Nr 4/2002 (33), Standardy i organizacja. Artykuł
| |
Nr 4/2002 (33), Standardy i organizacja. Artykuł |
|
|
|
 |
|
|
|
Helena Dryzek
|
|||
|
|
||
|
Ogólnie znana jest zła sytuacja finansowa bibliotek w Polsce przejawiająca się, m.in. znacznymi ograniczeniami w zakupie książek i czasopism, powolnym tempem komputeryzacji katalogów, postępującym niszczeniem zabytków piśmiennictwa, które i tak są stosunkowo nieliczne , a do tego bardzo często niedostatecznie zabezpieczonych przed kradzieżą. Środki przeznaczane na działalność biblioteczną są niewspółmierne do potrzeb zgłaszanych przez biblioteki. W tej sytuacji pilną potrzebą staje się racjonalizacja centralnego przydziału tych środków i oceny ich wydatkowania Na podstawie znowelizowanej Ustawy o Komitecie Badań Naukowych z 12 stycznia 1991 roku, przy Komitecie działają zespoły opiniodawczo-doradcze mogące powoływać specjalistyczne sekcje złożone z ekspertów. Od maja 2001 roku przy Zespole ds. Działalności Wspomagającej Badania Komitetu Badań Naukowych działa Sekcja ds. Bibliotek i Informacji Naukowej. Z ramienia tego Zespołu opiekunem Sekcji jest ks. prof. dr hab. Ryszard Knapiński. Zadaniem Sekcji jest opiniowanie wniosków dotyczących dofinansowania działalności wspomagającej badania składanych przez organy administracji rządowej oraz uprawnione podmioty działające na rzecz nauki, w szczególności towarzystwa naukowe.
Sekcja w zakresie przyznanych kompetencji podejmuje inicjatywy w sprawach istotnych dla całokształtu działalności wspomagającej badania. W ramach tego zadania Sekcja, zaniepokojona trudnościami polskich bibliotek naukowych i problemami zgłaszanymi przez środowisko bibliotekarzy, jak również na podstawie analizy wniosków o dofinansowanie działalności wspomagającej badania, podjęła inicjatywę wyróżnienia grupy priorytetowych zadań wymagających stabilnego dofinansowania. W trakcie dyskusji wykorzystano materiały przygotowane przez działający wcześniej Zespół ds. Upowszechniania Nauki i Informacji Naukowej. Celem tych wszystkich działań była próba racjonalizacji wydatkowania środków na działalność biblioteczną i informacyjną, tak aby nie rozpraszać szczupłych środków finansowych i osiągnąć wymierne i trwałe efekty. Powszechnie wiadomo, że w porównaniu z innymi krajami europejskimi środki przeznaczane na badania naukowe w Polsce są na bardzo niskim poziomie. W tej sytuacji, zdaniem Sekcji, konieczne jest określenie możliwie jasnych zasad i kryteriów finansowania zadań uznanych przez środowisko za priorytetowe i racjonalizacja wydatkowania środków na dostęp do informacji. Informacja nie zastąpi badań, ale dostęp do niej jest warunkiem koniecznym - chociaż niedostatecznym - prowadzenia badań w kraju, jak też utrzymania kontaktu z nauka światową. Cztery opiniowane przez Sekcję zadania - w ich obecnym kształcie, sformułowane jak podano wyżej, mają charakter ogólnikowy, co utrudnia zarówno ocenę wniosków jak i rozliczanie dotacji. Prowadzi to do finansowania bardzo różnej działalności, często o nieporównywalnej efektywności i znaczeniu, a w konsekwencji do częściowego marnotrawienia środków. Wybór przyjętych priorytetowych działań bibliotecznych był przedmiotem wielu dyskusji w łonie Sekcji i jest wynikiem osiągniętego z różnymi zastrzeżeniami porozumienia. Zdajemy sobie sprawę, że lista potrzeb jest długa, natomiast możliwości ich zaspokojenia bardzo ograniczone. Artykuł ten ma na celu sprowokowanie dyskusji: "Jakie kierunki działalności bibliotecznej uznać za najpilniejsze?" oraz "Jakie formy ich dofinansowania będą najskuteczniejsze?".
Poniżej przedstawione zostaną przesłanki wyboru powyższych priorytetów wraz z propozycjami rozwiązania problemów finansowych związanych z ich realizacją. Rozwój komputerowych systemów bibliotecznych
Obecnie biblioteki naukowe nie mają żadnej instytucji ani organizacji, która zajmowałaby się ich systematyczną komputeryzacją. Sprzyja to naszym zdaniem marnotrawieniu i tak szczupłych środków oraz niskiej efektywności samych wdrożeń. Kwestia komputeryzacji bibliotek naukowych wydaje się bezdyskusyjna i większość bibliotek naukowych w Polsce znajduje się już na różnych etapach tego procesu. Obecnie chodziłoby o wsparcie i koordynację tych działań oraz o upowszechnianie odpowiednich standardów pozwalających na włączenie zasobów informacyjnych bibliotek naukowych do zintegrowanej infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, w szczególności europejskiego. Postulujemy wydzielenie specjalnego zadania - finansowania rozwoju bibliotecznych sieci komputerowych. Realizacji tego zadania sprzyjałoby odpowiednie porozumienie zawarte w obrębie trzech resortów: Komitetu Badań Naukowych, Ministerstwa Kultury i Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu. Cennym byłoby partycypowanie w takim porozumieniu Prezesa Polskiej Akademii Nauk reprezentującego interesy znacznej liczby użytkowników bibliotek naukowych. Prenumerata zagranicznych czasopism naukowychŚrodki na dofinansowanie prenumeraty zagranicznych czasopism naukowych pochodzą z puli Komitetu Badań Naukowych przeznaczonej na działalność statutową lub wspomagającą badania. Decyzja o skasowaniu odrębnych środków na import czasopism - w grupie bibliotek szkół wyższych - jest przez środowisko bibliotekarskie oceniana negatywnie, gdyż nigdy zakup wydawnictw nie był przez instytucje naukowe traktowany jako zadanie priorytetowe, a tym bardziej nim nie jest, im mniejsza jest ogólna kwota dofinansowania przekazywana z KBN. Wysokość tych środków systematycznie maleje, przy jednoczesnym wzrastającym koszcie prenumeraty. Biblioteki starają się utrzymać przynajmniej jeden ciąg ważnych czasopism naukowych w mieście czy regionie, ale koordynacja tych działań byłaby łatwiejsza na poziomie bibliotek, a nie samorządnych finansowo instytutów. Biblioteki powinny też opłacać elektroniczny dostęp do czasopism, gdyż stanowi to obecnie standard, znacząco zwiększający dostępność zakupionych tytułów. Najkorzystniejsze warunki dostępu do czasopism elektronicznych oferują konsorcja (zapewniając dostęp online do większej liczby tytułów, niż prenumerata wersji drukowanych dokonywana przez pojedyncze biblioteki). Jednakże często konsorcja uzależniają wysokość opłat i dostęp do swoich baz od utrzymania prenumeraty drukowanej. Udział w konsorcjach jest przez biblioteki finansowany z własnych, stałe malejących środków. Przyjęty tryb finansowania prenumeraty wymaga, aby biblioteki równocześnie deklarowały swój udział w konsorcjach, nie mając żadnych gwarancji pozyskania dofinansowania na ten cel ze środków KBN. Zawsze istnieje więc realna groźba zerwania umów konsorcyjnych ze względu na nie możność spełnienia określonych warunków (np. ciągłości prenumeraty) przez uczestniczące biblioteki. Na marginesie warto podkreślić, że KBN dofinansowuje tylko te konsorcja, które gwarantują archiwizację danych w Polsce. Jest to rozwiązanie nie zupełnie zgodne z ogólnoświatowymi tendencjami powszechnego dostępu do zasobów elektronicznych. Wydaje się, że prawa własności do zakupionych danych można egzekwować również w inny sposób, nie tylko fizycznie przenosząc dane do Polski. Dodatkowym problemem w szkolnictwie wyższym jest pozbawienie bibliotek głównych uczelni jakichkolwiek sum na prenumeratę. Zgodnie ze swoimi ustawowymi zadaniami, organizują one zakup dla wszystkich jednostek uczelni, a ponadto są miejscem udostępniania niektórych czasopism - ogólnych, interdyscyplinarnych oraz takich, które mogą zainteresować pracowników i studentów więcej niż jednego wydziału. Biblioteka główna ma najczęściej centralną lokalizację w mieście, a także dogodniejsze godziny otwarcia, niż biblioteki wydziałowe; wiele z nich w ostatnich latach ogromnych wysiłkiem finansowym i organizacyjnym zostało wybudowanych lub znacząco rozbudowanych i zmodernizowanych w celu poprawy warunków udostępniania zbiorów. Samorządne finansowo wydziały mając niezbilansowane środki na prenumeratę czasopism własnych, nie chcą finansować zakupów dla jednostek centralnych uczelni, nie są również statutowo zobowiązane do udostępniania gromadzonych zbiorów wszystkim zainteresowanym - w ten sposób decyzja o zmianie źródła finansowania prenumeraty zagranicznej wpłynęła bezpośrednio na ograniczenie dostępu do niektórych tytułów. W opisanej sytuacji wydaje się zasadne powrócenie do centralnej koordynacji prenumeraty zagranicznych czasopism naukowych oraz informacji dostępnych na nośnikach elektronicznych. Należy też rozważyć utworzenie centralnego - ogólnokrajowego -Konsorcjum Bibliotek Naukowych, jako silnego partnera do negocjowania umów na dostawę czasopism i baz danych. Zdalne udostępnianie całej zawartości katalogów bibliotecznych (retrokonwersja katalogów)Od drugiej połowy lat 90. stopniowo poprawia się stan komputeryzacji bibliotek polskich. Zdecydowana większość bibliotek akademickich i duże biblioteki naukowe od kilku już lat prowadzą systematycznie komputerowe katalogi swoich zbiorów - rejestrując w nich bieżące nabytki i udostępniając te informacje w Internecie. Znacznie gorzej jest z informacją o zbiorach dawnych oraz o zbiorach specjalnych. Od 1999 roku nie dokonuje się systematycznej retrokonwersji katalogów kartkowych, gdyż zadanie to przestało być dofinansowywane przez KBN. Prowadzona przez trzy lata (1996-1999) przez KBN akcja dofinansowania budowy i rozbudowy baz danych pozwalała na stopniowe uzupełnianie informacji o zasobach bibliotek polskich w Internecie. Jednak zarówno ograniczone środki przeznaczone na ten cel, jak również brak przygotowania wielu bibliotek do współpracy w zakresie katalogowania, sprawiły, że prace nad retrokonwersją posuwały się bardzo wolno. Tylko niektóre, mniejsze biblioteki zdołały wprowadzić w ten sposób do powszechnego obiegu informacje o całych lub znaczących częściach swoich kolekcji. Duże biblioteki akademickie zarejestrowały jedynie najważniejsze, najczęściej wypożyczane publikacje z kilku ostatnich lat - czyniąc to według indywidualnie ustalanych reguł. Tworzone tą metodą katalogi są nie kompletne. Trudno jest również precyzyjnie określić ich zakres i zasięg chronologiczny - zatem ich wartość informacyjna jest stosunkowo mała. Z zasady obejmują jedynie wydawnictwa zwarte i tylko nieliczne tytuły czasopism, często bez informacji o ich zawartości i zasobie. Prawie zupełnie brak w katalogach informacji o zbiorach specjalnych: starych drukach, rękopisach, rycinach i grafice, o zbiorach muzycznych i kartograficznych. Często brak informacji o unikalnych zbiorach XIX-wiecznych. Słabość i niekompletność katalogów powoduje, że wiele bibliotek nie zdecydowało się na wprowadzenie komputerowego systemu wypożyczeń - stąd brak w wielu katalogach informacji o stanie bieżącej dostępności dokumentu. W 2001 roku uruchomiony został projekt Narodowego Uniwersalnego Katalogu (NUKat), którego celem jest stworzenie bazy centralnego katalogu, zasilanego przez wszystkie współpracujące biblioteki metodą współkatalogowania. Zastosowana metoda pozwoli na szybsze i efektywniejsze katalogowanie zbiorów tych bibliotek, które przystąpią do współpracy - obecnie akces zgłosiło ponad 70 bibliotek naukowych. Ich współpraca będzie możliwa pomimo, iż na co dzień katalogują pracując w różnych systemach bibliotecznych (VTLS, HORIZON, ALEPH, INNOPAC). Projekt został uruchomiony dzięki sfinansowaniu przez Fundację A. W. Mellona zakupu serwera i oprogramowania do obsługi bazy centralnego katalogu i współpracującej z nim Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych. W roku 2001 uzyskano z KBN dofinansowanie na uruchomienie projektu NUKat, w tym na bieżącą obsługę bazy (tj. na płace nowozatrudnionych pracowników). Środki zostały przekazane w ramach SPUB realizowanego na Uniwersytecie Warszawskim przez Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego. Znaczące tempo przyrostu informacji w bazie może jednak być tylko efektem uruchomienia środków na sfinansowanie przyspieszenia systematycznych prac nad retrokonwersją katalogów kartkowych. W bibliotekach polskich zgromadzono kilkanaście milionów obiektów, częściowo pokrywających się, częściowo unikalnych. Informacja o nich powinna jak najszybciej znaleźć się w centralnym katalogu - usprawniając tym samym bieżącą obsługę użytkowników i przyczyniając się do lepszego wykorzystania gromadzonych zbiorów. Działalność bibliotek towarzystw naukowych z ośrodków nie akademickich, pełniących ważną rolę oświatową w lokalnych społecznościachŚrodki finansowe przeznaczone na działalność wspomagającą badania są w części przyznawane na działalność biblioteczną towarzystw naukowych. Wśród podmiotów ubiegających się o ten rodzaj dofinansowania szczególna rola przypada regionalnym towarzystwom naukowym, działającym w ośrodkach nie akademickich, pozbawionych zaplecza bibliotecznego w postaci bibliotek naukowych szkół wyższych. W części tych ośrodków obserwuje się szczególnie trudną sytuację społeczno-ekonomiczną, objawiającą się m.in. strukturalnym bezrobociem sięgającym 30% populacji. Zła sytuacja ekonomiczna w oczywisty sposób nie sprzyja pozyskiwaniu sponsorów działalności bibliotecznej i marginalizuje możliwości uzyskania dofinansowania takiej działalności ze strony władz samorządowych. Kondycja finansowa bibliotek regionalnych towarzystw naukowych jest generalnie bardzo trudna i jest to pierwsza przesłanka priorytetowego dofinansowania działalności bibliotecznej w tych szczególnych towarzystwach naukowych. Drugą przesłanką jest społeczna rola tych bibliotek, która już jest lub powinna być ukierunkowana nie tylko na wsparcie działalności naukowej w lokalnych społecznościach, lecz również na stwarzanie możliwości szerokiego dostępu do źródeł informacji lokalnym czytelnikom. Szansą wyjścia z bezrobocia jest intensywne poszukiwanie pracy, dokształcanie się, czy wreszcie zmiana kwalifikacji zawodowych. Naturalnym staje się poszukiwanie literatury fachowej, poradników, informatorów, katalogów, wszelkiego rodzaju informacji skierowującej. Konieczne jest systematyczne uzupełnianie zbiorów, w szczególności kontynuacja wydawnictw ciągłych, aby biblioteka takie możliwości mogła zaspokoić. Warto zauważyć, że zakup nowości księgarskich w Polsce ze środków samorządowych jest rzędu 5,6 na 100 mieszkańców, przy normie wynoszącej 18, a wskaźniku europejskim na poziomie 30-45 [z wypowiedzi Dyrektora Biblioteki Narodowej dla "Polityki"]. Stworzenie w bibliotece możliwości dostępu do Internetu - do katalogów innych bibliotek, dokumentów elektronicznych, baz danych, a nawet poszczególnych witryn internetowych - staje się w przypadku opisywanych bibliotek koniecznością zaspokojenia podstawowych potrzeb ich czytelników, a dla nich samych szansą poprawy sytuacji zawodowej i życiowej. Biblioteki regionalnych towarzystwa naukowych powinny w sposób priorytetowy uzyskiwać środki na swoją działalność, w szczególności na utrzymanie lokalu i pracowników, na zakup książek, czasopism i baz danych oraz na komputeryzację biblioteki, z wyposażeniem w internetowe łącza dostępne dla czytelników. Dofinansowanie takich zadań wykracza poza ramy wyznaczone przez zakres działalności wspomagającej badania i wymaga przyjęcia innych procedur, ewentualnie stworzenia nowych źródeł finansowania. Bibliotekom regionalnych towarzystw naukowych działających w ośrodkach nie akademickich i charakteryzujących się trudną sytuacją społeczno-ekonomiczną powinna być stworzona szansa przeciwdziałania zapaści cywilizacyjnej, która jest realną groźbą dla lokalnych społeczności. Społeczny ruch naukowy wydaje się odpowiednim forum dla stworzenia warunków dostępu do zasobów informacyjnych właściwego społeczeństwu informacyjnemu, do budowy którego Polska aspiruje. Niezależnie od dofinansowania działalności tych bibliotek ze środków publicznych powinny one poszukiwać innych źródeł funduszy na własne cele statutowe, szczególnie poprzez współpracę z miejscowymi prywatnymi szkołami wyższymi, dla których stanowią zaplecze biblioteczne. Istnieją już przykłady tego typu współpracy i powinna być ona rozwijana i umacniana. W przypadku bibliotek należących do społecznego ruchu naukowego dysponujących niewielkimi zbiorami postuluje się ich włączanie - w celu obniżenia kosztów utrzymania tych kolekcji i zwiększenia ich dostępności - do większych bibliotek naukowych. Zasada ta powinna obowiązywać bez względu na regionalne usytuowanie biblioteki. Udostępnianie w wersji elektronicznej zabytków piśmiennictwa po konserwacji (digitalizacja rękopisów, inkunabułów i starodruków)W ramach środków na działalność ogólnotechniczną wspomagającą badania od kilku lat przyznawane są znaczące kwoty na konserwację rękopisów, inkunabułów i starych druków. Kwoty te pokrywają prace konserwatorskie i tworzenie podstawowej dokumentacji, co jest niekwestionowaną i podstawową działalnością w zakresie zabezpieczania cennych zabytków piśmiennictwa znajdujących się w posiadaniu polskich bibliotek. Należy jednakże zwrócić uwagę, że wydatkowanie społecznych pieniędzy nie wpływa na wzrost dostępności konserwowanych obiektów. Dołączenie do konserwacji ostatniego etapu - sporządzenia elektronicznej kopii (digitalizacji) obiektu byłoby naturalnym uwieńczeniem procesu zabezpieczenia i pozwoliłoby na stworzenie powszechnego dostępu do elektronicznego obrazu obiektu, co w większości przypadków jest równoznaczne z dostępem do źródeł umożliwiających prowadzenie badań. Takie podejście wymaga urządzenia odpowiednich pracowni fotografii cyfrowej, także z wykorzystaniem specjalnych skanerów, przeznaczonych do tego typu reprografii cyfrowej. Rozstrzygnięcia wymaga sposób digitalizacji możliwy w dwóch wariantach: "archiwalnym", nastawionym na jak najdłuższe przechowywanie lub "operacyjnym" nastawionym na częste wymiany archiwalnych kopii. W każdym przypadku kopie elektroniczne powinny być deponowane w centralnym zasobie, dla którego naturalnym miejscem byłaby Biblioteka Narodowa lub jedno z supercentrów komputerowych finansowanych przez KBN. Zasób ten powinien być składowany, opracowany i udostępniany oraz kopiowany bez żadnych ograniczeń. Oczywistym staje się potrzeba określenia statusu i zasad finansowania takiego centralnego depozytu elektronicznych kopii. Postulowany zakres zaangażowania Komitetu Badań Naukowych w digitalizację rękopisów, inkunabułów i starych druków nie może siłą rzeczy wykraczać poza współfinansowanie procesu pierwotnej digitalizacji i ewentualnego wsparcia dla organizacji centralnego archiwum. Istnieje jednakże szansa na relatywnie tanie udostępnienie archiwum w sieci poprzez wykorzystanie już istniejących serwerów. Prezentacja jednego lub kilku obiektów nie obciążyłaby znacząco maszyn obsługujących biblioteki i centra informatyczne, natomiast opracowanie prostego, ujednoliconego interfejsu dostępu (np. w standardzie HTML) pozwoliłoby na zbudowanie wirtualnego, pełnotekstowego zasobu zdigitalizowanych zabytków piśmiennictwa. Istotnym jest również zapewnienie warunków bezpieczeństwa konserwowanych starodruków i inkunabułów (zabezpieczenie przed kradzieżą, pożarem lub powodzią, a przede wszystkim przed dalszym niszczeniem dokumentu z powodu np. wilgoci lub nieustabilizowanych warunków termoklimatycznych). Przydzielenie środków finansowych na konserwację starodruków i inkunabułów powinno być uzależnione od złożenia przez wnioskodawcę oświadczenia o spełnianiu warunków ich bezpiecznego przechowywania. Na zakończenie jeszcze dwa aktualne problemy środowiska bibliotekarskiego związane z racjonalnym wykorzystaniem dofinansowania. Biblioteki prywatnych szkół wyższych a inne biblioteki naukoweZdaniem Sekcji należy podjąć problem współpracy bibliotek naukowych w prywatnych szkołach wyższych z innymi bibliotekami naukowymi. Brak jest kompletnych informacji o stanie zasobów bibliotek naukowych prywatnych szkół wyższych; tylko nieliczne spośród nich są odnotowane w Informatorze o bibliotekach i ośrodkach informacji w Polsce. Biblioteki regionalnych towarzystw naukowych często we wnioskach o dofinansowanie informują o konieczności zaspokojenia potrzeb czytelniczych studentów takich szkół, zlokalizowanych w ośrodkach nie akademickich. Analiza zasobów bibliotek naukowych prywatnych szkół wyższych, potrzeb ich czytelników i stopnia zaspokojenia tych potrzeb byłaby pomocna przy rozważaniu problemu współpracy wszystkich bibliotek naukowych, zwłaszcza w zakresie wspólnych katalogów, prenumeraty zagranicznych czasopism naukowych, dostępu do czasopism elektronicznych itp. Biblioteki, o których mowa, rzadko mają w swych zbiorach starsze ciągi czasopism, natomiast - jeśli są zasobne finansowo - mogą łatwiej powiększać swe zbiory o nowe nabytki, co z kolei jest bolączką bibliotek w państwowych szkołach wyższych. Być może taka specyfika gromadzenia mogłaby być podstawą ich współpracy i próbą zbilansowanej wymiany międzybibliotecznej. Pilną koniecznością wydaje się zatem analiza stanu zasobów bibliotek naukowych w prywatnych szkołach wyższych oraz zakresu udostępniania przez nie zbiorów, jak również opracowanie propozycji współpracy tych bibliotek, w szczególności z bibliotekami naukowymi należącymi do państwowych szkól wyższych i towarzystw naukowych. Ustawa o zamówieniach publicznychOstatnia sprawa, jaką trzeba poruszyć mówiąc o finansach bibliotek, to obowiązujące przepisy ustawy o zamówieniach publicznych. Paradoksalnie i niezgodnie z założeniami ustawodawcy ograniczają one możliwość prowadzenia racjonalnej polityki gromadzenia w bibliotekach polskich, przyczyniając się tym samym do nieracjonalnego wydatkowania środków. Ustawa nie uwzględnia ani specyfiki prenumeraty czasopism (zachowania zasady wieloletniego korzystania z usług jednego dostawcy), ani też nie pozwala na racjonalizację zakupów wydawnictw zwartych - których specyfika wymaga dokonywania zakupów u różnych dostawców, oferujących w danym momencie najkorzystniejszą cenę i/lub najkrótszy czas dostawy. Żaden dostawca nie może zagwarantować najniższego poziomu cen dla wszystkich tytułów, jakie biblioteka będzie chciała zakupić w danym roku, tym bardziej, że lista zakupów nie może być w momencie ogłoszenie przetargu ani kompletna, ani ostateczna, jako że proces wydawniczy jest coraz szybszy i nie zawsze przewidywalny wcześniejszymi anonsami. Środowisko bibliotekarzy oraz użytkowników bibliotek, przede wszystkim pracowników nauki, oczekujących sprawnego funkcjonowania bibliotek, postuluje wprowadzenie zmian do ustawy o zamówieniach publicznych, które umożliwiłyby, przy pełnej kontroli sposobu wydatkowania środków publicznych, ich racjonalne wydatkowanie. Podsumowanie
Zasadniczym powodem zajęcia się całościowo problemem działalności bibliotecznej i informacyjnej jest jednak teza, że im trudniejsze są warunki do uprawiania nauki, tym łatwiejszy powinien być dostęp do informacji - w przeciwnym wypadku grozi nam cywilizacyjna zapaść. (Tekst artykułu, z nieznacznymi skrótami, ukazał się również w "Sprawach Nauki", patrz: Dryzek H.: Finansować racjonalnie. Sprawy Nauki, nr 11/2001, s.12-13.) 
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
||
