Nr 8/2004 (59), Biblioteki a zagrożenia. Ochrona zasobów. Artykuł
| | Nr 8/2004 (59), Biblioteki a zagrożenia. Ochrona zasobów. Artykuł |
|
 | | | |
Barbara WojdyłaMarta Wojtczak
| |||
| | ||
| W dniach 25-28 maja 2004 r. w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry UMK oraz na terenie Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu odbyły się wykłady i warsztaty z konserwacji zapobiegawczej (prewencyjnej) obiektów na papierze. Prowadziła je Claude Laroque, konserwator i wykładowca Wydziału Konserwacji Dóbr Kultury (Departament Sztuk Graficznych) na Sorbonie (Université Paris I Panthéon Sorbonne). Przyjechała ona na zaproszenie dr Haliny Rosy, kierownika Zakładu Konserwacji Papieru i Skóry, i dr Janusza Krawczyka z Zakładu Konserwatorstwa UMK. Wizyta ta odbyła się w ramach programu SOCRATES-Erasmus i umowy międzyuczelnianej, jaka łączy Uniwersytet Mikołaja Kopernika z francuska Sorboną. Claude Laroque jest konserwatorem zabytków na papierze, a staż w tym kierunku odbywała m.in. w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry UMK w Toruniu. W ciągu ostatnich kilkunastu lat (od 1986 r.) stworzyła, wraz ze współpracownikami, podstawy konserwacji zapobiegawczej na Sorbonie oraz studia podyplomowe w tym kierunku, tworząc z teoretycznego terminu dyscyplinę akademicką. W tym czasie nastąpiła na świecie i w krajach europejskich zmiana w podejściu do konserwacji zabytków z położeniem szczególnego nacisku na konserwację prewencyjną. Studia w tym kierunku, stworzone na Sorbonie, są studiami uzupełniającymi, a ich adresatem są ludzie pracujący z szeroko rozumianym dziedzictwem kulturalnym. Są to nie tylko konserwatorzy, ale także kustosze zbiorów muzealnych, bibliotekarze, archiwiści, historycy sztuki, nie tylko z Francji, ale także z innych krajów europejskich. To na razie jedyna tego rodzaju specjalizacja na świecie dająca uczestnikom dyplom i tytuł magistra. Absolwenci tego kierunku stanowią grupę ekspertów i konsultantów świadczących kompleksowe usługi dla muzeów i instytucji potrzebujących ich pomocy. Im zlecane są wszelkie prace związane z planowaniem i organizowaniem nie tylko przeprowadzek czy remontów muzeów. Wchodzą również w skład zespołów projektujących nowe gmachy i są konsultantami przy ich realizacji do momentu wprowadzenia zbiorów. W toruńskich wykładach uczestniczyła grupa studentów specjalizacji konserwacja papieru i skóry oraz pracowników biblioteki[1]. Określono termin i cel konserwacji zapobiegawczej pojmowanej jako nowa dyscyplina naukowa, oraz nowe spojrzenie na opiekę nad zbiorami. Przypomniano specyfikę poszczególnych kolekcji obiektów papierowych w rozróżnieniu na instytucje gromadzące takie zbiory (biblioteki, muzea i archiwa) i ich główne, bardzo różne cele. Dużo uwagi poświęcono prawidłowej organizacji zbiorów, przedstawiono przykłady składowania, porządkowania i ochrony zbiorów w magazynach. Część warsztatowa polegała na zapoznaniu uczestników z metodą inspekcji kolekcji i magazynów, opracowaną przez zespół Claude Laroque, mającą na celu wykrycie wszelkich dysfunkcji w ich działaniu, pomagającą przy opracowywaniu wszechstronnego programu konserwacji zapobiegawczej. Konserwacja prewencyjna zmienia postrzeganie konserwacji jako działania skupiającego się na jednym obiekcie. Prowadzona pełna konserwacja pojedynczych zabytków wyprzedzana jest przez opracowanie programów mających na celu ochronę całości kolekcji. Konserwacja zapobiegawcza ma być wielopoziomowym systemem ochrony, ograniczającym degradację kolekcji, rozciągającym się na wszystkie działania jej dotyczące, a więc na wszystkie dziedziny funkcjonowania biblioteki, muzeum czy archiwum. Jest to całokształt przedsięwzięć, które podejmuje się w celu ochrony kolekcji, z wyprzedzeniem ryzyka jej zniszczenia. Powinna ona opierać się na znajomości różnorodnych dziedzin związanych ze specyfiką danej kolekcji. W przypadku zbiorów graficznych czy dokumentów na papierze na znajomości podstaw bibliotekoznawstwa i archiwistyki, materiałoznawstwie technik graficznych, rysunków, druku czy dokumentów oraz znajomości procesów degradacji tego rodzaju obiektów. Konieczna jest jednak także znajomość struktury i zagospodarowania budynku, w którym zbiory te są przechowywane. W tak rozumianej konserwacji zawierają się zagadnienia dotyczące spraw związanych z kontekstem prawnym instytucji gromadzącej zbiory, budynkiem i magazynem, w którym są one umieszczone, oraz jego wyposażeniem. Obejmuje ona także bezpośrednie zabezpieczenia i udostępnianie zbiorów, w tym wszelkie wewnętrzne regulaminy, instrukcje działania na wypadek katastrof itp. Konserwacja zapobiegawcza posługuje się różnymi technikami działania, które modyfikowane są w zależności od celu danej instytucji (inne są cele biblioteki - udostępnianie, inne muzeum - eksponowanie, a jeszcze inne archiwum - przechowywanie). Obejmuje, więc inspekcję zbiorów i magazynów oraz programowanie i organizację działań w poszczególnych dziedzinach mających wpływ na kolekcję. Dotyczy to także masowych zabiegów konserwatorskich, przenoszenia zbiorów na nośniki zastępcze, konserwację poszczególnych obiektów, a także nagłych interwencji konserwatorskich (katastrofy). Podkreślić jednak należy, że konserwacja zapobiegawcza, mająca obejmować tak różnorodne dziedziny i działalności, wymaga przede wszystkim współpracy wszystkich pracowników instytucji przechowującej, udostępniającej i konserwującej zbiory. Przy tym konserwator odpowiedzialny w danej instytucji za zbiory powinien mieć wpływ nie tylko na problemy związane stricte z konserwacją zbiorów czy wręcz pojedynczych obiektów, ale przede wszystkim na wszelkie działania, które na zbiory mogą mieć bezpośredni lub pośredni wpływ. Powiedzenie, że: "lepiej zapobiegać niż leczyć" ma zastosowanie także w przypadku kolekcji obiektów zabytkowych, a konserwacja zapobiegawcza jest pełną odpowiedzią na potrzebę zapobiegania zniszczeniom. Bardzo ważnym elementem warsztatów były ćwiczenia inspekcji zbiorów bibliotecznych, jakie odbyły się na terenie magazynów Biblioteki Uniwersyteckiej. Przeprowadzenie ich na "żywym organizmie" w warunkach prawdziwych magazynów było bardzo interesujące i pozwoliło lepiej zrozumieć założenia i cele konserwacji zapobiegawczej.
Metoda inspekcji zbiorów proponowana przez Claude Laroque pozwala na niezwykle dokładne określenie wszelkich dysfunkcji i potrzeb kolekcji oraz jej szeroko rozumianego środowiska. Bardzo szczegółowa tabela, jaką zaproponowano do prowadzenia inspekcji magazynów, nie zajmuje się tylko i wyłącznie obiektami, ale także warunkami, w jakich są przechowywane. Najpierw określa się w niej rodzaj i charakter pomieszczeń magazynowych i ich wyposażenie (ciągi komunikacyjne, ewakuacyjne i ich oznakowanie, infrastrukturę, oświetlenie, ogrzewanie i wentylację, umeblowanie), a następnie wszystkie elementy związane z kontrolą i zapobieganiem powstawania ryzyka (zanieczyszczenie i zainfekowanie, bezpieczeństwo przeciwpożarowe, ryzyko zalania, zabezpieczenie przed kradzieżą). Zwraca się także uwagę na wszelkie regulaminy dotyczące danego pomieszczenia (plany ewakuacji osób i zbiorów, grafik kontroli środowiska, sprzątania pomieszczenia, pielęgnacji zbiorów, oczyszczania infrastruktury itp.). Wszystkie te zagadnienia należy dokładnie opisać (ich charakter, rodzaj, ilość, jakość, wydajność), a następnie określić wszelkie występujące problemy. Dopiero drugą częścią tabeli jest inspekcja samych zbiorów, którą także można podzielić na dwie części. Pierwsza obejmuje sposoby przechowywania zbiorów - chodzi tu o "opakowania", w jakich przechowywane są zabytki, ich rodzaj i materiały, z jakich są wykonane, formaty i liczbę, rozmieszczenie na półkach, a także dotyczące ich zniszczenia (zakurzenie, zacieki, uszkodzenia mechaniczne i chemiczne). Kolejna część obejmuje już same zabytki, rodzaj zbiorów, liczebność, formaty i zniszczenia dotyczące poszczególnych obiektów bądź ich grup. Tak jak w przypadku opisu całego magazynu należy wyszczególnić także wszystkie problemy czy nieprawidłowości występujące na tym poziomie. Tabelę taką lub opis należałoby sporządzać dla każdego rodzaju lub każdej grupy przechowywanych obiektów albo wręcz dla poszczególnych obszarów dużego
magazynu. Tak szczegółowo i systematycznie przeprowadzona i opisana inspekcja pozwala na zauważenie wielu nieprawidłowości i problemów, i to na wszystkich poziomach przechowywania zbiorów - od stanu zachowania budynku i pomieszczenia do stanu zachowania poszczególnych egzemplarzy. Istotnym jest też, co także doskonale pokazały warsztaty, jak ważny jest udział w takiej inspekcji osób z zewnątrz (może to być np. konserwator przeszkolony w konserwacji zapobiegawczej współpracujący z bibliotekarzami i konserwatorem zbiorów). Osoby przychodzące z zewnątrz widzą wiele rzeczy, do których osoby pracujące w danym miejscu są przyzwyczajone i które uważają za oczywiste (np. oznakowanie i skomplikowanie ciągów komunikacyjnych w magazynie, które mogą okazać się niewystarczające i niejasne dla osób trzecich w wypadku katastrofy i potrzeby ewakuacji zbiorów). Przeprowadzenie takiej inspekcji wymaga wiele czasu i uwagi, ale na jej podstawie można opracować długofalowy i przede wszystkim wszechstronny program poprawy warunków przechowywania zbiorów. Należy ustalić priorytety, a wnioski ustawić w kolejności zależnej od pilności danego czynnika szkodzącego, a następnie po kolei realizować. Można także opracować różne finansowe warianty tego programu, mające na uwadze aktualne finanse instytucji, jak i jej przyszłe możliwości. Program pozwala na bieżącą realizację potrzeb wynikających z inspekcji, a nie ich odkładanie nieskończenie w czasie ze względu na brak funduszy. Wszyscy uczestnicy byli bardzo zadowoleni z przebiegu toruńskich warsztatów, które okazały się niezwykle ciekawe i kształcące. Claude Laroque w sposób bardzo przystępny ukazała uczestnikom nowe, coraz bardziej powszechne w Europie spojrzenie na konserwację zabytków, o wiele szersze i dające większe możliwości działania, i to nie tylko konserwatorom. Zwróciła uwagę na to, w jaki sposób rozmawiać z ludźmi odpowiedzialnymi za poszczególne działania, aby stworzyć jednolicie działający zespół. Warsztaty te okazały się szczególnie ważne i owocne dla bibliotekarzy, którzy mogli przekonać się, jak są bardzo odpowiedzialni za "swoje" zbiory i jak wiele może od nich zależeć, a z drugiej strony, skąd mogą spodziewać się współpracy i pomocy w działaniach mających na celu ich ochronę. Najważniejszym wnioskiem płynącym z warsztatów jest konieczność współpracy wszystkich pracowników instytucji przechowującej, udostępniającej i konserwującej zbiory. Wymaga tego wszechstronność działań podejmowanych w ramach konserwacji zapobiegawczej. Konserwator powinien być traktowany jako ekspert tej dziedziny, konsultujący pracę innych osób, których działania mogą mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na zbiory (a nie tylko nadzorujący czy też sam ją wykonujący). Będzie to zarówno magazynowanie, porządkowanie i ochrona zabytków, doraźne i planowane długofalowo zabiegi konserwatorskie (oczyszczanie i dezynfekcja zbiorów, naprawy bieżące, pełna konserwacja wybranych obiektów), przenoszenie, udostępnianie i transport, ich ekspozycja, wypożyczanie i udostępnianie (stworzenie odpowiednich warunków uwzględniających specyfikę zbiorów). Z konserwatorem zbiorów również powinny być konsultowane wszelkie działania w obrębie instytucji czy budynku, mające wpływ na kolekcję (remonty, wymiana infrastruktury, zmiany lokalizacji kolekcji, zmiany organizacyjne i in.). Istnieje olbrzymia potrzeba częstszych i prowadzonych na szerszą skalę szkoleń i warsztatów tego typu, nie tylko dla studentów i konserwatorów, ale i - a może przede wszystkim - dla pracowników instytucji gromadzących zbiory. Odbiorcami powinny być także osoby kierujące tymi instytucjami, aby wszyscy zrozumieli pilną potrzebę wzajemnej współpracy i dialogu prowadzącego do lepszej ochrony zbiorów powierzonych ich opiece. Idealnym rozwiązaniem, które już nabiera mocy prawnej, będzie utworzenie tego rodzaju studiów podyplomowych w Polsce. Przypisy[1] W trakcie tworzenia artykułu korzystano z autorskich materiałów Claude Laroque z wykładów i warsztatów w tłumaczeniu J. Krawczyka.  | |
| | | |
| |||
| | ||