Anna Krawczuk
Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Białystok

Edukacja czytelnicza i medialna w szkołach ponadgimnazjalnych

Reforma systemu edukacji zbliża się do szkół ponadgimnazjalnych. W Dzienniku Ustaw nr 61 z 19 czerwca 2001 roku ukazała się Podstawa Programowa Kształcenia Ogólnego dla liceów profilowanych, tzw. kanon kształcenia ogólnego obowiązujący wszystkich uczniów. Podstawa programowa określa dla każdego przedmiotu zadania stojące przed szkołą, cele, jakie należy wyznaczyć nauczycielom i uczniom do zrealizowania w obrębie określonych treści tak, by ich rezultatem były konkretne osiągnięcia.

Nowym elementem reformowanej już trzeci rok polskiej szkoły jest integracja międzyprzedmiotowa, której celem jest ukazanie uczniom świata w sposób całościowy, kompleksowy, a nie poprzez fragmentaryczną wiedzę przedmiotową. Integracja międzyprzedmiotowa może być realizowana w kilku podstawowych formach. Są nimi:

• nauczanie zintegrowane,
• programy przedmiotowe uwzględniające zagadnienia poruszane na innych przedmiotach,
• programy przedmiotowe rozszerzane fakultatywnie,
• programy wychowawcze,
• programy tzw. ścieżek międzyprzedmiotowych.

Ścieżki międzyprzedmiotowe, czy też edukacyjne we współczesnym świecie mają coraz większe znaczenie, a zawierają treści nie przypisane w pełni do żadnego z tradycyjnych przedmiotów. Ich realizacja wymaga współpracy wielu nauczycieli. Tylko wówczas idea ścieżki może być zrealizowana, gdy wybrane hasło przedmiotowe będzie omawiane przez różnych nauczycieli na różnych przedmiotach nauczania w myśl zasady, że pierwszy przedmiot wprowadza w zagadnienie, a każdy następny poszerza wiedzę odpowiednio do swego zakresu, wykorzystując jednocześnie wiedzę i umiejętności uczniów nabyte na innych lekcjach.

Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół ponadgimnazjalnych przewiduje osiem ścieżek edukacyjnych:

1. Uczestnictwo w kulturze.
2. Wychowanie do życia w rodzinie.
3. Edukacja filozoficzna.
4. Edukacja prozdrowotna.
5. Edukacja ekologiczna.
6. Edukacja czytelnicza i medialna.
7. Edukacja regionalna. Dziedzictwo kulturowe w regionie.
8. Edukacja europejska.

Cele edukacyjne, które przypisuje się edukacji czytelniczej i medialnej są następujące:

1. Przygotowanie się do samokształcenia poprzez umiejętne pozyskiwanie i opracowywanie informacji pochodzących z różnych źródeł.
2. Rozumienie natury i roli mediów we współczesnej cywilizacji.
3. Zachowanie tożsamości kulturowej wobec globalizacji kultury.
4. Zdobycie umiejętności przekazu i krytycznego odbioru treści komunikatów medialnych.
5. Zachowanie postawy dystansu i krytycyzmu wobec informacji przekazywanych przez media.

Treści nauczania przekazywane uczniom w zakresie ścieżki edukacja czytelnicza i medialna ujęte zostały w sposób następujący :

1. Tradycyjne i nowoczesne źródła informacji (od książki do przekazów internetowych); najnowsze techniki informacyjne i ich dostępność.
2. Współczesne instytucje wydawnicze i instytucje zajmujące się dystrybucją książek i prasy.
3. Kompetencje czytelnicze niezbędne do odbioru tekstów literackich, naukowych i popularnonaukowych.
4. Globalizacja życia. Cywilizacja informacyjna i kultura mediów. Pojęcie czwartej władzy.
5. Media publiczne i prywatne - zadania i interesy. Urynkowienie mediów i ich społeczne skutki. Wpływ mediów na różne aspekty życia człowieka.
6. Zagrożenia dla psychicznego i moralnego rozwoju człowieka płynące z mediów. Różne formy uzależnień medialnych.
7. Warsztat pracy dziennikarza (prasowego, radiowego, telewizyjnego).
8. Warsztat pracy reżysera (filmowego, teatralnego).
9. Wywieranie wpływu na ludzi. Metody i techniki perswazji i manipulacji stosowane w reklamie zewnętrznej, prasowej, radiowej i telewizyjnej.
10. Analiza porównawcza wybranej informacji zaczerpniętej z różnych źródeł (z prasy, audycji telewizyjnych lub radiowych). Kryteria wskazujące na rzetelność i obiektywizm tej informacji.
11. Wybór międzynarodowych i polskich przepisów prawa dotyczących mediów.

W szkole średniej nauczyciel bibliotekarz dotychczas był zobowiązany do realizacji przedmiotu o nazwie Przysposobienie czytelnicze i informacyjne w wymiarze 2 godzin w skali roku szkolnego. Edukacja czytelnicza i medialna jako ścieżka międzyprzedmiotowa będzie nowym wyzwaniem dla nauczycieli bibliotekarzy szkół średnich, choć podobnie jak w przypadku szkoły podstawowej i gimnazjum, jej realizację powierza się nie zawsze nauczycielowi bibliotekarzowi i nie tylko nauczycielowi bibliotekarzowi. O sposobie realizacji oraz nauczycielach realizujących tę ścieżkę decydować ma dyrektor szkoły. Niezależnie od przyjętego modelu realizacji - sądzę, że nauczyciel bibliotekarz powinien być zawsze doradcą dla nauczycieli innych przedmiotów, którzy zmierzą się również z nowym wyzwaniem! To właśnie nauczyciel bibliotekarz ma za sobą doświadczenia w prowadzeniu edukacji czytelniczej, a postępujący rozwój zastosowań komputeryzacji w bibliotekarstwie "zmusił" już wcześniej nauczyciela bibliotekarza do zapoznania się z informatyczną i multimedialną technologią informacyjną i komunikacyjną.

W kontekście tych nowych wyzwań ważne staje się pytanie, jak wprowadzić do praktyki szkolnej treści ścieżki czytelniczej i medialnej, by w sposób optymalny zapewnić uczniom nabycie kompetencji i umiejętności ujętych w haśle Osiągnięcia "Podstawy programowej kształcenia ogólnego".

Idea ścieżek międzyprzedmiotowych ma krótką, bo tylko dwuletnią praktykę w edukacji szkolnej, ale nauczyciele gimnazjów i szkół podstawowych mają już pewne doświadczenia. Sądzę, że warto byłoby, by podzielili się swymi doświadczeniami ze środowiskiem nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych, którzy 1 września 2002 roku staną przed koniecznością realizowania założeń nowej Podstawy programowej. Będą zmuszeni wybrać jeden z kilku programów nauczania edukacji czytelniczej i medialnej, bądź stworzyć własny program autorski.

Sądzę, że warto przyjrzeć się ogólnodostępnym, zatwierdzonym przez MEN programom nauczania edukacji czytelniczej i medialnej do szkół podstawowych i medialnych ¹ by wyciągnąć wnioski przed realizacją treści ścieżki w szkole ponadgimnazjalnej.

Dyskusja nad programami ścieżki edukacja czytelnicza i medialna na II i III etapie kształcenia toczyła się m.in. w czerwcu 2000 roku podczas zorganizowanej przez Uniwersytet w Białymstoku szkoły letniej pod hasłem "Multimedia, kultura czytelnicza i dostęp do informacji. "² Wzięli w niej udział nauczyciele akademiccy prowadzący specjalizację bibliotek szkolnych, autorzy programów oraz nauczyciele praktycy realizujący ścieżkę czytelniczą i medialną.

Na koniec chciałabym podzielić się własnymi sugestiami dotyczącymi realizacji ścieżki edukacja czytelnicza i medialna. Sądzę, że przy jej realizacji ważne są zwłaszcza następujące elementy:

• Odejście od przekazywania wiedzy faktograficznej na rzecz procesu formowania kompetencji ucznia.
• Prowadzenie autentycznie międzyprzedmiotowej realizacji ścieżki rozumianej, jako wzajemne przenikanie się obu zakresów edukacji wzajemnymi treściami, a nie nauczanie obok siebie dwu oddzielnych przedmiotów - edukacji czytelniczej i edukacji medialnej.
• Przy realizacji treści edukacji czytelniczej ważne jest poszerzenie pojęcia czytelnictwa przez wskazanie i zastosowanie powiązań z szerszymi pojęciami komunikacji społecznej i przekazu oraz przetwarzania informacji społecznej, w praktyce realizowanych zarówno poprzez teksty, jak i obrazy oraz poprzez komunikaty multimedialne.

Mam nadzieję, że ta wypowiedź zachęci do dyskusji wszystkich zainteresowanych realizacją ścieżki edukacji czytelniczej i medialnej w szkołach ponadgimnazjalnych.

[1] http://www.men.waw.pl/aktual/programy/pr4-6.html,
http://www.men.waw.pl/aktual/programy/gimn.html.
[2]Materiały pokonferencyjne są dostępne w publikacji: Multimedia, kultura czytelnicza i dostęp do informacji.Materiały I szkoły letniej. Białystok 26-29 czerwca 2000 roku. Białystok 2001.

EBIB 9/2001 (27), Biblioteki pedagogiczne i szkolne
A. Krawczuk,
Edukacja czytelnicza i medialna w szkołach ponadgimnazjalnych:  www.ebib.pl/2001/27/krawczuk.html