Jolanta Słowik
Miejska Biblioteka Publiczna we Wrocławiu

Standardy ilościowe
w Miejskiej Bibliotece Publicznej we Wrocławiu a wytyczne IFLA

Porównanie

Co to jest standard?

Standard	-	zwykła wielkość, norma, przeciętny typ; model, wzorzec odpowiadający określonym normom; ujednolicone normy.[1]
Standard	-	ideał, do którego należy dążyć lub który należy utrzymywać; pewien konkret, który jest celem, naczyniem wypełnionym przez nas treścią, zarysem uzupełnionym odpowiednio do warunków.[2]
Standard	-	kryterium do pomiaru i oceny działalności bibliotecznej; model idealny: procedur, miar, ocen; narzędzie stymulacji rozwoju i usprawnień; instrument wspomagający podejmowanie decyzji przez bibliotekarzy, lecz także przez inne osoby zaangażowane w planowanie i administrowanie usługami bibliotecznymi.[3]

Dlaczego standardy? Jakie jest ich znaczenie?

• wyznaczają zasady regulujące w sposób wymierny podstawowe formy i zakresy prac bibliotek publicznych;
• ułatwiają formułowanie celów biblioteki publicznej;
• określają podstawowe normy obowiązujące w procesach bibliotecznych;
• zapewniają ład i jednolitość;
• wspomagają organizowanie współpracy bibliotek publicznych z osobami i instytucjami o tym samym lub podobnym charakterze i zakresie działań;
• ułatwiają planowanie działalności organizatorom placówek bibliotecznych, kierownictwu biblioteki, ale także samym bibliotekarzom;
• umożliwiają dokonanie oceny usług bibliotecznych.

Podsumowując:

Standardy umożliwiają określenie wszystkich aspektów funkcjonowania biblioteki publicznej, a zatem:

• powierzchni bibliotek publicznych;
• liczby filii bibliotecznych pracujących w ramach sieci;
• skali wielkości zasobów bibliotecznych (zakup nowości, uzupełnianie zbiorów, utrzymywanie i selekcja zbiorów);
• optymalnego wyposażenia bibliotek w sprzęt;
• zakresu usług bibliotecznych i ich ocenę;
• norm zatrudnienia i kwalifikacji personelu;
• poziomu finansowania bibliotek publicznych, który jest pochodną wyżej wymienionych wskaźników.

Standardy ilościowe w Miejskiej Bibliotece Publicznej we Wrocławiu - próba ich określenia

Dane liczbowe wykorzystywane przy opracowywaniu standardów ilościowych w Miejskiej Bibliotece Publicznej (MBP) we Wrocławiu.

liczba mieszkańców (III kw. 2001 roku)	liczba placówek sieci*	zasoby biblioteczne*			zakup nowości*
		ogółem (jedn. bibliot.)	książki (wol.)	zbiory specjalne (jedn. bibliot.)	książki (wol.)	zbiory specjalne (jedn. bibliot.)
634300	65	1321726	1295539	26177	48895	3981

Tabela 1. Miejska Biblioteka Publiczna we Wrocławiu w liczbach - filie i zasoby biblioteczne.
* stan na 31 grudnia 2001 roku

Dane liczbowe przydatne przy opracowywaniu oferty usługowej, tj. - standardów opisowych.^[4]

liczba mieszkańców (III kw. 2001 roku)	czytelnicy zarejestrowani*	liczba odwiedzin w:*		liczba korzystających z:*
		wypożyczalni	czytelni	informacji	Internetu	imprez
634300	108772	106816	185080	191537	4575	93800

Tabela 2. MBP we Wrocławiu w liczbach - czytelnicy i usługi.
* stan na 31 grudnia 2001 roku

Sieć biblioteczna

Na jednego mieszkańca w bibliotece powinno przypadać 0,56 m2 powierzchni - wskaźnik IFLA (wykorzystano standardy bibliotek w USA i Kanadzie). 634000 wrocławian powinno mieć do dyspozycji 355040 m2 powierzchni bibliotecznej. W Polsce wskaźnik powierzchni bibliotecznej na jednego mieszkańca wynosi 0,24 m2. Zatem 634000 mieszkańców Wrocławia powinno mieć do dyspozycji 152160 m2 powierzchni bibliotecznej.

Zgodnie z przedłożoną Radzie Miejskiej Wrocławia strategią MBP we Wrocławiu planowana jest następująca struktura sieci:

1. Biblioteki ponadlokalne - centra informacyjno-biblioteczne: 15-20 o powierzchni od 700 do 1000 m² = 20000 m².
2. Biblioteki lokalne: 8-10 o powierzchni od 150 m² do 500 m² = 5000 m².
3. Punkty biblioteczne: 5-10 o powierzchni od 25 m² = 250 m².
4. Jeden bibliobus.

Przy proponowanych maksymalnych liczbach placówek filialnych - 30 i 10 punktach bibliotecznych i przy założeniu, iż jeden bibliobus obsługuje w ciągu roku około 10000 mieszkańców Wrocławia (dziennie 50 czytelników) - powierzchnia lokali bibliotecznych ogółem wyniosłaby 25250 m2. Na jednego wrocławianina przypadałoby tylko 0,04 m2 (634000 - 10000 = 624000 mieszkańców).

Aktualnie powierzchnia użytkowa 65 filii MBP (stan na 31 grudnia 2001 roku) wynosi 9310,85 m2, co daje 0,01 m2 na jednego mieszkańca Wrocławia. Zatem MBP we Wrocławiu, uwzględniając oczywiście wskaźnik IFLA oraz dane obowiązujące w Polsce, powinna zastanowić się nad możliwościami zwiększenia powierzchni bibliotecznej przypadającej na jednego mieszkańca.

Należy się zastanowić:
1. Czy wskaźniki powierzchni bibliotecznej na jednego mieszkańca proponowane przez IFLA i te obowiązujące w Polsce są rzeczywiście do zaakceptowania?
2. Czy biblioteki publiczne w Polsce mają realne możliwości zwiększenia powierzchni bibliotecznej?

Obecnie proponowane powierzchnie lokali bibliotecznych dla miasta Wrocławia są przypuszczalnie realne, co z pewnością umożliwia planowanie przebudowy ilościowej i jakościowej sieci miejskich bibliotek publicznych.

Od dwóch lat obserwuje się zintensyfikowanie działań zarówno władz samorządowych, jak i dyrekcji MBP we Wrocławiu skierowanych na modernizację i restrukturyzację placówek bibliotecznych. Stąd też istnieje konieczność, a zarazem potrzeba opracowania realnych i dostosowanych do polskich warunków wytycznych, czy też standardów umożliwiających tworzenie sprawnie funkcjonującej sieci bibliotek publicznych wraz z bogatą ofertą zasobów bibliotecznych i usług.

Zasoby biblioteczne Miejskiej Biblioteki Publicznej we Wrocławiu

Na jednego mieszkańca powinno przypadać 1,5-2,5 książek. We Wrocławiu na jednego mieszkańca przypadają dwa woluminy książek.

Na 100 mieszkańców - w społeczności liczącej powyżej 50000 mieszkańców - powinno przypadać 20 woluminów nowo zakupionych książek. We Wrocławiu na 100 mieszkańców zakupiono w minionym roku około ośmiu woluminów nowych książek. Do standardu IFLA brakuje 12 woluminów.

Jednak przy założeniu, iż użytkownicy bibliotek korzystają także z innych mediów, tj. audiowizualnych oraz elektronicznych, można się zastanowić, czy wskaźnik zakupu nowości książkowych nie powinien wynosić około 10-12 woluminów. Ponadto należałoby określić również wielkość standardu zakupu tzw. zbiorów specjalnych, który być może powinien być zbliżony do wskaźnika zakupu nowości na tradycyjnym nośniku papierowym, tj. 10 jednostek bibliotecznych.

W Polsce wskaźnik zakupu na 100 mieszkańców wynosi około sześć woluminów, a więc MBP we Wrocławiu przekroczyła wskaźnik o 33% (tj. o dwa woluminy). Natomiast zakup nowych egzemplarzy zbiorów specjalnych w miejskich bibliotekach publicznych w 2001 roku wynosił tylko 0,04 jednostek bibliotecznych.

MBP we Wrocławiu podejmuje jednak działania, które świadczą o zmianie polityki gromadzenia zasobów bibliotecznych. Obecnie dąży się do zwiększenia zakupów tzw. zbiorów specjalnych. W MBP we Wrocławiu w latach 2000-2001 wykorzystywano następujące media:

• książki,
• książki mówione (literatura piękna nagrana na kasetach),
• kasety wideo filmowe i edukacyjne,
• dokumenty elektroniczne - bazy multimedialne, tekstowe na CD-ROM-ach,
• zasoby internetowe.

Wykres 1. Procentowy wzrost wpływów poszczególnych typów mediów w MBP w latach 2000-2001.

Od dwóch lat obserwujemy we wrocławskich bibliotekach publicznych znaczny przyrost mediów elektronicznych (Wykres 1.). W roku 2001 ich wpływy wzrosły przeszło czterokrotnie w porównaniu z rokiem 2000 (w roku 2000 - 70 jednostek bibliotecznych, a w 2001 roku - 299 jednostek bibliotecznych). Podobną tendencję wzrostową na przestrzeni tych dwóch lat obserwujemy przy wykorzystaniu zasobów internetowych. W roku 2000 liczba wyszukiwań w sieci globalnej wynosiła 915, zaś w 2001 roku zanotowano pięciokrotny wzrost, tj. 4575 użytkowników wyszukiwało informację w zasobach internetowych.

Natomiast przyrost zakupu nowości książkowych obserwujemy na przestrzeni lat 2000-2001 prawie na takim samym poziomie, co m.in. świadczy o poszukiwaniu przez MBP we Wrocławiu nowych kierunków polityki gromadzenia zbiorów i wprowadzaniu nowych typów mediów do zasobów bibliotecznych.

Uwzględniając wskaźniki zakupu nowości książkowych na 100 mieszkańców, zarówno te IFLA (20 woluminów/100 mieszkańców), jak i te aktualnie obowiązujące w Polsce (6 woluminów/100 mieszkańców), sugerowałabym wprowadzenie wskaźnika zakupu nowych mediów, tj. zbiorów audiowizualnych i elektronicznych, którymi jest zainteresowany współczesny użytkownik. W związku z tym proponowałabym, aby wielkość obu wskaźników była taka sama - tj. zakupu nowości książkowych 10 woluminów/100 mieszkańców i nowych mediów 10 jednostek bibliotecznych/100 mieszkańców.

Wyposażenie w stanowiska komputerowe

Wskaźnik IFLA w odniesieniu do komputerów przeznaczonych do bezpośredniego korzystania przez użytkowników bibliotek wynosi jedno stanowisko na 5000 mieszkańców. Wrocław ma 634000 mieszkańców, więc biblioteki publiczne powinny być wyposażone w 127 komputerów dostępnych czytelnikom.

Propozycje liczby stanowisk komputerowych dla poszczególnych typów placówek filialnych, działających w ramach wrocławskiej sieci bibliotek publicznych:

1. Centra biblioteczne

2 stanowiska - OPAC

4 stanowiska - Internet

2 stanowiska - multimedia

2 stanowiska - pakiet Office

2 stanowiska - rejestracja zwrotów i wypożyczeń

ogółem: 12 stanowisk x 20 = 240 stanowisk (dla czytelników 200)

2. Biblioteki lokalne

1 stanowiska - OPAC

2 stanowiska - Internet

1 stanowiska - multimedia

1 stanowiska - pakiet Office

1 stanowiska - rejestracja zwrotów i wypożyczeń

ogółem: 6 stanowisk x 10 = 60 stanowisk (dla czytelników 50)

3. Punkty biblioteczne

1 stanowiska - rejestracja zwrotów i wypożyczeń/OPAC

1 stanowiska - Internet

ogółem: 2 stanowiska x 10 = 20 stanowisk (dla czytelników 10)

4. Bibliobus

1 notebook - rejestracja zwrotów i wypożyczeń/OPAC/Internet

ogółem: 1 notebook x 1 = 1 stanowisko (dla czytelników 0)

Ogółem w sieci MBP we Wrocławiu planowanych jest docelowo 260 stanowisk dla czytelników.

Tym razem proponowany wskaźnik IFLA - tj. jedno stanowisko komputerowe na 5000 mieszkańców może być osiągnięty przez wrocławską sieć placówek bibliotek publicznych. Oczywiście osiągnięcie wielkości wskaźnika IFLA jest w tym wypadku wyznaczeniem celu, do którego MBP i jej filie powinny zmierzać przez najbliższe lata. Po drugie, aby wyznaczone zadanie zostało zrealizowane, muszą być przyznawane Bibliotece odpowiednie środki na nowe inwestycje - i to nie tylko przez władze samorządowe, ale także z budżetu centralnego.

Zatrudnienie

IFLA zaleca przyjęcie wskaźnika - jeden pracownik na pełnym etacie na 2500 mieszkańców. Zgodnie z tymi wytycznymi MBP we Wrocławiu wraz z placówkami filialnymi powinna zatrudniać około 254 pracowników w pełnym wymiarze godzinowym. Obecnie w MBP we Wrocławiu jest zatrudnionych 245 osób, co jest bliskie standardom IFLA. 75% naszych pracowników ma przygotowanie bibliotekarskie. Zalecenia IFLA proponują, aby 1/3 personelu posiadała kwalifikacje bibliotekarskie.

Biorąc pod uwagę wysoki wskaźnik osób z przygotowaniem fachowym, bibliotekarskim, wydawałoby się, iż w MBP we Wrocławiu osiągnęliśmy w kwestii zatrudnienia model wzorcowy, ale tylko we wskaźniku ilościowym. Jakość przygotowania zawodowego współczesnego bibliotekarza budzi wiele zastrzeżeń. Bibliotekarz XXI wieku oprócz chęci "służenia" i pomocy innym, powinien być przewodnikiem zarówno po zbiorach literatury pięknej, jak i po rozległych zasobach informacyjnych i bogatych zbiorach wiedzy, ale także nauczycielem nowych umiejętności wyszukiwawczych, przekazywanych użytkownikom bibliotek w oparciu o nowe technologie teleinformatyczne. Być może jest to temat nie tylko dyskusji nad przyszłym systemem kształcenia bibliotekarzy, ale także fakt świadczący o konieczności permanentnego podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez nas samych. Stąd wydaje się zasadne wprowadzenie w bibliotekach publicznych obowiązkowego elementu składowego budżetu przeznaczonego na cele szkoleniowe.

W wytycznych IFLA proponuje się, aby wysokość wskaźnika na cele szkoleniowe wynosiła od 0,5-1% rocznego budżetu biblioteki. W roku 2001 w MBP we Wrocławiu na cele szkoleniowe przeznaczono 0,14% ogólnej kwoty dotacji budżetowej (koszty szkoleniowe wyniosły 13165,63 zł przy rocznej dotacji 9500349,00 zł).

Podsumowanie

Po przeprowadzeniu wstępnej analizy ilościowej i jakościowej wrocławskich bibliotek publicznych i porównaniu jej wyników ze standardami wypracowanymi przez IFLA można stwierdzić, iż:

1. W dziedzinie projektowania powierzchni bibliotecznych MBP we Wrocławiu wraz z placówkami filialnymi znacznie odbiega od międzynarodowego i polskiego wskaźnika powierzchni bibliotecznej przypadającej na jednego mieszkańca. Być może należałoby zweryfikować wielkość tegoż wskaźnika, dostosować go do polskich możliwości. Ponadto przy opracowywaniu owego wskaźnika należałoby uwzględnić specyfikę środowisk wielkomiejskich, w których obok bibliotek publicznych działają stosunkowo liczne i rozbudowane sieci bibliotek szkolnych, akademickich i fachowych, z których także korzystają mieszkańcy. W takiej sytuacji powierzchnia biblioteczna przypadająca na jednego mieszkańca powinna być liczona od sumy powierzchni wszystkich bibliotek działających na terenie wielkomiejskiej aglomeracji.
2. Aktualne wskaźniki dotyczące gromadzenia zbiorów (wielkość zakupu nowości oraz wielkość zbiorów przypadających na 100 mieszkańców) w MBP we Wrocławiu zmierzają, według mnie, w dobrym kierunku. Są one wyższe o 33% od tych obowiązujących w Polsce. Natomiast w przypadku wskaźników IFLA są one zrealizowane na poziomie 40%.
3. Wytyczne określające normy obowiązujące przy opracowywaniu zbiorów (Tabela 3.) i przesyłaniu informacji, o których nie wspominałam, w MBP we Wrocławiu są zgodne z obowiązującymi normami międzynarodowymi oraz protokołami i standardami obowiązującymi w przesyłaniu i wymianie informacji.
4. Wskaźnik określający wielkość zakupu sprzętu komputerowego (jedno stanowisko komputerowe na 5000 mieszkańców) wykazuje tendencje wzrostowe i z pewnością za kilka lat MBP i jej placówki filialne osiągną standardy IFLA. Obecnie wytyczne międzynarodowej organizacji bibliotekarskiej odnoszące się do wyposażenia bibliotek w urządzenia elektroniczne są realizowane na poziomie 20%.
5. Dane liczbowe dotyczące zatrudnienia we wrocławskich bibliotekach publicznych dorównują standardom IFLA. Natomiast na jakość wykształcenia MBP we Wrocławiu powinna zwrócić szczególnie uwagę i dążyć do zwiększania wydatków budżetowych na cele szkoleniowe do 0,5% rocznego budżetu biblioteki.

Rodzaj dokumentu	Norma
książki	PN-N-01152-1:1982. Opis bibliograficzny. Książki.
czasopisma	PN-N- 01152-2:1997. Opis bibliograficzny. Wydawnictwa ciągłe.
dokumenty kartograficzne	PN-N-01152-5:2001. Opis bibliograficzny. Dokumenty kartograficzne.
dokumenty ikonograficzne	PN-N-01152-1:1982. Opis bibliograficzny. Książki.
dokumenty muzyczne	PN-N-01152-6:1983. Opis bibliograficzny. Druki muzyczne.
dokumenty dźwiękowe	PN-N-01152-7 : 1985. Opis bibliograficzny. Dokumenty dźwiękowe.
dokumenty elektroniczne	PN-N-01152-3:2000. Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne.
filmy	PN-N-01152-12:1994. Opis bibliograficzny. Filmy.
artykuły z czasopism	PN-N-01152-2:1997. Opis bibliograficzny. Wydawnictwa ciągłe.

Tabela 3. Normy wykorzystywane w MBP we Wrocławiu w procesach opracowania zbiorów.

Zakończenie

1. Formułując skalę wskaźników, należałoby uwzględnić opracowane już standardy IFLA, które są wypadkową doświadczeń europejskich i światowych w dziedzinie bibliotek publicznych.
2. Wielkość owych wytycznych powinna być dostosowana do sytuacji prawnej, ekonomicznej i społecznej polskich bibliotek.
3. Określając wskaźniki opisowe, które formułują modelowe usługi oferowane przez poszczególne typy placówek funkcjonujących w ramach sieci,^[5] należy także uwzględnić potrzeby i oczekiwania różnych grup społecznych.
4. Opracowując skalę i wielkości poszczególnych standardów, należy je pogrupować w zależności od wielkości i specyfiki środowisk, w których działalność prowadzą biblioteki publiczne.
5. Wielkości poszczególnych wskaźników powinny być dostosowane do realnych możliwości placówek bibliotecznych w Polsce.
6. Prace nad opracowywaniem standardów ilościowych i opisowych powinny być podjęte niezwłocznie. A ich koordynatorem i być może nawet inicjatorem bez wątpienia powinno być Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich.

Bibliografia:

1. Działalność bibliotek publicznych : wytyczne IFLA/UNESCO. Warszawa : Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2002. ISBN 83-87629-86-3.
2. LEWANDOWICZ, Grażyna. Biblioteki publiczne w krajach Unii Europejskiej : informator. Warszawa : Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej, 2000. ISBN 83-909574-8-5.
3. SZYSZKO, Mieczysław (red. t.). Polskie Bibliotekarstwo w perspektywie wejścia do Unii Europejskiej : materiały z ogólnopolskiej konferencji towarzyszącej Krajowemu Zjazdowi Delegatów SBP Warszawa-Miedzeszyn, 8-9 czerwca 2001. Warszawa : Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2001.
4. SŁOWIK, Jolanta. Zmiany organizacyjno-funkcjonalne w bibliotekach publicznych. In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on line]. 2002, nr 4 (33) [dostęp 31 grudnia 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2002/33/slowik.php. ISSN 1507-7187.
5. WOJCIECHOWSKI, Jacek. Idee i rzeczywistość : bibliotekarstwo pragmatyczne. Warszawa : Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2002. ISBN 83-87629-85-5.

Przypisy

[1] KAMIEŃSKA-SZMAJ, Irena (red.). Słownik wyrazów obcych. Wrocław : Europa, 2001, s. 754.

[2] Działalność bibliotek publicznych: standardy międzynarodowe IFLA-UNESCO. Warszawa : Wydawawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2002, s. 9.

[3] WOŁOSZ, Jan. Standardy europejskie w dziedzinie bibliotekarstwa In Polskie bibliotekarstwo w perspektywie wejścia do Unii Europejskiej : materiały z ogólnopolskiej konferencji towarzyszącej Krajowemu Zjazdowi Delegatów SBP Warszawa-Miedzeszyn, 8-9 Czerwca 2001. Red. t. Mieczysław Szyszko. Warszawa : Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2001, s. 16-28.

[4] Standardy opisowe formułujące modelowe zadania typów palcówek bibliotecznych funkcjonujących we wrocławskiej sieci omówiłam w: SŁOWIK, Jolanta. Zmiany organizacyjno-funkcjonalne w bibliotekach publicznych. In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line]. 2002, nr 4 (33) [dostęp 31 grudnia 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2002/33/slowik.php. ISSN 1507-7187.

[5] SŁOWIK, Jolanta, op. cit.

Standardy ilościowe : Porównanie / Jolanta Słowik // W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 1/2003 (41) styczeń. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2003. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2003/41/slowik.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187