Ewa Piotrowska

Renata M. Zając
Biblioteka Główna
Akademia Pedagogiczna w Krakowie

Szkolenie użytkowników w Bibliotece Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie

Każda biblioteka uczelniana stanowi ważne ogniwo procesu dydaktycznego i zobowiązana jest wypełniać zadania edukacyjne, co wynika z przepisów ministerialnych, statutu lub tradycji szkoły wyższej. Studenci poza wiedzą będącą przedmiotem studiów powinni wynieść z uczelni umiejętność samodzielnego dokształcania się, a biblioteka może im w tym pomóc.

Z drugiej strony komputeryzacja i nowe źródła informacji zmieniają organizację pracy w bibliotekach, stąd potrzeba nieustannego promowania naszych usług i przygotowywania użytkowników do właściwego wykorzystania możliwości, jakie daje nowoczesna zautomatyzowana biblioteka. W tym celu niezbędne staje się prowadzenie różnego rodzaju szkoleń, które uczą szybkiego i trafnego docierania do informacji oraz literatury potrzebnej w toku studiów.

Szkolenia dla użytkowników w Bibliotece Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie prowadzone są dla studentów rozpoczynających naukę na naszej uczelni, dla grup seminaryjnych i pracowników naukowych oraz dla czytelników indywidualnych. Do szkoleń możemy zaliczyć również inne formy informowania o naszej działalności, takie jak: informator o bibliotece, wystawy i stronę domową biblioteki w Internecie.

Przysposobienie biblioteczne dla studentów I roku

W Bibliotece Głównej Akademii Pedagogicznej przeprowadzane są zajęcia obligatoryjne Przysposobienie biblioteczne dla studentów I roku studiów dziennych i zaocznych zakończone wpisem zaliczenia do indeksu oraz na kartę egzaminacyjną. Przysposobienie biblioteczne zorganizowane zostało po raz pierwszy przez Oddział Informacji Naukowej BG AP w 1968 r. i do 1975 r. dotyczyło tylko studentów dziennych. Dopiero w 1976 r. przekazano 924 studentom zaocznym pisemną informację o Bibliotece Głównej, a od 1977 r. ujednolicono formy szkolenia bibliotecznego dla studiujących stacjonarnie i zaocznie.

Szkolenie ma obecnie formę godzinnego wykładu przeprowadzanego w Czytelni Głównej, po którym następują ćwiczenia indywidualne studentów i pokaz źródeł elektronicznych. Zajęcia odbywają się najczęściej na początku roku akademickiego, codziennie w godzinach 8.00-10.30. Dla studentów stacjonarnych przygotowywany jest harmonogram zajęć, a plan szkoleń poszczególnych kierunków studiów zaocznych ustalamy z opiekunami w zależności od terminów zjazdów. Na zajęcia staramy się tworzyć grupy około 70 osób, ale zdarzają się też grupy 100-osobowe. Jak wykazuje prowadzona statystyka, przybywa nam studentów, co pokazują dane za kilka ostatnich lat. W roku akademickim 2000/2001 przeszkolono 2421 studentów (165 godzin lekcyjnych), 2001/2002 - 2922 studentów (213 godzin), 2002/2003 - 3240 studentów (203 godziny), 2003/2004 - 3273 studentów (181 godzin).

Na wykładzie studenci informowani są o działaniu systemu biblioteczno-informacyjnego na naszej uczelni, zapoznają się z zasadami zapisu do biblioteki, możliwością wypożyczeń międzybibliotecznych, sposobami korzystania z katalogów kartkowych, podkreślamy także znaczenie regularnego zwrotu zamówionych pozycji (przetrzymanie książek powoduje naliczanie kar pieniężnych i blokadę konta czytelniczego). Dużo uwagi na wykładzie z przysposobienia bibliotecznego poświęcamy informowaniu o usługach Oddziału Informacji Naukowej. Ma to praktyczne uzasadnienie, ponieważ chcemy, by studenci swoje poszukiwania informacji zaczynali właśnie od tej agendy. Oddział Informacji Naukowej udziela porad bibliograficznych i bibliotecznych w oparciu o własny warsztat informacyjny i całość zbiorów bibliotecznych. Posiadamy krajowe i zagraniczne bazy danych (bazy Biblioteki Narodowej, EBSCO), tworzymy własną bazę danych z dziedziny pedagogiki, metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów, bibliotekoznawstwa i literatury pięknej.

Pracownicy oddziału redagują też stronę domową Biblioteki Głównej, na której stworzyliśmy Serwis informacyjny Oddziału Informacji Naukowej z artykułami, zestawieniami bibliograficznymi i linkami do polskich i zagranicznych stron internetowych z dziedziny pedagogiki i psychologii. Zapoznajemy studentów również z tworzoną przez nas Bibliografią dorobku naukowego pracowników AP, która od 2001 r. posiada tylko formę elektroniczną i dostępna jest na stronie domowej BG.

Obecnie trwają prace nad przygotowaniem multimedialnej formy wykładu. Od stycznia 2005 r. w Czytelni Głównej zostanie zamontowany rzutnik multimedialny, który pozwoli na wyświetlanie slajdów w programie Microsoft PowerPoint, co mamy nadzieję, zwiększy atrakcyjność prezentacji.

Po godzinnym wykładzie w Czytelni Głównej studenci wykonują ćwiczenia indywidualne w katalogu alfabetycznym i rzeczowym oraz uczestniczą w krótkim pokazie na temat źródeł elektronicznych dostępnych w bibliotece i sposobach wyszukiwania w katalogu komputerowym. Ćwiczenia w katalogach i pokaz przeprowadzane są w trzech grupach równocześnie, aby 100-osobowa grupa nie przeszkadzała innym użytkownikom biblioteki. Część osób wykonuje ćwiczenia w katalogu alfabetycznym, druga grupa jest w Mediatece na pokazie, a trzecia grupa wykonuje ćwiczenia w katalogu rzeczowym.

W 1997 r. wraz z komputeryzacją naszych zbiorów nastąpiły zmiany w przysposobieniu bibliotecznym, w którym zawarliśmy również treści związane z korzystaniem z katalogu komputerowego. Od stycznia 2000 r. uruchomiono w bibliotece moduł elektronicznego zamawiania książek. Książki wyszukane w katalogu elektronicznym można zamawiać tylko komputerowo, stąd wynikła potrzeba uwzględnienia w szkoleniach użytkowników również i tej czynności. Wprowadzono więc w ćwiczeniach jedno pytanie z katalogu alfabetycznego, jedno pytanie z katalogu rzeczowego i jedno z katalogu elektronicznego. W 2003 r. po zainstalowaniu nowego oprogramowania Virtua zrezygnowaliśmy z zaliczania ćwiczeń w katalogu elektronicznym, a w ramach czasu przeznaczonego na ćwiczenia wprowadziliśmy pokaz, na którym przedstawiamy komputerowe zamawianie książek oraz omawiamy stronę internetową Biblioteki Głównej. Na pokazie szczególnie zachęcamy do korzystania ze strony domowej BG AP, która jest źródłem aktualnych informacji o naszej placówce i gdzie oprócz katalogu komputerowego użytkownicy znajdą też Serwis informacyjny Oddziału Informacji Naukowej, informacje o funkcjonowaniu biblioteki, dostępie do czasopism elektronicznych, bazach danych i kasetach edukacyjnych dostępnych w naszej instytucji, regulamin biblioteki i in.

Wzorem innych bibliotek pracujemy obecnie nad stworzeniem elektronicznego przewodnika dla studentów I roku na stronie domowej BG. Motywacją do umieszczenia w Internecie kursu dla zainteresowanych jest:

• potrzeba szkolenia studentów zaocznych, którzy odbywają zajęcia głównie w soboty i niedziele,
• konieczność szkolenia coraz liczniejszych roczników studentów,
• umożliwienie indywidualizacji szkolenia.

Szkolenia dla grup seminaryjnych i pracowników naukowych

Biblioteka Główna prowadzi też bezpłatne, dobrowolne szkolenie Podstawy wyszukiwania w katalogu komputerowym i bazach danych. Zajęcia zostały przygotowane z myślą o studentach starszych lat, studentach studiów podyplomowych, doktorantach i pracownikach naukowych Akademii Pedagogicznej, którzy poszukują bibliografii do prac pisemnych. Szkolenia w grupach 8-10-osobowych mają charakter interaktywnego wykładu połączonego z ćwiczeniami i odbywają się we wcześniej uzgodnionym terminie.

Najczęściej na tego typu spotkaniach, po ustaleniu z wykładowcą i w zależności od potrzeb, przedstawiamy bazy danych dostępne na CD lub w Internecie, informujemy, jak wyszukać potrzebną literaturę na dany temat w bibliografiach dziedzinowych. Wiele ciekawych źródeł internetowych przydatnych dla naszych studentów i pracowników umieściliśmy dla wygody wyszukiwania na naszej stronie domowej w Serwisie informacyjnym OIN oraz w dziale Ciekawe linki. Linki umożliwiają m.in. szybkie dotarcie do dysertacji naukowych w sieci, do katalogów wirtualnych czy wyszukiwarek naukowych.

Szkolenia indywidualne

Innym, ważnym elementem naszej działalności są szkolenia indywidualne czytelników odwiedzających naszą bibliotekę w zakresie informacji elektronicznej oraz korzystania ze źródeł tradycyjnych.

W 2000 r. przeprowadzona została ankieta na temat przygotowania użytkowników do korzystania z elektronicznych źródeł informacji w BG AP. Wyniki ankiety mówią o niewystarczającej wiedzy osób rozpoczynających studia na temat katalogów komputerowych i innych nowoczesnych źródeł informacyjnych. Ponad 60% studentów I roku nie miało w szkołach średnich lekcji przysposobienia czytelniczego, w szkołach u ponad 90% ankietowanych nie było katalogu elektronicznego. Za łatwiejszy w korzystaniu uznało katalog elektroniczny ponad 67% studentów, a za sprawniejszy w pozyskaniu informacji - ponad 84% badanych. W związku z wcześniejszym brakiem przygotowania na lekcjach bibliotecznych w szkole średniej zasadne jest przeprowadzanie obowiązkowego przysposobienia czytelniczego dla studentów pierwszych lat studiów. Mimo wcześniejszych kontaktów z komputerem młodzież rozpoczynająca studia słabo orientuje się w działaniu katalogów elektronicznych, stąd potrzeba nieustannego szkolenia nie tylko na lekcjach bibliotecznych, ale również w codziennym kontakcie z katalogiem. Pracownicy Oddziału Informacji Naukowej pełnią dyżury przy terminalach komputerowych, służą pomocą przy wyszukiwaniu i zamawianiu pozycji. Indywidualnie zapoznano ze sposobem korzystania z katalogu elektronicznego biblioteki i techniką zamawiania książek w roku akademickim 2000/2001 - 3216 osób, 2001/2002 - 2300 osób, 2002/2003 - 1720 osób, 2003/2004 - 4084 osoby. Pomagamy również wyszukiwać odwiedzającym nas użytkownikom informacje w innych źródłach elektronicznych: w bazach danych, dostępnych czasopismach elektronicznych, Internecie.

Mimo coraz większego znaczenia informacji elektronicznej trzeba dostrzegać też potrzebę szkolenia użytkowników w zakresie korzystania z tradycyjnych źródeł informacji. Robimy to nieustannie począwszy od pomocy w korzystaniu z katalogów kartkowych (istnieją trudności w korzystaniu z katalogu rzeczowego - UKD, przy zamawianiu pozycji na rewersach papierowych - różne sygnatury), z bibliografii, a skończywszy na problemach związanych z poruszaniem się po bibliotece (Czytelnia Czasopism w innej części budynku, biblioteki instytutowe poza budynkiem głównym) i sposobem korzystania z literatury w czytelniach. Większość studentów nigdy wcześniej nie korzystała z bibliotek naukowych, stąd też nie znają oni zasad organizacyjnych tego typu instytucji, nie posiadają również umiejętności samodzielnego wyszukiwania informacji. Z naszych obserwacji wynika, że dużą trudność sprawia użytkownikom korzystanie zwłaszcza z katalogu rzeczowego UKD (często klasyfikacja UKD mylona jest z sygnaturami, a czytelnicy nie wiedzą jak skorzystać z indeksu terminów UKD). Indywidualne konsultacje z poszczególnym studentami pozwalają wyeliminować te kłopoty.

Inne formy pracy z użytkownikiem

W pracy z czytelnikiem wykorzystujemy też inne formy szkoleń. Wydajemy corocznie informator o bibliotece dostępny dla użytkowników w bibliotece. Informator zawiera podstawowe dane o zbiorach i katalogach, godzinach otwarcia agend biblioteki, zasadach zapisu i in.

Organizujemy również wystawy związane ze zbiorami bibliotecznymi, konferencjami organizowanymi na uczelni lub na tematy zaproponowane przez wykładowców.

Promujemy własną bibliotekę w Internecie poprzez m.in. zamieszczenie na stronie uczelnianej linku do tworzonej przez nas Bibliografii dorobku naukowego pracowników Akademii Pedagogicznej.

W trosce o coraz większą jakość naszych usług zamierzamy zbadać poziom satysfakcji użytkowników. Na stronie WWW Biblioteki Głównej zamieściliśmy ankietę, w której znajdują się też pytania dotyczące przeprowadzanych przez nas szkoleń. Badania te w naszym założeniu mają za zadanie wpłynąć w przyszłości nie tylko na doskonalenie codziennej pracy z użytkownikiem w Oddziale Informacji Naukowej, ale także zwrócić uwagę na zagadnienia, które ewentualnie powinny być szerzej omawiane na naszych szkoleniach bibliotecznych.

Uczelnia, a co za tym idzie również biblioteka, musi przygotować studentów do identyfikacji i lokalizacji potrzebnych im źródeł, do przekształcenia informacji w wiedzę i wspomagać ich w tych procesach. Jest to ogromna rola dydaktyczna każdej biblioteki. W naszej bibliotece staramy się spełniać ją jak najlepiej. Szkolenia użytkowników wymagają, by przeprowadzali je pracownicy kompetentni, o wysokiej wiedzy specjalistycznej i posiadający zdolności dydaktyczne i interpersonalne. Pracownicy Oddziału Informacji Naukowej dbając o jak najwyższy poziom prowadzonych zajęć, nieustannie podnoszą własne kwalifikacje, zapoznają się z nowymi możliwościami pozyskiwania informacji i sami tę informację tworzą (specjalistyczna baza danych z pedagogiki i psychologii tworzona w OIN, serwis informacyjny na stronie WWW Biblioteki Głównej). Wszyscy mamy świadomość, że zajęcia dydaktyczne prowadzone na uczelni pedagogicznej mają szczególne znaczenie, kształcimy przecież przyszłych nauczycieli, którzy w przyszłości swoją wiedzę związaną m.in. z pozyskiwaniem informacji w bibliotece naukowej wykorzystają też w pracy. Na lekcjach przysposobienia bibliotecznego i informacyjnego staramy się łączyć teorię z praktyką, włączamy aktywnie studentów do samodzielnego poszukiwania literatury w katalogach poprzez ćwiczenia, indywidualizujemy szkolenia w zależności od grup użytkowników (w przypadku szkoleń dla grup seminaryjnych prezentujemy bibliografie specjalistyczne i bazy danych, uwzględniając potrzeby czytelników), staramy się być cały czas obecni przy terminalach komputerowych i udzielać konsultacji w zakresie wszystkich problemów związanych z wyszukiwaniem informacji. W bibliotece przyszłości, skierowanej na użytkownika, formy szkoleń czytelników należy nieustannie doskonalić, a naszym głównym celem powinno stać się przygotowanie aktywnych użytkowników do w miarę możliwości pełnego wykorzystania oferowanych przez bibliotekę usług.

Wydaje się, że przed nami stoi kolejny etap w dydaktyce bibliotecznej związany z powstawaniem bibliotek cyfrowych, które zmienią potrzeby informacyjne użytkowników.

Bibliografia

1. DUDZIAK-KOWALSKA, M. Szkolenie studentów I roku AGH. Bibliotekarz 2003, nr 11, s. 20-22.
2. FRANAS-MIROWSKA, U. Przysposobienie biblioteczne i informacyjne w bibliotekach wyższych szkół pedagogicznych. Poradnik Bibliotekarza 2001, nr 3, s. 8-11.
3. FRĄCZEK, R. Informacja i szkolenie użytkowników informacji elektronicznej w dobie społeczeństwa informacyjnego. In Użytkownicy informacji elektronicznej. Kraków UJ, 2000, s. 112-116.
4. GACIŃSKA, M., WARZĄCHOWSKA, B. Formy pracy z czytelnikiem w katalogach Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego. Praktyka i Teoria Informacji Naukowej 2001, nr 3, s. 46-49.
5. GACIŃSKA, M., WARZĄCHOWSKA, B. Sprawności czytelnicze studentów w ocenie nauczycieli akademickich a oferta dydaktyczna biblioteki uczelnianej. Praktyka i Teoria Informacji Naukowej 2002, nr 3-4, s. 38-41.
6. GÓRALSKA, M. Kształcenie użytkowników informacji elektronicznej w Instytucie Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego. In Użytkownicy informacji elektronicznej. Kraków UJ, 2000, s. 98-101.
7. STRZEBOŃSKA, A. Przygotowanie użytkowników a możliwości korzystania z elektronicznych źródeł informacji w Bibliotece Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie. In Użytkownicy informacji elektronicznej. Kraków UJ, 2000, s. 101-106.
8. TONAKIEWICZ, A., KOMOROWSKA, G. Formy szkolenia użytkowników informacji elektronicznej w Bibliotece Głównej Politechniki Warszawskiej i Ośrodku Informacji Naukowej. In Użytkownicy informacji elektronicznej. Kraków UJ, 2000, s. 79-84.

// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 1/2005 (62) styczeń. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2005. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2005/62/.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187