Wojciech Spaleniak
Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu

Koncepcja reorganizacji sieci filii
Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu

Biblioteka Raczyńskich od początku swojego istnienia do dzisiaj, czyli przez ponad 170 lat, pełni jednocześnie funkcje biblioteki publicznej, służącej użytkowi powszechnemu oraz biblioteki naukowej, której celem jest - jak mówi statut fundacyjny z 1829 roku - ułatwienie każdemu środków nabywania nauk i wiadomości. Zakres i metody działalności Biblioteki zmieniały się z biegiem czasu wraz z rozwojem teorii i praktyki bibliotekarskiej, jak też wzbogacały pod wpływem różnicujących się i wzrastających oczekiwań środowiska.

Efektywność wykonywanych zadań zawsze była i będzie nadal uzależniona od kondycji finansowej Biblioteki, kompetencji kadry, warunków lokalowych, wartości zbiorów i wyposażenia w odpowiednie narzędzia pracy. Czynnikiem decydującym o sprawnym działaniu jest jednakże właściwa organizacja tegoż działania. W wypadku Biblioteki Raczyńskich dotyczy ona trzech układów: struktury i organizacji pracy w Bibliotece Głównej, powiązań funkcjonalno-organizacyjnych w skomputeryzowanym systemie poznańskich bibliotek naukowych, w którym Biblioteka Raczyńskich uczestniczy, oraz sieciowej organizacji filii bibliotecznych rozlokowanych na terytorium miasta Poznania.

Biblioteka Główna Biblioteki Raczyńskich i jej związki z Poznańską Fundacją Bibliotek Naukowych znajdują się na dobrej drodze, zatem można być z tego faktu umiarkowanie usatysfakcjonowanym, natomiast gruntownej reformy organizacyjnej i funkcjonalnej wymaga sieć filii bibliotecznych. Jeśli jej nie podejmiemy, to - pomimo niewątpliwych dotychczasowych osiągnięć w upowszechnianiu czytelnictwa - w przyszłości grozi tym placówkom alienacja z procesu transformacji do społeczeństwa informacyjnego; osłabnie społeczne zainteresowanie ich usługami i staną się mniej potrzebne niż obecnie.

Przystępując do reorganizacji miejskiej sieci bibliotecznej, powinniśmy mieć świadomość tego, że wspomniana transformacja jest nieuchronna, że społeczeństwo informacyjne nadejdzie na pewno, gdyż jest naturalną konsekwencją postępu,^[1] a jedną z cech tegoż społeczeństwa będzie konieczność permanentnej edukacji. Ci, którzy się temu nie podporządkują, stworzą enklawę znajdującą się na marginesie rozwoju cywilizacyjnego. Zjawiska te w coraz większym stopniu determinują praktykę bibliotekarską, wymuszając modernizację funkcji oraz metod i środków ich realizacji. Już obecnie widać jak szybko rośnie ilość materiałów dotyczących nie tylko nauki i edukacji, lecz także kultury i życia społecznego w ogóle - w Internecie i na innych nośnikach elektronicznych, jak i to, że coraz więcej ludzi, zwłaszcza młodych, pragnie korzystać z tych właśnie form przekazu wiedzy. Zmienia się zapotrzebowanie na określone kategorie zbiorów bibliotecznych, i tak np. o ile w latach osiemdziesiątych odsetek czytelników korzystających z dużych filii Biblioteki Raczyńskich w celach edukacyjnych i informacyjnych wynosił w przybliżeniu 30%, to na przełomie lat 2001/2002 przekroczył 50%, a w przyszłości zapewne jeszcze wzrośnie.

Żadna biblioteka, duża czy mała, nie może tych faktów ignorować. Dostosowanie się bowiem do wymagań użytkowników zadecyduje, czy biblioteki publiczne przetrwają jako ważne ogniwo komunikacji społecznej i staną się pomostem pomiędzy tradycyjnymi nośnikami informacji a nowymi mediami, powodując, że nośniki te będą się wzajemnie uzupełniać, a nie wykluczać.^[2]

Jest rzeczą oczywistą, że biblioteki publiczne nie mogą koncentrować się wyłącznie na roli organizatora dostępu do źródeł wiedzy, lecz powinny również kontynuować działalność na rzecz intelektualnego i duchowego rozwoju swoich czytelników. W tej bowiem kwestii nie są w stanie ich zastąpić zautomatyzowane ośrodki informacji, a jest ona bardzo ważna i w przyszłości na pewno nie straci na znaczeniu. Winny zatem wzbogacać swój udział w kreowaniu życia kulturalnego lokalnych społeczności i ze szczególną troską programować ofertę dla dzieci i młodzieży.

Istniejąca obecnie w Poznaniu sieć filii bibliotecznych, z przewagą małych placówek funkcjonujących często w nieodpowiednich warunkach lokalowych, nie będzie w stanie sprostać w przyszłości różnicującym się potrzebom informacyjnym i czytelniczym. Dotychczasowy rozwój tej sieci, realizowany w myśl hasła "książka jak najbliżej czytelnika", nigdy nie nadążał i zapewne nigdy nie nadąży za rozwojem urbanistycznym miasta. Mnożenie bowiem liczby bibliotek jest praktycznie niemożliwe z przyczyn finansowych, jak też niewskazane z czysto racjonalnych względów.

Wniosek pojawia się jeden - mianowicie trzeba zreorganizować sieć filii bibliotecznych według jasnej i odpowiadającej współczesnym wymogom koncepcji, która określi model funkcjonalno-organizacyjny bibliotek, warunki lokalowe, liczbę placówek i ich rozmieszczenie na obszarze miasta.

Biblioteka Raczyńskich zamierza zrealizować koncepcję jednolitej sieci filii bibliotecznych, co oznacza, że tworzyć ją będą placówki o podobnym standardzie usług, zbiorów, lokali i wyposażenia, rozlokowane w poszczególnych dzielnicach miasta w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców. Będzie to zatem sieć składająca się z bibliotek zorganizowanych według jednego modelu, zarządzana centralnie poprzez Dział Sieci Bibliotecznej Biblioteki Głównej z zachowaniem określonej autonomii programowej placówek, podyktowanej zwłaszcza lokalnymi potrzebami.

Podstawowe założenia modelowe takiej biblioteki filialnej są następujące:

1. Biblioteka dostępna jest dla wszystkich bez względu na wiek, status społeczny i wykształcenie. Zapewnia obsługę biblioteczną i informacyjną społeczności określonego rejonu miasta, lecz korzystać z niej mogą wszyscy mieszkańcy Poznania.
2. Funkcje biblioteki:
   • udostępnianie zbiorów (książek, czasopism i mediów elektronicznych) zgodnie z przyjętymi w bibliotece zasadami, w celach edukacyjnych, informacyjnych i rekreacyjnych;
   • prowadzenie działalności informacyjnej dotyczącej zbiorów własnych i innych bibliotek, życia kulturalnego miasta i spraw społecznych interesujących lokalną społeczność (np. informacja o różnego rodzaju usługach, informacja adresowa, itp.), prowadzenie doradztwa w zakresie czytelnictwa i dostępu do komputerowych baz danych. Podstawą działalności informacyjnej jest zgromadzony i opracowany w bibliotece zasób źródeł informacyjnych oraz Internet, do którego użytkownicy mają bezpośredni dostęp;
   • prowadzenie działalności kulturalnej i oświatowej promującej książkę i bibliotekę w środowisku lokalnym (spotkania autorskie, prelekcje, wystawy tematyczne, koła zainteresowań itp.), współudział w szkoleniu użytkowników bibliotek i informacji (np. współpraca ze szkołami w prowadzeniu lekcji bibliotecznych i zajęć fakultatywnych);
   • spełnianie roli miejsca dla lokalnych inicjatyw kulturalnych i społecznych, czyli "salonu społeczności";^[3]
   • współpraca z miejscowymi organizacjami i stowarzyszeniami.
3. Zbiory.
   Zbiory biblioteki powinny być w pełni dostosowane do bieżących potrzeb czytelników, dlatego liczebność nowych nabytków jest ważniejsza od wielkości całego księgozbioru. Docelową wielkość zbiorów (przy założeniu, że placówka obsługuje nieco ponad 30000 mieszkańców) określa się na 60000 jednostek - w tym 75% dla dorosłych, 25% dla dzieci,^[4] a roczne wpływy nowości - na 5400 jednostek (18 jednostek/100 mieszkańców). Struktura zawartości zbiorów może kształtować się następująco: dla dorosłych - 60% utworów literackich, 40% materiałów edukacyjnych i informacyjnych; dla dzieci - odpowiednio 75% i 25%. Struktura formalna wyodrębnia książki, gazety, czasopisma, nośniki elektroniczne (np. CD-ROM-y), kasety wideo (z filmami oświatowymi i fabularnymi), kasety magnetofonowe (książka mówiona) i materiały brajlowskie.
4. Agendy biblioteki:
   • wypożyczalnia dla dorosłych z wolnym dostępem do zbiorów wraz z informatorium;
   • czytelnia dla dorosłych (na 50 miejsc), pełniąca również funkcję sali imprezowej (poza czasem otwarcia czytelni);
   • biblioteka dla dzieci, uwzględniająca w organizacji przestrzennej wnętrza kategorie wieku czytelników;
   • pracownia biblioteczna z zapleczem na niewielki magazyn rezerw;
   • hol, szatnia, sanitariaty.
5. Ogólna powierzchnia lokalu bibliotecznego nie może być mniejsza niż 600 m².
6. Biblioteka winna dysponować komputerami z dostępem do Internetu dla czytelników dorosłych i dzieci (w sumie minimum osiem stanowisk), czytnikiem CD, sprzętem do odtwarzania materiałów audiowizualnych, drukarką komputerową i kserografem.
7. Obsada personalna:
   • 10 etatów bibliotekarskich,
   • 3 etaty obsługi.
   Jest to minimalna liczba etatów, uzasadniona zakresem usług i całodziennym czasem otwarcia biblioteki.
8. Orientacyjny roczny koszt utrzymania biblioteki (szacowany według dzisiejszych cen) wynosi:
   • w przypadku lokalu własnego - ok. 520000 zł,
   • w przypadku lokalu wynajmowanego - ok. 635000 zł.

Takich bibliotek na obszarze miasta Poznania powinno być 19 (według kryterium: jedna biblioteka na 30000 mieszkańców):

Sieć jednolicie zorganizowanych filii bibliotecznych o podanej liczbie placówek jest wariantem optymalnym i docelowym, a jego realizacja - z uwagi na kwestie lokalowe i finansowe - przebiegałaby stopniowo i trwała kilka lat. W miarę powstania bibliotek według powyższego modelu ulegałyby likwidacji dotychczasowe placówki. Byłby to zatem proces ewolucyjny, pozwalający na złagodzenie negatywnych odczuć części czytelników przyzwyczajonej do obecnego stanu rzeczy.

Argumenty za przyjęciem koncepcji jednolitej sieci bibliotecznej są następujące:

• stwarza ona praktyczną możliwość zmodernizowania bibliotek publicznych w Poznaniu zgodnie ze standardami europejskimi tak w zakresie funkcjonalno-organizacyjnym, jak też lokali i wyposażenia (podobnie zorganizowane są miejskie sieci biblioteczne na Zachodzie, np. w Rennes i Hanowerze); nie daje takiej szansy obecna sieć o zbyt dużej liczbie filii nieproporcjonalnie rozmieszczonych oraz nadmiernie zróżnicowanych co do wielkości zasobu bibliotecznego i warunków lokalowych;
• biblioteki tego rodzaju będą placówkami jakościowo innymi niż większość dotychczasowych filii, przystosowanymi do współczesnych tendencji rozwojowych bibliotekarstwa publicznego i zmieniających się potrzeb użytkowników. Spełniać będą rolę nie tylko wypożyczalni książek, lecz także centrów informacyjnych i kulturalnych dla poszczególnych rejonów miasta, zatem staną się bardziej potrzebne i użyteczne dla lokalnych społeczności. Przeznaczone jednocześnie dla dorosłych i dzieci, nabiorą charakteru "bibliotek rodzinnych", do których - ze względu na zasobne zbiory, Internet, możliwość uzyskania różnorodnych informacji i uczestnictwa w imprezach kulturalnych - warto pokonać nawet większą odległość.

Przypisy

[1] CELLARY, Wojciech. Przemiany społeczne. In Polska w drodze do globalnego społeczeństwa informacyjnego. Raport o rozwoju społecznym. Warszawa : Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP), 2002, s. 17.

[2] Rola bibliotek we współczesnym świecie : Sprawozdanie Komisji ds. Kultury, Młodzieży, Kształcenia i Środków Przekazu z prac nad Zieloną Księgą. Warszawa : Biblioteka Publiczna m. st. Warszawa - Biblioteka Główna, 1998, s. 7.

[3] Działalność bibliotek publicznych : wytyczne IFLA/UNESCO. Warszawa : Wydawawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2002, s. 25.

[4] Dane dotyczące struktury zbiorów podano orientacyjnie, ponieważ zależy ona od lokalnych warunków.

Koncepcja reorganizacji sieci filii / Wojciech Spaleniak // W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 1/2003 (41) styczeń. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2003. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2003/41/spaleniak.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187