Bożena Smentek
Biblioteka Wydziału Teologicznego
Uniwersytet Opolski

Historia książek skonfiskowanych w 1960 r. w Wyższym Seminarium Duchownym w Nysie

Książka jest świadectwem losów wielu pokoleń, jest nie tylko zapiskiem kart historii, ale także świadkiem współczesnych dziejów. Z jej kart dowiadujemy się o ważnych sprawach narodu. Oprócz określonych treści zawiera bardzo ciekawe informacje w postaci zapisków, notatek, pieczęci znajdujących się na jej stronicach.

Biblioteka Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego w dniu 21 września 2004 r. otrzymała 27 egzemplarzy ostemplowanych pieczęcią o treści: Skonfiskowana w 1960 r. przez władze PRL zwrócona Kościołowi w 1997 roku. Warto wyjaśnić sprawę tych zwróconych książek, tym bardziej, że czytelnicy korzystając ze zbiorów Biblioteki Wydziału Teologicznego w Opolu, natrafią na niektóre pozycje opatrzone taką pieczęcią. Wypadałoby, żeby wiedzieli, dlaczego niektóre z nich posiadają taką informację.

Historia losu tych 27 książek dotyczy akcji z sierpnia 1960 r. Zgodnie z decyzją Biura Politycznego, w dniach 22-24 sierpnia 1960 r. ponad 250 pracowników Urzędu Kontroli Prasy, WdSW [Wydziału do Spraw Wyznań] i kuratoriów, przeprowadziło kontrolę 67 bibliotek zakonnych i diecezjalnych seminariów duchownych. W jej trakcie skonfiskowano około 12 tysięcy książek^[1]. Ta akcja została przeprowadzona niespodziewanie, w jednakowym terminie na terenie całej Polski, a więc także w Wyższym Seminarium Duchownym w Nysie-Opolu^[2].

Biblioteka Seminaryjna w Nysie składała się wówczas z dwóch oddzielnych pomieszczeń. W pierwszym znajdował się księgozbiór skatalogowany, przede wszystkim podręczniki, skrypty i tym podobne informatory. Natomiast w drugim pomieszczeniu były książki nieskatalogowane, ułożone w stosy, głównie w języku niemieckim, które nie były pożyczane. Klerycy korzystali z nich sporadycznie, ponieważ udostępnianie literatury obcej często odbywało się w tamtych czasach w tajemnicy przed osobami "niepowołanymi".

Biskup Jan Bagiński pracował w Seminarium 17 lat, wtedy jako prefekt był jedynym przełożonym, oprócz ojca duchownego, ponieważ rektor przebywał w Opolu z najstarszym rocznikiem kleryków^[3]. Pamięta dokładnie wizytacje władz PRL w latach 60. Początkowo kontrole miały charakter łagodny, ale potem stawały się bardziej ostre i wręcz brutalne.

W sierpniu 1960 r. kilkuosobowa grupa kontrolerów wyłamała siłą drzwi do biblioteki. W ramach tej "kontroli" zabrano około 60 książek. Niestety, nie zachował się żaden spis skonfiskowanych egzemplarzy. Zabierano książki bezpośrednio z regałów, sugerując się głównie tytułem, datą wydania oraz językiem, w jakim książka była napisana. Zabrano to, co uważano za słuszne i nielegalne na owe czasy.

Według biskupa Jana Bagińskiego, cała akcja była zorganizowana szybko i bardzo sprawnie. Trwała dwa dni. W całym kraju zebrano prawdopodobnie około 12 tysięcy książek. Skonfiskowane dzieła trafiły do Biblioteki Urzędu do Spraw Wyznań, o czym świadczy pieczęć widniejąca na stronie tytułowej każdej zwróconej książki o treści "Urząd do Spraw Wyznań. Biblioteka".

W ramach zmian ustrojowych, rozpoczętych w 1989 r., przemianę przechodził też wspomniany Urząd. W wyniku reorganizacji w 1997 r. Departament Wyznań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji RP przekazał Kościołowi 1814 książek, które zostały skonfiskowane w 1960 r. Do przejęcia wydzielonego księgozbioru przeznaczonego do zwrotu, upoważniono księdza Krzysztofa Goneta, Dyrektora Biblioteki Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie. W związku z tym, że Biblioteka Metropolitalna borykała się z własnymi problemami, akcja zwrotu książek opóźniała się. Trudności sprawiało również odnalezienie prawowitych właścicieli, bowiem okazało się, że wiele z ówczesnych bibliotek już dziś nie istnieje. Na podstawie czytelnych pieczęci lub rozszyfrowanych znaków własnościowych, 22 biblioteki otrzymały część zrabowanych woluminów. Obecnie książki te zostały wstępnie opracowane, w wyniku czego powstała komputerowa baza danych dostępna również przez Internet. Uroczyste przekazanie skonfiskowanych dzieł odbyło się podczas X Walnego Zgromadzenia Federacji Bibliotek Kościelnych FIDES we wrześniu 2004 r. w Warszawie.

W ten sposób Biblioteka Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego odzyskała 27 egzemplarzy zrabowanego księgozbioru. Dzięki czytelnym pieczęciom "Wyższe Seminarium Duchowne w Opolu. Biblioteka" nie było problemu z ustaleniem pierwszego właściciela.

Analizując zwrócone pozycje Bibliotece Wydziału Teologicznego w Opolu oraz innym bibliotekom zakonnym czy seminaryjnym, stwierdzono, że urzędnicy WdSW, Urzędu Kontroli Prasy, kuratorów skonfiskowali książki :

• dotyczące Akcji Katolickiej,
• poruszające kwestie społeczne,
• w języku polskim wydane za granicą,
• poświęcone żywotom świętych, szczególnie męczenników,
• poruszające zagadnienia związane z wychowaniem i szkolnictwem kościelnym,
• oraz czasopisma międzywojenne^[4].

W skrócie można stwierdzić, że konfiskowano te dzieła, które w tytule miały między innymi następujące słowa: socjalizm, komunizm, materializm, bolszewizm, żydostwo, kwestie robotnicze i społeczne, akcja katolicka. Warto przypomnieć, że zorganizowana rewizja bibliotek seminaryjnych nie była zgodna z obowiązującymi wówczas przepisami prawa, bowiem delegacje wystawione w dniu 22 VIII 1960 r. upoważniały tylko do przeprowadzenia kontroli, a nie do zabierania czy konfiskowania zbioru^[5].

Zwrócony do biblioteki księgozbiór został opracowany, odpowiednio zabezpieczony i ulokowany w magazynie bibliotecznym. Każda książka na karcie katalogowej otrzymała w strefie uwag cenną adnotację o skonfiskowaniu (treść widocznej na karcie tytułowej pieczęci). Zaplanowano także urządzenie wystawy w Bibliotece Teologicznej, aby osoby zainteresowane tematem mogły zapoznać się z losem książek, które po 44 latach powróciły na miejsce, którego nie powinny opuszczać.

Z 67 bibliotek tylko 22 otrzymały część zrabowanego majątku. W wielu przypadkach jest to tylko znikomy procent odzyskanych dzieł. Nie wiadomo, jaki los spotkał pozostałą część niezwróconych książek i prawdopodobnie nikt tego nie będzie wiedział. Można jedynie przypuszczać, że zostały utracone bezpowrotnie i już nigdy nie powrócą do prawowitych właścicieli. Zbiór, o którym jest mowa, przeszedł długą i skomplikowaną drogę. Od września 2004 r. znajduje się w Bibliotece Wydziału Teologicznego UO w Opolu.

Lista książek skonfiskowanych:

1. KOWALSKI, K. ks. Św. Tomasz z Akwinu a czasy obecne. Poznań, 1935.
2. HERIBERTO, J. Commentarium in Codicem luris Canonici. T. 2. Paderborn, 1954.
3. HERIBERTO, J. Commentarium in Codicem luris Canonici, T. 3. Paderborn, 1955.
4. VERWEYEN, J. Zurück zu Christus. Frankfurt am Main, 1947.
5. SCHMIDT, W. Synthese der Religionen der asiatischen und der afrikanischen Hirtenwörter. Münster, 1955.
6. RIEDMANN, A. Die Wahrheit des Christentum. Bd. 1. Die Warheit über Gott und sein Werk. Freiburg, 1952.
7. RIEDMANN, A. Die Wahrheit des Christentum. Bd. 2. Die Warheit über Christus. Freiburg, 1952.
8. RIEDMANN, A. Die Wahrheit des Christentum. Bd. 3. Die Warheit über die Kirche Jesu. Freiburg, 1955.
9. RIEDMANN, A. Die Wahrheit des Christentum. Bd. 4. Die Warheit über die vier letzten Dinge. Freiburg, 1956.
10. NÖTSCHER, F. Biblische Altertumskunde. Bonn, 1940.
11. Leon XIII, Pius XI, Die sozialen Enzykliken Leos XIII und Pius XI "Rerum novarum" und "Quadragesimo Anno". Insbruck, Wien, München, 19--.
12. BERTRAM, A. Charismen Priesterlicher Gesinnung und Arbeit. Freiburg im Breisgau, 1933.
13. Leon XIII, Kundschreiben über die Arbaiterfrage. Freiburg im Breisgau, [1891] (2 egz.).
14. ELTER, E. ks. Religia i jej nakazy. Konferencje rekolekcyjne dla inteligentnych mężczyzn. Kraków, 1933.
15. RADEMACHER, A. Philosophisch-apologetische Grundlegung der Theologie. Tl. 1. Philosophische Grundlegung der Teologie. H. 1. Erkenntnistheoretische Propädeutik der Theologie. Bonn, 1931.
16. RADEMACHER, A. Philosophisch-apologetische Grundlegung der Theologie. Tl. 1. Philosophische Grundlegung der Teologie. H. 2, Metaphysische Propädeutik der Theologie. Bonn, 1931.
17. RADEMACHER, A. Philosophisch-apologetische Grundlegung der Theologie. Tl. 2. Grundlinien der Fundamentaltheologie. H. 2. Katholische Apologetik. Bonn, 1929.
18. Chrześcijański ustrój społeczny. Londyn, 1945.
19. ZEGARLIŃSKI, S. Zagadnienia społeczno-moralne. Cz. 1, Prawo własności. Kraków, 1911.
20. GNATOWSKI, J. ks. Z Polski do Rzymu. Papież Pius XI. Warszawa, 19--.
21. FÜLÖP-MILLER, R. Macht und Geheimnis der Jesuiten. Eine Kultur und Geistesgeschichte. Berlin, 1929.
22. M.I. O. Maksymilian Maria Kolbe w sławie pośmiertnej. Fragmenty. Niepokalanów, 1954 (maszynopis).
23. MESSNER, J. Die Soziale Frage der Gegenwart. Eine Einführung. Insbruck, Wien, München, 1934.
24. BARTYNOWSKI, S. ks. Apologetyka podręczna. Obrona podstaw wiary katolickiej i odpowiedzi na zarzuty. Warszawa, [1948].
25. MEYER, R.J. ks., Świat, w którym żyjemy. Kraków, 1929.

Czasopismo:

1. Der Oberschlesier. Monatsschrift für das heimatliche. Kulturleben 1934.

Przypisy:

[1] DUDEK, A. Państwo i Kościół w Polsce 1945--1970. Kraków, 1995, 128 s.

[2] KUCHARZ, E. (red.). Nasze kapłańskie drogi. Opole: Wydaw. św. Krzyża, 2000, s. 100-101.

[3] Informacje zebrane na podstawie wywiadu Bożeny Smentek przeprowadzonego z Księdzem Biskupem Janem Bagińskim w październiku 2004 r.

[4] KUPNY, J. (red.). Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne 1924-2004. Katowice: Księgarnia św. Jacka, 2004, s. 296.

[5] Na podstawie potwierdzonego odpisu przechowywanego w Archiwum Archidiecezjalnym Warszawskim w teczce "Biblioteka-I". por. GONET, K. Książki, skonfiskowane przez Władze PRL w bibliotekach kościelnych w roku 1960, wracają do właścicieli [on-line]. 2004 [dostęp 23 października 2004]. Dostęp w World Wide Web http://www.fides.org.pl/1960/1960xkg.html.

Bibliografia

1. DUDEK, A. Państwo i Kościół w Polsce 1945-1970. Kraków: PIT, 1995. ISBN 83-8621.

2. KUCHARZ, E. (red.). Nasze kapłańskie drogi. Opole: Wydaw. św. Krzyża, 2000. ISBN 83-907331-3-7.

3. KUPNY, J. (red.). Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne 1924-2004. Katowice: Księgarnia św. Jacka, 2004. ISBN 83-7030-382-X.

Historia książek skonfiskowanych w 1960 r. w Wyższym Seminarium Duchownym w Nysie / Bożena Smentek// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 2/2005 (63) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2005. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2005/63/smentek.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187