z tą bazą wskazują, że czas wykonywania analizy wydłuży się o ok. 40 % w stosunku do czasu jaki był potrzebny do wykonania rocznej analizy w oparciu o SCICD-Edition. Przyczyny są głównie trzy: trudniejszy sposób wyszukiwania (brak słownika prac cytowanych), brak możliwości łatwego zapisu wyników, większa baza - więcej cytowań (w skali Uczelni wzrost cytowań za rok 2000 wyniósł 20,6%).

Aktualnie w Oddziale Informacji Bieżącej trwają prace nad opracowaniem wyników analizy cytowań prac pracowników Politechniki Wrocławskiej za lata 1971 - 2000. Sądzimy, że wyniki okażą się na tyle interesujące, aby móc przedstawić szerszemu gronu czytelników zainteresowanych tą problematyką.

Wybrane wydawnictwa ISI wykorzystywane w badaniach bibliometrycznych [Dokument elektroniczny] / Anna Pacholska. - Wwa : KWE SBP. - EBIB ; 2001 nr 29. - Tryb dostepu : http://www.ebib.pl/2001/29/pacholska.html