Ewa Bąkowska
Biblioteka Jagiellońska

Polskie bibliografie i informatory w Internecie. Spis baz tworzony w Bibliotece Jagiellońskiej

Wraz z komputeryzacją Biblioteki Jagiellońskiej, rozpoczętą w 1993 r., po uzyskaniu dostępu do sieci WWW, pojawiła się możliwość (a równocześnie - konieczność) coraz częstszego wykorzystywania źródeł dostępnych on-line.

Internet jest szczególnym źródłem wiedzy dla pracownika Oddziału Informacji Naukowej. Z jednej strony nowe i szybsze metody wyszukiwania wydają się ogromnie ułatwiać pomoc, jaką można zaoferować czytelnikowi, z drugiej zaś - elektroniczne źródła danych dodane do źródeł drukowanych - często skutecznie tę pomoc komplikują. Chodzi nie tylko o jakość umieszczanych w Internecie danych, ale o to, w jaki sposób i czy w pełni mogą zastąpić wykorzystywane dotąd przez lata bibliografie i informatory publikowane tradycyjnie.

Pojawienie się szeregu baz danych typu bibliograficznego i stopniowe poszerzanie się ich zasięgu, zredukowało praktykowane przez lata czynności, które były związane z przeglądaniem wielu roczników drukowanych źródeł. Zaoszczędza to z pewnością czas i pracę mięśni. Aby jednak odbywało się to równocześnie bez uszczerbku dla jakości informacji uzyskanych tą drogą, wcześniej należy stracić nieco tego cennego czasu na przygotowanie sobie nowego warsztatu pracy i strategii postępowania odmiennej od tej, do której byliśmy przyzwyczajeni dotychczas. Pierwszym etapem jest odnajdywanie wiarygodnych źródeł w Internecie, a następnie opanowanie umiejętności nie tylko wyszukiwania w nich, lecz także pozyskania wyników tych wyszukiwań, w formie satysfakcjonującej czytelnika. Problemem jest tu mnogość programów komputerowych i związana z nimi różnorodność sposobów graficznego przedstawiania informacji oraz rozmaitość rodzajów wyszukiwania i przekazywania ich wyników na odpowiedni nośnik. Taka sytuacja potrafi wprowadzić zamęt w umyśle zmuszonym korzystać przez kilka kolejnych godzin z wielu rodzaju źródeł bibliograficznych, potęgowany jeszcze przez wielość pytań użytkowników, zmuszających dyżurującego bibliotekarza często co chwilę do przerzucania się z tematu na temat i z epoki na epokę. Ostatnia kwestia, to konieczność uświadomienia sobie i czytelnikowi, że większość bibliografii prezentowanych on-line stanowi wciąż tylko bieżące uzupełnienie wersji drukowanych, których zawartość w dalszym ciągu ma równie wysoką wartość informacyjną.

Dlaczego źródła polskie?

Po pojawieniu się przeglądarek internetowych informacje na stronach bibliotek przez długi czas ograniczały się do odnośników do baz zagranicznych. Pomimo że w tym czasie udostępniano w Internecie już kilka polskich bibliografii dziedzinowych, regionalnych czy innych służących nauce, przez długi okres jedynymi krajowymi bazami, do których ewentualnie odwoływano się w bibliotecznych witrynach, były powstające kolejno bazy Biblioteki Narodowej. Pojawianie się w Internecie kolejnych baz polskich oraz dokonywane w nich zmiany są trudne do uchwycenia. Wielu spośród bibliotekarzy, zwłaszcza tych niepracujących w działach informacji, nie wie o ich istnieniu. Stąd pomysł zebrania odnośników do polskich bibliografii on-line w jednym miejscu.

Obecnie, choć w wielu miejscach nadal dominuje informacja o bazach zagranicznych, sporo bibliotek rozumie, że internautom odwiedzającym ich strony i szukającym polskich zasobów nie wystarczy podać adres baz BN i odesłać do działów tematycznych naszych portali - kolosów (np. Onet, Interia) czy wortali tematycznych. Te ostatnie miejsca są już coraz powszechniej znane, a jeśli nie - czytelnicy najczęściej sami trafią na umieszczone tam informacje, ponieważ są one indeksowane przez wyszukiwarki. Natomiast dane ukryte np. w bazach bibliograficznych dostępnych on-line mogą być odnalezione dopiero, gdy użyjemy aparatów wyszukiwawczych umieszczonych na własnych stronach tych baz.

Wiadomo, że mamy obowiązek informowania czytelników o źródłach zagranicznych, które zakupiliśmy dla nich za pieniądze naszej instytucji. Prawdą jest również, że w pewnych dziedzinach (np. w naukach ścisłych) to właśnie one, podając najbardziej aktualny stan ludzkiej wiedzy na pewne tematy, stanowią prawdziwą podstawę do rozwoju badań naszych uczonych. Również poziom możliwości wyszukiwawczych i ogrom wprowadzonych danych (pełne teksty!) są autentycznie godne podziwu.

Tymczasem jednak, także w bibliotekach naukowych, wciąż mamy do czynienia z czytelnikami, dla których źródłem najbardziej odpowiadającym ich zapytaniom będzie przede wszystkim, lub wyłącznie, bibliografia polska. Zdarza się tak nie tylko dlatego, że tematami ich badań są przecież w przeważającej mierze sprawy naszego kraju. Wielu czytelników nie zna na tyle języków obcych, by korzystać z baz zagranicznych, albo też nie podejmuje wysiłku, by na opracowywany przez siebie temat poznać również literaturę innych krajów. Wydaje się, że zainteresowanie źródłami polskimi będzie się pogłębiało w miarę podłączania do krajowych bibliograficznych baz danych pełnych tekstów rejestrowanych w nich dokumentów.

Początki

W Oddziale Informacji Naukowej Biblioteki Jagiellońskiej od początku zainstalowania programów dających dostęp do Internetu śledziliśmy kolejno pojawiające się możliwości zdobywania wiedzy o polskich publikacjach dostępnych publicznie w trybie on-line. W pewnym momencie doszło do sytuacji, że istniało już tak dużo wartościowych odnośników, że pamiętanie adresów poszczególnych stron stało się niemożliwe. Pomimo istnienia wielu udoskonalonych prób "skatalogowania" ogromu wiedzy umieszczonej w Internecie, podjęliśmy własne starania, aby stworzyć prosty system szybkiego dostępu do tych źródeł elektronicznych, które są najbardziej wiarygodne pod względem rzetelności i kompletności zgromadzonych danych, a równocześnie najbardziej odpowiadają potrzebom czytelników naszej biblioteki.

Podczas przerwy wakacyjnej w 1999 r. powstała pierwsza wersja usystematyzowanego spisu najczęściej wykorzystywanych przez nas wartościowych bibliografii dostępnych bezpłatnie w Internecie. Dzięki temu mogliśmy zacząć odsyłać do niego tych wszystkich czytelników, którzy stali się na tyle zaznajomieni z komputerem, by samodzielnie prowadzić poszukiwania we wskazanych bazach. Umieszczenie odsyłacza do tego spisu na stronie domowej Biblioteki Jagiellońskiej daje możliwość odnalezienia tych źródeł nie tylko naszym czytelnikom, którzy fizycznie odwiedzą nas w budynku biblioteki, ale ponadto może się stać cenną wskazówką dla wszystkich internautów, zarówno w Polsce, jak i dla zainteresowanych polskimi publikacjami osób z zagranicy. Spis dostępny jest ze strony Biblioteki Jagiellońskiej http://www.bj.uj.edu.pl/ po wybraniu kolejno następujących odsyłaczy: proponowane połączenia - Polska - polskie bibliografie i informatory w Internecie http://www.bj.uj.edu.pl/var/bibliogr.htm.

"Warsztat" spisu

Spis ten tworzony jest siłami jednej osoby, w czasie wykrojonym pomiędzy innymi obowiązkami pełnionymi w oddziale. Z tego choćby powodu nie można mieć zastrzeżeń do kompletności. Zresztą przesłanki jego stworzenia od początku zakładają coś wręcz przeciwnego: zanim jakaś baza znajdzie swoje miejsce w spisie, przeprowadzana jest pewna selekcja, której najważniejszym kryterium jest jakość prezentowanej informacji. W ten sposób największym zaufaniem cieszą się bazy tworzone w bibliotekach naukowych czy ośrodkach informacji naukowej, choć w wyjątkowych sytuacjach brane pod uwagę są także dane o publikacjach, które powstają nakładem osób prywatnych, gdy ich pasja staje się źródłem fachowej wiedzy w pewnych dziedzinach. Uwzględnione są w nim z reguły tylko te bibliografie i informatory, które funkcjonują jako bazy danych z określonym systemem wyszukiwawczym, nie zaś bibliografie umieszczone w Internecie w formie pliku tekstowego (choć, jak w każdej regule, i tu są pewne wyjątki).

Spis zawiera odsyłacze tylko do bibliografii polskich, to znaczy takich, które notują piśmiennictwo powstałe na terenach polskich lub w języku polskim, albo (jak np. w przypadku większości katalogów centralnych) dotyczą materiałów przechowywanych w polskich bibliotekach. Odnotowujemy wyłącznie te źródła, które są udostępniane bezpłatnie i dla wszystkich internautów. Układ spisu (mówiąc w największym uproszczeniu) odzwierciedla kolejność zagadnień uwzględnionych w księgozbiorze Czytelni Bibliograficznej Biblioteki Jagiellońskiej. Obecnie, łącznie z wprowadzonymi odsyłaczami, zanotowano w nim 260 odnośników^[1].

Polska bibliografia narodowa

Na początku mamy najważniejsze i najbardziej obszerne zakresem tematycznym źródła tworzone w Bibliotece Narodowej. Przez długi czas Biblioteka Narodowa zamieszczała na swoich stronach bazy w takiej kolejności, w jakiej powstawały, bez żadnego rzeczowego porządku, co powodowało pewne zamieszanie i trudności dla czytelników. Stąd na naszej stronie bazy Biblioteki Narodowej od początku zostały podzielone na trzy grupy: bibliografie książek, bibliografie zawartości czasopism (artykułów) i bibliografie tytułów czasopism. Inne bazy BN znalazły się w działach centralnych katalogów zbiorów, bibliografii bibliografii czy informatorów.

Na naszą szczególną uwagę od początku zasłużyła elektroniczna wersja Przewodnika Bibliograficznego, znana pod nazwą Książki polskie http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=1. Nasze odesłanie prowadzi do wersji tej bazy w formacie MARC-BN (1976-), z uwagi na to, że charakteryzuje ją szerszy zasięg chronologiczny (notuje ona książki uwzględnione od rocznika 1977 Przewodnika Bibliograficznego), niż bazę książek polskich w formacie MARC 21 (ta, jak wiadomo, rejestruje druki publikowane dopiero od 1980 r.). Jest to jedna z baz najczęściej wykorzystywanych przez naszych pracowników. Korzystamy z niej nie tylko z wygody własnej czy czytelników BJ, aby nie tracić czasu na przejście do odległej sali naszych katalogów kartkowych w celu ustalenia czy uściślenia danych bibliograficznych książek, których - z racji wcześniejszych dat wydania - nie notuje jeszcze katalog on-line Biblioteki Jagiellońskiej.

W wielu przypadkach używamy tej bazy także do przeszukiwań polskiego piśmiennictwa poprzez hasła przedmiotowe, co często dotyczy również pozycji wprowadzonych już do katalogu on-line naszej własnej biblioteki (nie wszystkie zarejestrowane prace są opatrzone hasłami przedmiotowymi). Praktyka pokazuje, że w wielu wypadkach najszybciej i w sposób najbardziej satysfakcjonujący czytelnika wyszukuje się rzeczowo za pomocą języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Poza tym czytelnicy najczęściej poszukują przecież nie tylko książek, lecz równocześnie także artykułów z danej dziedziny, i dlatego łatwiej jest im prowadzić wyszukiwanie kolejno w trzech bazach (książki, artykuły z czasopism, artykuły z gazet), posługując się tymi samymi hasłami przedmiotowymi, by potem zamawiać je z katalogu BJ.

W październiku 2004 r. na stronie Biblioteki Narodowej pojawiła się wersja testowa Multiwyszukiwarki dla Komputerowych Baz Bibliotecznych FIDKAR http://mak.bn.org.pl/fidkar.htm, wykorzystującej protokół przesyłania danych oznaczony: Z39.50. Dzięki odnośnikowi umieszczonemu po odsyłaczach do baz będących częściami bibliografii narodowej, sugerujemy czytelnikom wykorzystanie tego znakomitego ułatwienia, za pomocą którego można teraz przeszukiwać równocześnie bazy książek i artykułów z czasopism (a także katalog samej BN i inne bazy), tworząc różnorodne kombinacje według proponowanych kryteriów.

Bazy dotyczące czasopism

Po zmianach politycznych w Polsce w 1989 r. oraz zawieszeniu cenzury nastąpiła prawdziwa erupcja nowych tytułów czasopism, nad którą trudno było (i jest do dzisiaj) zapanować jednemu centralnemu ośrodkowi. Bazy BN rejestrujące nowe tytuły współczesnych polskich czasopism (Czasopisma Polskie 1985-2000 http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=4 oraz od 2001 r. http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=16) z założenia cechuje selekcja, nie notują one np. gazet szkolnych, parafialnych, biuletynów partii politycznych czy wydawnictw reklamowych. Te dokuczliwe dla części czytelników luki informacyjne trzeba wypełnić m.in. o dane zamieszczone w bazach rejestrujących czasopisma funkcjonujące np. tylko w Internecie lub periodyki o mniejszym nakładzie, regionalne czy wyznaniowe. Najpoważniejszą bazą w tym zakresie jest tworzony w Ośrodku Prasoznawczym UJ Katalog Mediów Polskich http://media.onet.pl/pr_index.asp, który stanowi - jak piszą o tym sami twórcy - największe w Polsce, przygotowane przez profesjonalistów, wysokiej jakości źródło informacji o mediach w polskim Internecie. Jego zaletą jest zgromadzenie w jednym miejscu informacji zarówno o szczegółach wydawniczych tytułów prasy drukowanej (ogólnopolskiej, regionalnej, lokalnej i sublokalnej), jak i o coraz częściej obecnych w sieci, rodzimych periodykach publikowanych wyłącznie w formie elektronicznej, a także o polskich stacjach radiowych i telewizyjnych. Skumulowana i wciąż aktualizowana wersja on-line tego katalogu, który ukazał się drukiem, obejmując dane za lata 1996-1999/2000, jest wygodna do przeszukiwania, dając także możliwość wykorzystania takich informacji, jak aktywne adresy stron poszczególnych pism czy adresy e-mail redakcji.

Centralne katalogi zbiorów bibliotecznych

W dziale baz katalogów centralnych pod względem ilości przeszukiwanych zasobów nowych druków pierwszeństwo wciąż dzierży Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich KaRo http://karo.umk.pl/Karo, który umożliwia jednoczesne przeszukiwanie rekordów wprowadzonych do katalogów on-line 58 polskich bibliotek, oraz tych, które uczestniczą w NUKAT, a także kilkunastu bibliotek zagranicznych. Zaraz po nim w hierarchii ważności jest NUKAT http://www.nukat.edu.pl/katalog/ - centralny katalog polskich bibliotek naukowych. Trzeba jednak pamiętać, że notowane w nim pozycje w zbiorach poszczególnych bibliotek nie są tożsame z pozycjami rejestrowanymi w samodzielnych katalogach on-line tychże bibliotek. Na przykład Biblioteka Jagiellońska rozpoczęła wprowadzanie swoich danych do własnego katalogu on-line od początku 1994 r., a do końca lat 90. przeprowadziła retrokonwersję obejmującą książki polskie wydane w latach 1992-1993. Natomiast do katalogowania w NUKAT przystąpiła w lipcu 2004 r., tak więc zasób BJ uwzględniony w NUKAT obejmuje na razie tylko część zasobu własnego katalogu on-line BJ. Podobna sytuacja dotyczy innych polskich bibliotek naukowych, które włączyły się do współpracy z tym centralnym katalogiem - każda z nich rejestruje swoje druki od pewnego określonego momentu.

Często wykorzystywanym i cennym źródłem jest Centralny Katalog Czasopism Polskich http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=7 wydawanych w latach 1661-1950. Choć ideałem byłaby sytuacja, gdybyśmy mogli poznać lokalizację pojedynczych roczników czy wręcz konkretnych poszukiwanych numerów dawnych czasopism w zbiorach polskich bibliotek, to informacją satysfakcjonującą czytelnika jest już samo podanie w bazie danych adresowych bibliotek posiadających dany tytuł, co umożliwia dalszy kontakt w celu zadania szczegółowych pytań o zasób.

Ważną rolę mają także centralne katalogi bibliotek różnych typów (np. Federacji Bibliotek Kościelnych FIDES http://www.fides.org.pl/cgi-bin/makwww.exe, czy bibliotek anglistycznych POLANKA http://www.bibang.uw.edu.pl/makar.htm) oraz katalogi centralne poszczególnych rodzajów zbiorów. W październiku 2004 r. razem z multiwyszukiwarką baz Bibliotek Narodowej pojawiła się multiwyszukiwarka dla komputerowych baz bibliotecznych FIDKAR http://www.fides.org.pl/fidkar/index.php, mająca na celu ułatwienie wyszukiwania w katalogach i bazach danych związanych z Federacją Bibliotek Kościelnych FIDES, jak i innych polskich i zagranicznych bazach służących osobom przeszukującym zasoby kościelne.

Wśród centralnych katalogów zbiorów jednego typu wyróżniają się: baza SYMPOnet http://gate.bg.pw.edu.pl/ALEPH/7QQN4Y93LIYY634D2HKXFI17R8GY17EJ4U5QUM5VFI9MSL67G3-60741/file/start-0, notująca zasób polskich i zagranicznych materiałów konferencyjnych zgromadzony w polskich bibliotekach technicznych, oraz katalogi mikrofilmów starych druków obejmujące ich zbiory w różnych bibliotekach.

Czytelnicy są na ogół mile zaskoczeni dostępnością w Internecie prowadzonych przez Bibliotekę Narodową centralnych katalogów zagranicznych książek, a także zagranicznych czasopism. Z doświadczenia wiemy, że z różnych powodów nie są to bazy w 100% kompletne, ale wydaje się, że to właśnie one powinny być punktem wyjścia dla bibliotekarzy poszukujących literatury w działach wypożyczalni międzybibliotecznej i oddziałach informacji. Dopiero po stwierdzeniu w centralnym katalogu braku danych o tym, że jakakolwiek biblioteka w Polsce posiada daną pozycję zagraniczną (oczywiście w obrębie dat wydania uwzględnionych przez te bazy), wypada rozesłać e-mail z zapytaniem o te pozycje do kilku lub kilkunastu "bratnich oddziałów" w innych miastach, jak to się często zdarza. W ten sposób szanujemy nawzajem swoją pracę i unikamy marnowania czasu wielu osób. W przeciwnym wypadku zmuszamy swoich kolegów z innych bibliotek do równoczesnego sprawdzania tych samych pozycji w wielu zbiorach, czego można by uniknąć, korzystając uprzednio ze specjalnie przygotowanych w tym celu katalogów centralnych.

Bibliografie bibliografii

Bibliografie bibliografii reprezentują dwie bazy danych tworzone w Bibliotece Narodowej: Bibliografia Bibliografii Polskich http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=13 oraz Wykaz polskich bibliografii nie opublikowanych http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=14.

Bibliografie zawartości poszczególnych czasopism

Dział bibliografii zawartości poszczególnych czasopism jest poświęcony w zasadzie bardziej grupom pewnych tytułów niż pojedynczym czasopismom. Wśród nich warta uwagi jest znakomita Bibliografia zawartości czasopism tarnowskich http://217.117.128.122/cgi-bin/makwww.exe?bm=6, a także Spis zawartości prasy wielkopolskiej XIX w. http://lib.amu.edu.pl/19w/index.htm. Obecnie coraz więcej czasopism daje na swoich stronach dostęp do spisów artykułów zamieszczonych w poprzednich numerach, a nawet do pełnej zawartości archiwum, co najczęściej bywa już płatne. Zatem trudne byłoby śledzenie wszystkich bibliografii czy spisów zawartości poszczególnych tytułów czasopism.

Bibliografie regionalne

Duży rozwój przeżywa ostatnio udostępnianie w sieci bibliografii regionalnych. Przybyło ich tyle, że niedawno dla baz tego rodzaju powstała osobna "podstrona". Jej układ - według nazw regionów, które te bibliografie obejmują swoim zakresem - nie jest może do końca szczęśliwy, bo w jednym szeregu znalazły się tu zarówno nazwy miast, jaki i całych regionów. Jednak na razie szybkie ogarnięcie spojrzeniem tych haseł geograficznych, które wymieniono w nagłówku, powinno wystarczyć dla wstępnej orientacji i do podjęcia decyzji, czy dla danych poszukiwań warto zagłębiać się w dalsze odnośniki tej strony.

Bodajże jako pierwsza z baz regionalnych udostępnionych w Internecie (styczeń 1998 r.) pojawiła się Łódzka Bibliografia Regionalna http://www.bg.am.lodz.pl/pl/wlbr.html, baza Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego, obejmująca zarówno materiał wydany w czasach II Rzeczypospolitej, jak i druki z lat 1981-1990. Wkrótce po niej pojawiła się baza tworzona w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Tarnowie Bibliografia miasta Tarnowa http://217.117.128.122/cgi-bin/makwww.exe?bm=7, która jest uaktualniana na bieżąco od 1997 r.. Natomiast stosunkowo niedawno (w kwietniu i maju 2004 r.) pojawiły się w sieci dwie bazy obejmujące druki zwarte oraz artykuły z czasopism, które dotyczą Krakowa: KRAK http://www.wbp.krakow.pl/cgi-bin/makwww/makwww.exe?JE=P&BM=2 i WANDA http://www.wbp.krakow.pl/cgi-bin/makwww/makwww.exe?JE=P&BM=1.

Wydaje się, że w najbliższym czasie spośród baz udostępnianych on-line przybywać będzie właśnie bibliografii regionalnych, w wyniku zaawansowania wielu prac nad takimi bibliografiami w wersji drukowanej oraz stopniowego docierania środków finansowych do ośrodków naukowych w mniejszych miejscowościach, gdzie stopień zaangażowania w informację o własnym mieście czy regionie jest często naprawdę imponujący.

Internet jest przestrzenią, w której zamieszczonych jest wiele bibliografii dotyczących najróżniejszych miejscowości. Stanowią one często tylko jedną stronę z wykazem piśmiennictwa w układzie alfabetycznym czy w układzie według rodzajów uwzględnionych publikacji. Część tego typu zestawień najprawdopodobniej nigdy nie będzie funkcjonować w postaci baz danych, ze względu na stosunkowo niewielką ilość pozycji oraz fakt, że nierzadko są one sporządzane przez prywatne osoby. Jednakże w niektórych wypadkach tego typu bibliografie, niebędące bazami, także zostały włączone do spisu ze względu na ich wartość merytoryczną, np. Bibliografia Kaszubska http://www.kaszubia.com/pl/bibliografia/index.htm czy Bibliografia Helu i Zatoki Helskiej http://hela.com.pl/wolumeny.htm, czy udostępniana przez Bibliotekę Śląską w plikach formatu PDF Bibliografia Śląska http://www.bs.katowice.pl/wydawnictwa/.

Bibliografie publikacji pracowników instytucji naukowych w Polsce

Jeszcze większą grupę bibliografii dostępnych on-line (blisko 60 odnośników) tworzą bibliografie publikacji pracowników instytucji naukowych w Polsce. W układzie topograficznym są tu zebrane odnośniki do baz przedstawiających dorobek naukowy pracowników państwowych uczelni w Polsce, a także do kilku innych instytucji naukowych, przeważnie szczebla centralnego.

Ich mnogość wynikać może z jednej strony z faktu, że w wielu bibliotekach prowadzenie bazy publikacji pracowników macierzystej uczelni od lat było priorytetem. Bibliografie takie, publikowane początkowo w formie drukowanej, wraz z nadejściem ery komputeryzacji były często jednymi z pierwszych elektronicznych baz tworzonych w tych bibliotekach i początkowo były dostępne tylko na stanowiskach lokalnych. Drugim impulsem dla podjęcia publikacji takich baz w formie elektronicznej są też zapewne w jakimś stopniu wymogi stawiane całym uczelniom i samym naukowcom. Badania bibliometryczne, w których przytacza się ilość publikacji i ich cytowań, stają się coraz powszechniej miernikiem wartości danej szkoły czy aktywności naukowej pojedynczych osób. Coraz częściej na bibliotekarzach spoczywa obowiązek dostarczania danych w tym zakresie do władz uczelni.

Początkowo popularnym (bo bezpłatnym!) programem do tworzenia wszelkich baz bibliotecznych był Micro ISIS, stąd w wielu ośrodkach bazy publikacji pracowników naukowych zaczęto tworzyć przy jego pomocy. Dziś bazy w ISIS-ie i nakładkach na ten program stanowią ponad połowę baz ujętych spisem w grupie, która jest udostępniana on-line on-line, przy czym głównie stosowany jest system Expertus, specjalnie przystosowany do spełniania wymogów bibliometrii.

Bibliografie dziedzinowe

Jednym z najważniejszych działów spisu są bibliografie dziedzinowe. Jak wiadomo notują one najczęściej o wiele szerszy zakres publikacji niż jest to w stanie zrobić bibliografia narodowa. Jest to związane nie tylko z faktem, że bibliografie dziedzinowe rozpisują treść bardziej specjalistycznych czasopism czy niskonakładowych materiałów konferencyjnych, ale także z tym, że wobec (niestety) dużych trudności z kompletnością egzemplarza obowiązkowego dostarczanego do BN, zwłaszcza w pierwszej połowie lat 90. XX w., są one obecnie (podobnie jak bibliografie regionalne) czasami jedynym źródłem informacji o istnieniu danej monografii. Spośród bibliografii tego typu dobrze reprezentowane są takie dziedziny, jak: bibliologia (podaje piśmiennictwo od 1997 r.), geografia (od 1985 r.), geologia (od 1989 r.), nauki rolnicze (aż sześć baz tworzonych w różnych bibliotekach), medycyna (dwie bazy GBL podają piśmiennictwo od 1979 r.), pedagogika (od 1990 r.), prawo (kilka baz Biblioteki Sejmowej), religia Kościoła katolickiego (osiem baz tworzonych w różnych ośrodkach) i sport.

Bazy biograficzne

Do poszukiwań danych o zmarłych lub żyjących osobach, a zamieszczonych w Internecie, można łatwo wykorzystywać przeglądarki. Często jednak wartość merytoryczna danych wyszukanych w ten sposób budzi wątpliwości, co do ich poprawności. Niejednokrotnie zdarza się, że w ten sposób najprościej można odnaleźć biogramy tych osób, których życiorysy znajdują się w drukowanych encyklopediach czy słownikach, które są pod ręką na półce bibliotekarza. Wydaje się, że wciąż istnieje zapotrzebowanie na informacje o postaciach mniej znanych czy obecnie zapomnianych albo mających zasługi dla węższych społeczności lokalnych. Bazy biograficzne tworzone przez instytucje naukowe dają większą gwarancję uzyskania danych sprawdzonych pod względem jakości.

W naszym spisie odnotowano 10 baz biograficznych. Znajdują się wśród nich zarówno bazy podające dane o osobach z terenu całej Polski, jak np. indeksy osób represjonowanych na stronie Ośrodka Karta, lub związanych z jakąś dziedziną wiedzy (baza matematyków, botaników), a także bazy dotyczące osób działających na terenie poszczególnych regionów kraju (np. Słownik Medycyny i Farmacji Górnego Śląska http://slamnetl1.slam.katowice.pl:8080/javascript.nsf/Menu1?OpenForm, Słownik Żydzi dawnej Łodzi http://www.lodzjews.com/, Znani Tarnowianie czy http://217.117.128.122/cgi-bin/makwww.exe?bm=9 czy Kto jest kim w Krakowie http://ktojestkim.pl/index2.html).

Polskie informatory w Internecie

W pracy z czytelnikami we wszystkich bibliotekach wykorzystujemy przecież nie tylko bibliografie. Do pracy naukowej potrzebny jest nieraz cały szereg baz podających różnorodne dane o charakterze faktograficznym czy informacyjnym. Choć powstający w naszym Oddziale Informacji Naukowej i Katalogów spis w założeniu miał obejmować tylko same bibliografie udostępniane bezpłatnie w Internecie, z czasem zdecydowaliśmy się dodać osobny dział zamieszczający odnośniki do najczęściej wykorzystywanych informatorów. Z pewnością jest to tylko niewielki wybór wartościowych baz opublikowanych w Internecie. Postanowiliśmy uwzględnić w nim tylko te bazy, które są niezbędne w naszej praktyce i najczęściej wykorzystywane w Bibliotece Jagiellońskiej. Takimi są z pewnością np. bazy Ośrodka Przetwarzania Informacji, serwisy EBIB-u czy Katalog polskich wydawców ISBN. Liczymy na to, że biblioteki poszczególnych wydziałów i instytutów UJ, jak również inne polskie specjalistyczne biblioteki naukowe, śledzą pojawiające się w Internecie źródła informacji w zakresie związanych z nimi dziedzin wiedzy i że na swoich własnych stronach podają o nich bardziej wyczerpujące informacje.

Polskie bazy pełnotekstowe

Kolejna grupa odnośników, której obecnie nie sposób pominąć przy wymienianiu polskich elektronicznych źródeł informacji, to odnośniki dotyczące podejmowanych w Polsce inicjatyw organizowania bezpłatnego dostępu do pełnych tekstów dzieł. Światowe tendencje rozwoju bibliotek pokazują, że ten sposób udostępniania zbiorów będzie nabierał coraz większego znaczenia także i w Polsce. Świadectwem uznania tej formy działalności za priorytetową jest zaangażowanie się strony rządowej w tworzenie Polskiej Biblioteki Internetowej http://www.pbi.edu.pl/index.php. Dużo wcześniej, zanim powstała ta inicjatywa ogólnopolska, w sieci pojawiały się teksty dzieł literatury pięknej. W tej chwili mamy w Polsce zaawansowaną erupcję różnego typu projektów dotyczących udostępniania prac pełnotekstowych obejmujących rozmaite dziedziny wiedzy. Na razie w Bibliotece Jagiellońskiej nie jesteśmy w stanie kontynuować śledzenia polskich inicjatyw w tym zakresie. Grupa odnośników do polskich dzieł pełnotekstowych zasługuje na osobny samodzielny dział wśród odsyłaczy naszej biblioteki i najprawdopodobniej zostanie wkrótce wyłączona z omawianego tu spisu, który z założenia miał dawać odesłanie tylko do baz bibliograficznych.

Problemy z aktualizacją

W miarę możliwości spis jest co pewien czas aktualizowany, uzupełniany i poszerzany o nowo powstałe odnośniki. Do współpracy zaproszeni są wszyscy internauci, szczególnie pracownicy tych bibliotek i instytucji naukowych, którzy sami tworzą bibliografie udostępniane w trybie on-line. Bardzo miło wspominam wszelkie kontakty związane z wyjaśnieniem wątpliwości dotyczących poszczególnych baz danych. Jednym z pierwszych była wymiana e-maili z księdzem Krzysztofem Gonetem na temat baz Federacji Bibliotek Kościelnych FIDES. Przy tej okazji potwierdziło się, jak proste i zarazem owocne może być zwykłe zainteresowanie się nowo udostępnioną bazą. Po moich pytaniach na stronach poszczególnych baz FIDES od razu pojawiły się potrzebne wszystkim dane o ich zawartości, rozwinięte dziś do formy osobnych plików, do których odsyłają dyskretne odnośniki pod nazwą: "Informacje o bazie". Wdzięczna jestem pani Marii Sąsiadowicz za podane kilka lat temu wiadomości o nowych bazach Miejskiej Biblioteki Publicznej w Tarnowie, panu Władysławowi Kolasie z Akademii Pedagogicznej w Krakowie za dane o niedawnym udostępnieniu w Internecie baz Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie. O umieszczenie swoich baz w spisie słusznie upomniały się kiedyś pracownice Biblioteki Głównej Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej we Wrocławiu oraz Biblioteki Głównej Politechniki Wrocławskiej.

Oczywisty jest fakt, że w przestrzeni elektronicznej codziennie powstają wciąż nowe strony, które mogą być interesujące z punktu widzenia osób, które tworzą portale, wortale czy jakiekolwiek katalogi zasobów Internetu. Również już istniejące bazy danych ulegają zmianom, np. wprowadzanie nowych rekordów poszerzających zakres i zasięg chronologiczny czy tematyczny baz, wymiana interfejsu czy oprogramowania na nowocześniejsze albo dodawanie nowych możliwości kryteriów wyszukiwawczych. Niestety, funkcjonowaniu baz on-line, nawet tych bardziej znanych, towarzyszą często także zjawiska negatywne. Do najczęstszych i najbardziej karygodnych z punktu widzenia użytkownika wydają się należeć zmiany adresów internetowych. Trzeba przyznać, że dokonywane są one najczęściej nie przez samych twórców baz, lecz przez administratorów zarządzających stronami WWW instytucji, w których bazy powstają. Ciągła przebudowa i "ulepszanie" stron domowych przez administratorów powodują przenoszenie wewnętrznych zasobów instytucji do coraz to innych katalogów, co sprawia, że zakładki i historie wyszukiwań w przeglądarkach użytkowników zbyt często pokazują dobrze znany irytujący komunikat: "Nie można odnaleźć strony". Najbardziej ironicznym przykładem jest tu chyba zmiana adresu samego, właśnie omawianego, spisu Polskich bibliografii i informatorów w Internecie, która nastąpiła na skutek gruntownej przebudowy witryny samej Biblioteki Jagiellońskiej w pierwszej połowie 2004 r.

Przydatność spisu

Można wspomnieć, że spis ten nigdy nie był reklamowany ani gdziekolwiek omówiony publicznie. Pomimo tego odsyłacze do niego (lub do tych części, które usamodzielniły się w postaci osobnych podstron) znalazły się na witrynach następujących bibliotek, instytucji i projektów (stan w dn. 02.12.2004 r.):

Strony polskie:

BazTech (Bazy danych o zawartości polskich czasopism technicznych) http://baztech.icm.edu.pl/linki.html

Biblioteka Główna Akademii Bydgoskiej (Bibliografie dziedzinowe) http://biblioteka.ab-byd.edu.pl/modules.php?name=Web_Links&l_op=MostPopular

Biblioteka Główna Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy http://www.bg.atr.bydgoszcz.pl/04_bibliografie.html

Biblioteka Główna Politechniki Szczecińskiej http://www.bg.ps.pl/

Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego http://www.bg.univ.gda.pl/pl/inne_strony

Biblioteka Główna Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu (bibliografie dziedzinowe) http://www.bu.uni.torun.pl/bibliografie.htm

Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska w Warszawie http://www.cbgios.pan.pl/bazy

Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Akademii Pedagogicznej w Krakowie (strona dra Marka Kolasy) http://www.wsp.krakow.pl/~wmkolasa/bazy/602.html

Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie http://portal.wsiz.rzeszow.pl/default.asp?lisc=377

Biblioteka Zespołu Szkół Nr 1 w Nowym Sączu http://www.zsnr1.neska.pl/html/biblioteka/linki.htm

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu http://www.pwsz-ns.edu.pl/pwsz/uczelnia/bibliot/strony.html

Szkoła Podstawowa Nr 1 w Bolesławcu http://www.bibliotekabol1.republika.pl/nbazy.htm

Strony zagraniczne:

Library of Congress (w dziale: Libraries, Archives, Poland) http://www.loc.gov/rr/international/european/poland/pl.html

UNESCO Libraries Portal http://www.unesco.org/webworld/portal_bib/Reference/Bibliographies/Europe/index.shtml

Francuski serwis E-Monde (Pologne) http://www.atmonde.com/pays.php?abr=pl&type=ref

Wszystkie powyższe instytucje, podając na swoich stronach odnośniki do tego spisu, wymieniły instytucję lub osobę, która go tworzyła. Niech mi wolno będzie wspomnieć, że wśród "niechlubnych wyjątków" znalazła się jedna z bibliotek akademickich, która, pomijając autorstwo strony, po prostu wiernie skopiowała jedną z części omawianego spisu, mianowicie tą dotyczącą bibliografii publikacji pracowników instytucji naukowych w Polsce, dostępnych on-line. Nadano jej nieco zmieniony tytuł, opatrzono własnym tłem, jednak nawet czcionka i czas aktualizacji (4.10.2003 r.) pozostały te same.

Niniejsze rozważania nie miały na celu omówienia wszystkich źródeł odnotowanych w tym "przewodniku" po polskich bazach bibliograficznych dostępnych on-line. Mogą raczej służyć pomocą bibliotekarzom czy pracownikom naukowym, nieznającym jeszcze tego spisu, przy własnych poszukiwaniach literatury czy też w formie podania odnośnika na stronach własnej instytucji. Być może dla niektórych osób część czy nawet większość zamieszczonych tutaj źródeł informacji jest już znana. Tak czy inaczej spis zbiera polskie odnośniki do baz bibliograficznych w jednym miejscu, grupując je przy pomocy "spisu treści" umieszczonego na początku strony głównej. Być może w przyszłości mógłby stać się podstawą dla opracowania go w postaci samodzielnej bazy z własnym aparatem wyszukiwawczym, czymś w rodzaju "bibliografii bibliografii", obejmującym polskie wydawnictwa on-line w tym zakresie.

Przypisy

[1] Wszystkie podane liczby oraz odesłania do stron internetowych przedstawiają wersję aktualną w dn. 02.12.2004 r.

Polskie bibliografie i informatory w Internecie. Spis baz tworzony w Bibliotece Jagiellońskiej / Ewa Bąkowska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 2/2005 (63) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2005. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2005/63/bakowska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187