Teresa Arendt
Miejska Biblioteka Publiczna w Gdyni
Zarząd Okręgu Pomorskiego Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich

Organizacja i zarządzanie siecią miejskich bibliotek
w Trójmieście

Trójmiasto łączące w swych granicach tysiącletni Gdańsk, stuletni Sopot i siedemdziesięciopięcioletnią Gdynię liczy łącznie ok. 750000 mieszkańców. Do tego należałoby doliczyć mieszkańców pobliskich miejscowości, tzw. "sypialni" Trójmiasta, którzy pracują, uczą się i w inny sposób uczestniczą w życiu tej metropolii. Dzięki sprawnemu przewoźnikowi, jakim jest Szybka Kolej Miejska, przejazd z Gdyni do Gdańska trwa tyko 32 min, a do Sopotu znacznie krócej.

W Trójmieście jest obecnie 14 uczelni wyższych, z czego połowa to uczelnie prywatne, które powstały niedawno i albo nie posiadają własnych bibliotek, albo są to biblioteki z natury rzeczy posiadające jeszcze niewielkie zbiory. Liczbę studentów szacuje się na ok. 60000.

Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Josepha Conrada (WBP) w Gdańsku (456000 mieszkańców) udostępnia zbiory (prawie 943000 jednostek bibliotecznych) 66000 czytelników w sieci składającej się z Biblioteki Głównej i 35 filii bibliotecznych. W ciągu roku notuje 2146000 wypożyczeń i udostępnień. Wskaźnik zakupu nowości na 100 mieszkańców wynosił w 2001 roku 5,15, ale ujęto w nim również zakup z dotacji ministerialnej. WBP zatrudnia 142 pracowników merytorycznych, w tym 128 na pełnym etacie. Dysponuje budynkiem, o powierzchni 2500 m², w którym mieści się Biblioteka Główna i działy merytoryczne, część budynku wynajmuje uzyskując dodatkowe fundusze. Ogółem biblioteka dysponuje lokalami o łącznej powierzchni 6356 m².

Miejska Biblioteka Publiczna (MBP) w Gdyni (250000 mieszkańców) posiada prawie 650000 woluminów, z których korzysta 52000 czytelników w sieci bibliotecznej liczącej 23 filie, w tym trzy placówki ze zbiorami naukowymi i popularnonaukowymi. W ciągu roku czytelnicy wypożyczają lub korzystają na miejscu z 1656000 woluminów. Wskaźnik zakupu nowości na 100 mieszkańców wynosi 4,7. MBP zatrudnia 105 pracowników merytorycznych, w tym 79 na pełnym etacie. Biblioteka nie posiada własnego budynku. Zarówno działy merytoryczne, jak i agendy składające się na Bibliotekę Główną są rozproszone w lokalach położonych w promieniu 400 m od dyrekcji. Ogółem biblioteka w Gdyni dysponuje lokalami o łącznej powierzchni 4840 m².

Miejska Biblioteka Publiczna (MBP) w Sopocie (41500 mieszkańców) posiada zbiory liczące 185000 woluminów, z których korzysta ponad 9000 czytelników w budynku Biblioteki Głównej i sześciu filiach bibliotecznych. W 2001 roku czytelnicy wypożyczyli lub skorzystali na miejscu z 257000 woluminów. Wskaźnik zakupu wynosił 4,79. Biblioteka sopocka zatrudnia 22 bibliotekarzy, dysponuje niewielkim budynkiem, a łączna powierzchnia pomieszczeń bibliotecznych wynosi ok. 900 m².

Trójmiejskie biblioteki zachowały tradycyjny, funkcjonalny układ organizacyjny, jednakże z pewnymi modyfikacjami. Wprowadzane stopniowo zmiany wynikają z procesów komputeryzacji, różnicujących się potrzeb czytelników, nowych nośników informacji i zagrożeń rozwoju czytelnictwa. Zależą natomiast w dużej mierze od środków finansowych, lokali, jakimi dysponują biblioteki, siły przekonywania do współpracy zarówno władz samorządowych, instytucji, jak i indywidualnych osób. Najbardziej przekonani do tych zmian są sami bibliotekarze, na szczęście.

W ciągu ostatnich lat liczba placówek bibliotecznych uległa zmniejszeniu. Ogółem w Trójmieście ubyło ich sześć, z czego cztery w Gdańsku. Przyczynami zmian były złe warunki lokalowe, nadmierny wzrost czynszu, a także przeniesienie do nowego większego lokalu i scalenie dwóch sąsiadujących ze sobą filii. Od czasu do czasu władze samorządowe przymierzają się do zmniejszenia liczby placówek w sieci, szczególnie cieszy się popularnością wśród radnych miasta pomysł przenoszenia bibliotek miejskich do szkół, a najlepiej ich łączenia, co na szczęście nie jest już możliwe.

Biblioteki dysponują lokalami o różnej wielkości i funkcjonalności - o powierzchniach od 50 do 500 m². Część lokali bibliotecznych mieści się na piętrze budynku, co ogranicza dostęp do nich inwalidów ruchu, a skromne fundusze bibliotek nie pozwalają na pokonanie tej architektonicznej bariery. Biblioteki zmuszone są zatem tworzyć specjalne placówki obsługujące niepełnosprawnych lub poszerzać działalność istniejących placówek o usługi skierowane do czytelników specjalnej kategorii. W WBP w Gdańsku działa Ośrodek Czytelnictwa Niepełnosprawnych, w którym gromadzi się i udostępnia książki mówione, literaturę z zakresu rehabilitacji, oświaty zdrowotnej, psychologii i pedagogiki, czasopisma specjalistyczne oraz literaturę dziecięcą. Ośrodek prowadzi również zajęcia dla różnych grup. Gdyńska biblioteka gromadzi i udostępnia książkę mówioną w dwóch placówkach, współpracuje z gdyńskim Kołem Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. W Bibliotece Głównej w Sopocie organizowane są liczne spotkania edukacyjne o integracyjnym charakterze z wykorzystaniem bajek, konkursów, małych form teatralnych, muzykoterapii i arteterapii.

W odpowiedzi na zapotrzebowanie czytelników zainteresowanych literaturą o tematyce prawno-biznesowej w WBP powstał Ośrodek Informacji Prawnej i Gospodarczej, który upowszechnia taką informację, gromadząc książki i czasopisma oraz udostępniając system informacji prawnej LEX.

Biblioteka gdyńska informację o tematyce prawno-biznesowej udostępnia w Czytelni Naukowej oraz w niedawno przekształconej Gdyńskiej Bibliotece Akademickiej. Przekształcenie to jest nowym doświadczeniem. Miejska Biblioteka Publiczna w Gdyni podpisała umowę o współpracy z Wyższą Szkołą Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Zagranicznych, w ramach której przemianowano dotychczasową Czytelnię Młodzieżową z dobrym dwunastotysięcznym księgozbiorem naukowym i popularnonaukowym na Gdyńską Bibliotekę Akademicką. W ramach umowy uczelnia zobowiązała się zapewnić fundusze na księgozbiór naukowy z dziedzin wynikających z programu nauczania szkoły oraz zaplecze informatyczne. MBP udostępniło swój dotychczasowy księgozbiór, lokal, wyposażenie, opracowanie zbiorów i fachową obsługę. Po półtorarocznym okresie musimy stwierdzić, że szkoła nie wywiązuje się ze swoich zobowiązań, zakupiono tylko 234 książki, wstawiono ksero, zaprenumerowano kilka tytułów czasopism fachowych. Szkoła osiągnęła swój cel, ponieważ spełnia wymóg posiadania biblioteki, we wszelkich ogłoszeniach promujących chwali się posiadaniem tejże. Dyrekcja naszej biblioteki jest w trakcie rozmów z władzami uczelni mającymi na celu wyegzekwowanie spełnienia warunków umowy lub odstąpienia od tej niekorzystnej współpracy.

Kadra biblioteczna

Generalnie zmniejszyła się w trójmiejskich bibliotekach liczba zatrudnionych pracowników, mimo podjęcia dodatkowych zadań jakim jest komputeryzacja bibliotek. W naszych zespołach pojawili cię informatycy i pedagodzy, rośnie z roku na rok liczba bibliotekarzy z wyższym wykształceniem i to nie tylko bibliotekarskim, coraz więcej osób podejmuje dokształcanie, przede wszystkim na studiach wyższych, podyplomowych lub licencjackich. Średnio ok. 30% bibliotekarzy ma wykształcenie wyższe lub podjęło naukę na uczelniach. Ponadto liczna grupa bibliotekarzy uczestniczy w kursach, szkoleniach i konferencjach organizowanych przez różne instytucje, stale poszerzając swoją wiedzę i umiejętności. Dotyczy to głównie bibliotekarzy pracujących z dziećmi, opracowujących zbiory w programach komputerowych, służb informacyjnych i kadry kierowniczej. Możemy tylko ubolewać, że szczupłość budżetów ogranicza liczbę uczestniczących w tych szkoleniach.

Zbiory

Biblioteki trójmiejskie posiadają dość bogate zbiory. Niestety, w okresie kiedy wydawnictwa i księgarnie zarzucają nas coraz bardziej urozmaiconą ofertą nowości, nasze możliwości budżetowe ograniczają do zakup średnio czterech egzemplarzy na 100 mieszkańców. Tymczasem, jak podają w mediach przedstawiciele Ministerstwa Edukacji, w ciągu ostatnich pięciu lat 4,5-krotnie wzrosła liczba uczących się, jak grzyby po deszczu powstają prywatne szkoły na różnych poziomach nauczania zwykle nie posiadające własnych bibliotek, a ich studenci i uczniowie w naszych bibliotekach, jako najbardziej dostępnych, szukają książek i informacji. Posiadamy ograniczone fundusze na zakup książek, dlatego przy zakupie nowości kierujemy się skrupulatnie badanymi potrzebami czytelniczymi. Toteż w bibliotekach trójmiejskich w ostatnich latach zmieniła się nieco struktura zakupu, obecnie kupujemy procentowo więcej książek naukowych i popularnonaukowych, z których korzystają uczący się.

Dotacje Ministerstwa Kultury były bardzo pomocne, wykorzystano je głównie do uzupełnienia i odnowienia księgozbiorów informacyjnych. Poza zakupem nowości z budżetu biblioteki, wzbogacamy księgozbiory darami od czytelników oraz dzięki funduszom od sponsorów. Najpewniejszą dotacją na zakup nowości są składki członkowskie Stowarzyszenia Przyjaciół Biblioteki, natomiast pomoc ze strony innych sponsorów jest sporadyczna.

Komputeryzacja bibliotek

Najwcześniej, bo w 1995 roku, do komputeryzacji przystąpiła Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Gdańsku, biblioteki gdyńska i sopocka w trzy lata później. Publiczne biblioteki trójmiejskie pracują w programie PATRON, którego autorem jest firma Mol Sp. z o.o. z siedzibą w Gdyni. Wybranie tego samego programu bibliotecznego było decyzją przemyślaną, ponieważ oczywistą sprawą była współpraca w tworzeniu bazy danych o zbiorach i jak najszybszej i najpełniejszej informacji dla czytelników. Cenną inicjatywą było powołanie w 1998 roku przy WBP Stowarzyszenia Rozwoju Komputeryzacji Bibliotek, które stawiało sobie za zadanie m.in. stworzenie centralnego katalogu bibliotek-uczestników systemów i bezpłatnej dostępności w sieci Internet oraz, co w tamtym okresie było szalenie ważne, udzielanie pomocy bibliotekom - uczestnikom słabiej zaawansowanym w komputeryzacji. Niestety po dwuletniej działalności dyrekcja WBP uniemożliwiła dalszą pracę stowarzyszenia. Jednak potrzeba wspólnego działania na tym polu jest konieczna, toteż dyrekcje bibliotek gdyńskiej i sopockiej po rozmowach z twórcą programu komputerowego PATRON są w trakcie reaktywowania tak potrzebnej i nie mogącej dłużej czekać współpracy, mającej na celu tworzenie regionalnego katalogu zbiorów. Każda z bibliotek ma witrynę internetową z katalogiem on-line.

Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Gdańsku posiada 112 stanowisk komputerowych, z tego 42 są do dyspozycji czytelników w Czytelni Internetowo-Multimedialnej i pięciu filiach, gdzie czytelnicy mają dostęp do Internetu oraz mogą przeglądać wydawnictwa multimedialne. W Czytelni Internetowej są dostępne także filmy DVD. Od ośmiu lat prowadzi się opracowanie bieżące oraz retrospektywne zbiorów najpierw w programie LIBRA, później PATRON. Baza WBP liczy obecnie 81000 opisów. W wypożyczalni Biblioteki Głównej wprowadzono komputerowe udostępnianie zbiorów.

Miejska Biblioteka Publiczna w Gdyni dysponuje 45 stanowiskami komputerowymi, z czego 15 jest przeznaczonych dla czytelników. Są one udostępniane w sześciu filiach do przeglądania wydawnictw multimedialnych oraz korzystania z edytora tekstu, w Gdyńskiej Bibliotece Akademickiej przy czterech stanowiskach czytelnicy mogą korzystać z Internetu i z systemu informacji prawnej LEX. Ze stanowisk komputerowych na filiach korzystają szczególnie chętnie dzieci, dlatego zostaną one w miarę możliwości podłączone do Internetu. Biblioteka gdyńska czwarty rok tworzy w programie PATRON bazę danych o zbiorach, które są opracowywane na bieżąco oraz retrospektywnie. Komputerowa baza danych liczy 71000 rekordów.

Miejska Biblioteka Publiczna w Sopocie posiada 31 stanowisk komputerowych, w tym 12 dostępnych dla czytelników. W Bibliotece Głównej i jednej z filii działają pracownie komputerowe - każda wyposażona w pięć stanowisk z dostępem do Internetu. W pracowni Biblioteki Głównej prowadzone są za darmo zajęcia z informatyki dla dzieci. Czytelnikom do 18 roku życia zapewnia się darmowy dostęp do komputerów i Internetu. Do dyspozycji pracowników prowadzących szkolenia oraz zajęcia dla dzieci zakupiono projektor multimedialny. Od 1999 roku MBP w Sopocie oferuje czytelnikom bezpłatny dostęp do baz danych EBSKO PUBLISHING. Komputerowa baza danych liczy obecnie ponad 30000 woluminów rejestrowanych na bieżąco i retrospektywnie.

Wszelkie działania i zmiany w organizacji bibliotek mają na celu uczynienia z niej instytucji przyjaznej i otwartej na oczekiwania mieszkańców naszych miast. Oprócz zadań statutowych nasi bibliotekarze organizują i przeprowadzają wiele imprez kulturalnych i edukacyjnych skierowanych do różnych grup wiekowych i specjalnych. Biblioteka gdyńska po kilkuletniej przerwie wznawia działalność filii Uniwersytetu Trzeciego Wieku, którego spotkania cieszyły się przez sześć lat dużym powodzeniem. WBP organizuje cykl wykładów o Unii Europejskiej, które prowadzą wykładowcy uniwersyteccy lub politycy. Spektakularnym wydarzeniem dla mieszkańców Trójmiasta są Gdyńskie Biesiady Literackie, częściowo organizowane również w bibliotece sopockiej, na których gościliśmy w ciągu niespełna dwóch lat takie sławy, jak: Norman Davies, Manuela Gretkowska, Katarzyna Grochola, Ryszard Kapuściński, Hanna Krall, Antoni Libera, Jan Miodek, Sławomir Mrożek, Jerzy Pilch, Andrzej Sapkowski, Andrzej Stasiuk, Olga Tokarczuk, Bogusław Wołoszański, Krzysztof Zanussi.

Naszą szczególną troską otaczamy czytelników dziecięcych i podejmujemy działania skierowane do potencjalnych użytkowników z tej grupy wiekowej, zapraszając grupy przedszkolne na ciekawe zajęcia. Obok tradycyjnych form pracy w czytelniach dziecięcych prowadzi się zajęcia w oparciu o metody pedagogiki zabawy. W bibliotece sopockiej przeprowadza się liczne lekcje przysposobienia czytelniczego, informacyjnego i komputerowego pod hasłem Drama, Metafora, Ruch Kreatywny - zabawa i nauka w grupie. W zajęciach wykorzystuje się coraz częściej technikę komputerową i wydawnictwa multimedialne (bajki, gry i programy edukacyjne). Stwierdzamy, że wykorzystanie komputerów pomaga w pracy z "czytelnikami opornymi", którzy odwiedzają bibliotekę wyłącznie w poszukiwaniu obowiązkowej lektury szkolnej. Coraz częściej w okresie wakacyjnym bibliotekarki organizują wycieczki dla dzieci pozostających w mieście np. zwiedzanie Telewizji Gdyńskiej, lotniska wojskowego, ZOO lub wędrują z dziećmi po ścieżkach edukacyjno-ekologicznych Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. W czasie ferii zimowych czytelnie organizują cykle zajęć zabawowo-edukacyjnych pod wybranym tematem. Biblioteki dziecięce współpracują z sąsiadującymi szkołami i bibliotekami. Organizujemy wspólne szkolenia dla pracowników bibliotek publicznych i szkolnych.

W ramach integracji ze środowiskiem poszczególne filie użyczają swoich pomieszczeń na spotkania różnym stowarzyszeniom i organizacjom. W Gdyni biblioteki współpracują z radami dzielnic, które z bliska widząc potrzeby filii, przyznają im co roku dotacje na zakup książek w wysokości od 800 do 2500 zł. Integracji sprzyjają również uroczyście organizowane święta poszczególnych filii, w Gdańsku były to uroczystości nadania imienia, natomiast w Gdyni są to uroczyście obchodzone jubileusze 50-lecia kolejnych filii. Na tę uroczystość przychodzą zaproszeni goście - są to zaprzyjaźnieni czytelnicy, dawni pracownicy filii, władze miasta i dzielnicy, często zawita ksiądz proboszcz, dyrektorzy okolicznych szkół i bibliotekarze szkolni. Podczas rozmów mówi się o zasługach biblioteki dla dzielnicy, a nierzadko padają obietnice pomocy bibliotece ze strony władz lub wpływowych przyjaciół biblioteki.

Biblioteki podejmują również współpracę z mediami, zamieszczając informacje o imprezach i działalności biblioteki, ale organizują również plebiscyty i konkursy. Dużym powodzeniem cieszył się na przykład, zorganizowany przez bibliotekę gdyńską, plebiscyt czytelniczy, pt. Najpiękniejsza książka mojego dzieciństwa pod patronatem medialnym Dziennika Bałtyckiego, w którym udział wzięło 1319 uczestników.

Dzięki naszej inicjatywie do kalendarium wydarzeń kulturalnych w Gdyni weszła tradycja uroczystych obchodów Miejskiego Dnia Bibliotekarza. MBP w Gdyni już od sześciu lat organizuje przy niewielkim wsparciu finansowym Urzędu Miasta uroczystość dla pracowników bibliotek wszystkich sieci w Gdyni. Na uroczystości prezydent miasta lub jego przedstawiciel składa bibliotekarzom życzenia i wręcza nagrody najlepszym.

Biblioteki publiczne Trójmiasta w swojej działalności napotykają wiele trudności. Najpoważniejszą jest zagrożenie podziału Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Gdańsku na miejską i wojewódzką, co napotyka na ostry sprzeciw zarówno dyrekcji, jak i pracowników tej biblioteki, ale również ludzi świadomych strat, jakie niesie taka zmiana. Po pismach interwencyjnych Zarządu Głównego SBP, Zarządu Okręgowego SBP, związków zawodowych i innych odstąpiono chwilowo od tej koncepcji, lecz dopiero nowo wybrane władze zadecydują o przyszłości Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej. Innym problemem, z jakim boryka się od kilku lat ta biblioteka, jest poważne zadłużenie, pozostałość po poprzednim dyrektorze.

Słabą stroną Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gdyni jest brak budynku biblioteki i sali konferencyjnej, w której odbywałyby się imprezy czytelnicze. Gdy oczekuje się większej liczby uczestników, chociażby na Gdyńskich Biesiadach Literackich trzeba wynajmować salę w Teatrze Miejskim. Miejska Biblioteka w Sopocie również potrzebuje do swej działalności większego, nowoczesnego budynku.

Podobnie jak w całej Polsce budżety naszych bibliotek pozostawiają wiele do życzenia, świadczy o tym chociażby wskaźnik zakupu wynoszący średnio cztery książki na 100 mieszkańców.

Mocnymi stronami naszych bibliotek są bogate zbiory, ciekawa oferta kulturalna, rozwijająca się współpraca z instytucjami i organizacjami lokalnymi oraz przekonanie większości trójmiejskich bibliotekarzy o konieczności zmian, jakie niesie gwałtowny rozwój technologii informacyjnej i zachodzące przemiany cywilizacyjne. Rozumieją oni, że nowe zadania stawiane przed bibliotekami wymagają permanentnego kształcenia i podnoszenia swoich umiejętności.

Organizacja i zarządzanie siecią miejskich bibliotek / Teresa Arendt // W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 1/2003 (41) styczeń. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2003. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2003/41/arendt.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187