Diana Grimwood-Jones
Wielka Brytania

Zapewnianie społeczeństwu informacji z zakresu ochrony zdrowia

Problem zdrowia zawsze zajmował istotne miejsce w polityce lokalnej. Stanowi kluczowy element w rozwoju lokalnych strategii współpracy i doskonale koresponduje z tymi inicjatywami władz, które dotyczą aktywizacji społeczeństwa. W bibliotekach w ostatnich latach odnotowano stopniowy wzrost zainteresowania problematyką zdrowotną, zwiększyła się także liczba dobrze poinformowanych użytkowników pragnących lepiej zadbać o własne zdrowie. To zjawisko z kolei pokrywa się z założeniem NHS [....] mówiącym o zwiększeniu uprawnień pacjentów. Wszyscy zgadzają się, że zdrowie to „dobra rzecz”.

Informacja dotycząca ochrony oraz promocji zdrowia wprowadzana jest jednak do bibliotek ostrożnie (z paroma znaczącymi wyjątkami). Powody są zupełnie oczywiste: bibliotekarze, nie będąc specjalistami, nie posiadają wystarczającej wiedzy, by ocenić przewagę danego źródła informacji nad innym, nie mogą także ryzykować podawania jakiejkolwiek informacji, która mogłaby być zrozumiana jako opinia medyczna. Wobec narastającego zjawiska „zaskarżania”, inicjatywy związane ze zdrowiem często dla władz lokalnych pozostają w sferze dążeń - władze dostrzegają liczne mocne strony bibliotek i wyszkolonej kadry (zwłaszcza w kontekście dostępności), doświadczenie w zarządzaniu informacją oraz wypracowane systemy dostarczania informacji, jednakże nie są pewne, jak najlepiej je wykorzystać.

Realizowany w bieżącym roku projekt dotyczący współpracy w zakresie ochrony zdrowia dał możliwość przyjrzenia się różnym sposobom dostarczania informacji o zdrowiu poza środowisko szpitalne. Grupa poddawana badaniom została w dużej mierze wyłoniona metodą autoselekcji (osoby, które odpowiedziały na wiadomość wysłaną na lis-publibs). Mimo tego projekt ilustruje różne modele dostarczania społeczności informacji dotyczących zdrowia czy informacji połączonych z poradą specjalisty. Wszystkie modele łączy dążenie do stania się powszechnymi i dostępnymi, ale sposób, w jaki ewoluują, jest zupełnie odmienny. W niniejszym artykule przyjrzano się czterem modelom stosowanym w praktyce - chociaż podziały pomiędzy nimi są niekwestionowane:

1. Informacja o ochronie zdrowia opatrzona znakiem firmowym.
2. „Licencjonowany dom towarowy”.
3. Recepty medyczne.
4. Koncesja supermarketowa.

Informacja o ochronie zdrowia opatrzona znakiem firmowym

Jest to usługa biblioteczna o wyraźnie określonym charakterze, polegająca na dostarczaniu informacji dotyczących ochrony zdrowia lub kierowaniu do innych podobnych serwisów, ale nieobejmująca porad i konsultacji udzielanych przez pracowników medycznych. Jednym z najdłużej działających serwisów tego typu jest Healthpoint, znajdujący się w Poole Central Library, prowadzony od 15 lat i obsługujący mieszkańców trzech lokalnych społeczności. Obecnie finansuje go NHS Direct, z którym zawarł oficjalną umowę, podpisane ma także formalne porozumienie z Social Services.

Przez lata Healthpoint zdołał wypracować dobre relacje zarówno z lokalnymi wolontariatami, jak i znajdującym się w pobliżu szpitalem w Poole. Vivienne Grier, zarządzająca Healthpoint, twierdzi: Healthpoint odniósł sukces, ponieważ jest prowadzony w profesjonalny sposób, posiada przygotowaną kadrę, najnowsze materiały i sporo doświadczenia. Znacznie trudniej jest uruchomić serwis, jeżeli ma się do dyspozycji niewielkie pieniądze oraz paru wolontariuszy - na początku naprawdę potrzebne są ciągłe inwestycje.

Nowszym serwisem, znajdującym się w East Renfrewshire, jest Health Connect poświęcony zdrowemu życiu, któremu pieniądze uzyskane od New Opportunities Fund (NOF) umożliwiły stworzenie stanowiska pracownika ds. informacji z zakresu ochrony zdrowia (Health Information Development Worker) oraz przygotowanie dwóch stałych wystaw poświęconych informacji o zdrowiu. Health Connect wyczuł, że biblioteki to doskonały punkt, pozwalający dotrzeć do szerszej społeczności. Sporo wysiłku pracownika ds. informacji skierowane jest na dotarcie do tych grup, które już regularnie się spotykają (np. seniorzy, rodzice, nastolatki) w celu organizowania dla nich spotkań poświęconych informacji o ochronie zdrowia oraz zachęcania ich do zadawania pytań tego problemu dotyczących.

Kolejny kierunek działań to regularna obecność na wystawach i dniach otwartych poświęconych kwestiom zdrowia. Marie Hedges, koordynator jednego z projektów, za czynniki, które wypłynęły na sukces projektu (odniósł sukces ze względów statystycznych, dał także określony obraz lokalnej społeczności), uznała dobre kierownictwo (gwarantujące odpowiednią motywację) oraz dobry system przekazywania informacji.

To, jak ważne jest zaangażowanie kadry kierowniczej, pokazuje przykład Manchesteru, w którym spółka Health Matters kierowana przez Annette Walters, dyrektora ds. informacji, współpracuje z osobami mającymi wpływ na kierunek lokalnej polityki. Do tej pory uruchomiono jeden punkt informacyjny Health Matters w Withington Library (oferujący materiały drukowane, serwisy internetowe oraz ulotki), pozyskano także fundusze na stworzenie podobnych punktów w całym mieście. Planuje się także rozszerzenie serwisu o wizyty pielęgniarskie oraz sprawdzenie, w jaki sposób można by prowadzić usługi niestacjonarne.

Health Matters dostrzega potrzebę dobrego oznaczania własnych produktów i rzetelnego marketingu (łącznie z nawiązaniem kontaktów z pracownikami służby zdrowia), posiada wyraźne, wytłuszczone logo zamieszczane na półkach oraz na przeznaczonych do rozpowszechniania materiałach. Kolejnych istotnym czynnikiem jest odpowiednie szkolenie i Manchester otrzymał właśnie fundusze na wspólne szkolenie zawodowe pracownika Health Matters oraz bibliotekarza zajmującego się informacją medyczną.

Licencjonowany dom towarowy

Usługi informacyjne w tym modelu także pozostają w ścisłej współpracy z lokalnymi bibliotekami. Od modelu 1 różni je to, że mają związek z konkretnymi sytuacjami medycznymi i obejmują również porady oraz pomoc pracowników służby zdrowia lub innych osób (np. wolontariuszy), które posiadają w tej dziedzinie osobiste doświadczenia. Zazwyczaj biblioteka użycza serwisowi miejsca, ma udział w podstawowych kosztach ogólnych oraz w tzw. kosztach „w naturze”, takich jak profesjonalny wkład w rozwój serwisu poprzez udział w grupach zarządzających projektem, poza tym jednak inicjatywa finansowana jest z zewnątrz.

Znany przykład stanowi Birmingham Arthritis Resource Centre (Barc), znajdujący się w Science Library w Birmingham, ale zarejestrowany jako organizacja charytatywna działająca przy Birmingham Rheumatology Department. W grupie zarządzającej Barc zasiadają dyrektorzy Science Library oraz Central Library. Celem inicjatywy jest stworzenie środowiska pozaszpitalnego, dostępnego dla wszystkich. Poza etatowymi stanowiskami kierownika oraz koordynatora wolontariatu dla organizacji pracuje 15 wolontariuszy reprezentujących różne społeczności etniczne.

Oprócz zapewniania pomocy cierpiącym na artretyzm i reumatyzm Barc wspiera także osoby opiekujące się tymi pacjentami (ich partnerów czy rodzinę) oraz pracowników służby zdrowia ze wszystkich środowisk. Niesienie pomocy grupom „zaniedbywanym”, zwłaszcza osobom niebędącym przedstawicielami rasy białej i/ lub mającym problemy z czytaniem i pisaniem, to jeden z najważniejszych celów Barc. Realizują go w znacznej mierze biblioteki mniejszych społeczności, a Barc zajmuje się organizacją dojazdu zainteresowanych na spotkania - bywa, że przywożeni są z daleka minibusem. Często nie są to użytkownicy bibliotek, zatem to dobra okazja, aby pokazać im, ile można zyskać, korzystając z biblioteki. Dla osób niepotrafiących obsługiwać komputera prowadzi siŽ kursy wyszukiwania najlepszych stron internetowych, przygotowuje się też w sześciu językach specjalną stronę WWW. Ta dwustronna, prowadzona z entuzjazmem współpraca sprawdza się doskonale i odniosła tak duży sukces, że obecnie rozważa się objęcie podobnym programem innych chorób.

W Wirral Libraries znajduje się kolejny z coraz liczniej pojawiających się specjalistycznych serwisów informacyjnych posadowionych w bibliotekach - tym razem prowadzony przez Macmillan Cancer Relief oraz jego partnerów z NHS. Tak jak w przypadku podobnych projektów, idea jego powstania zrodziła się po odkryciu, jak łatwo dostępne dla społeczeństwa są biblioteki - tym razem to Paul Mackenzie, pracujący na stanowisku pomocnika ds. podstawowej opieki zdrowotnej (Primary Care Service Faciliator), kontaktował się dyrektorami bibliotek. Tak powstał projekt, dzięki któremu Wirral posiada obecnie wysokie notowania w dziedzinie promocji zdrowia. Podstawą sukcesu była działalność grupy pacjent/ opiekun, dzięki której było oczywiste, czym serwis chce się zajmować.

Uruchomiony w kwietniu 2004 r. serwis oferuje kolekcję specjalistycznych książek, darmowe ulotki, w większych bibliotekach Macmillan Information Faciliator prowadzi także serwis porad. Planowane jest również zaangażowanie 64 lekarzy pierwszego kontaktu oraz podjęcie współpracy z specjalistami z innych dziedziny ochrony zdrowia, jak na przykład z Healthy Schools Initiative Co-ordinator, możliwe, że uda się także uruchomić biblioteczny serwis „koleżeński”, pozwalający zainteresowanym porozmawiać z jednym z przeszkolonych wolontariuszy, którzy sami chorowali na raka.

Recepty medyczne

Jedną z charakterystycznych cech tego modelu (który ponadto obejmuje także „zwykłą” informację z zakresu ochrony zdrowia), jest koncepcja recept, przygotowanych przez pracowników służby zdrowia, zawierających wskazówki, gdzie znaleźć można dalsze informacje na temat stanu zdrowia czy sposobów postępowania. Recepta taka (wskazująca źródła drukowane bądź elektroniczne) jest następnie „realizowana” przy pomocy specjalisty z zakresu informacji.

Jednym z przykładów takiego serwisu jest Monkfiled Medical Practice w Grear Cambourne w Cambridgeshire, nowym mieście, w którym od początku przewidywano usytuowanie biblioteki i centrum zdrowia w specjalnie na ten cel wzniesionym budynku użyteczności publicznej. Próbnie zdecydowano się na udział specjalisty ds. informacji w zorganizowaniu systemu usług z zakresu podstaw ochrony zdrowia i, w nowo powstałym zespole zajmującym się tą problematyką, powierzono mu rolę przedstawiciela ds. informacji o ochronie zdrowia (Community Health Information Officer). Celem projektu było umożliwienie każdemu pacjentowi lepszego zrozumienia własnych problemów zdrowotnych i zdobycie większych umiejętności samodzielnego dbania o siebie

Działalność przedstawiciela ds. informacji o ochronie zdrowia w znaczniej mierze polega na współpracy z lokalnymi władzami, zajmowaniu się marketingiem i promocją, tworzeniu i utrzymywaniu punktów informacji oraz prowadzeniu usług informacyjnych dla pacjentów i lekarzy.

Zakłada się także wdrożenie koncepcji „recept na informacje” (Information Prescriptions), zgodnie z którą lekarze „przepisują” dalsze informacje, te zaś mogą mieć charakter wstępnie przygotowanego pakietu, jeśli dotyczą spraw natury ogólnej, lub pomocy przy wyszukiwaniu drukowanych i elektronicznych źródeł wiedzy w przypadkach bardziej szczegółowych. Ponadto lekarze różnych specjalności zachęcani są do szukania informacji przed wizytą pacjenta lub po usłyszeniu w mediach o jakimś przypadku. Na spotkanie z przedstawicielem ds. informacji pacjenci mogą się umawiać za pośrednictwem lekarzy lub osobiście. Mając za sobą trzyletnie doświadczenie, Diane Wilson, przedstawiciel ds. informacji (która połowę czasu pracy poświęca na praktykę lekarską, a drugą połowę na zajęcia w bibliotece), jest zdania, że jeden przedstawiciel mógłby „wystawiać recepty”, przypuszczalnie także z różnych specjalności, dla znaczniej większej liczby lekarzy i pacjentów. Nie ma ona wątpliwości co do znaczenia eksperymentu: Pomysł współpracy bibliotek i służby zdrowia jest bardzo ciekawy i pożyteczny. Dlaczego inni tego nie robią?

Nowy projekt o nazwie Book Prescription Scheme, realizowany w Plymouth, jest jedną z kilku związanych z ochroną zdrowia inicjatyw, w których uczestniczy Central Library. U podstaw projektu legła chęć sprawdzenia przez Uniwersytet w Plymouth, czy biblioteka zainteresowana jest prowadzeniem serwisu, polegającego na wskazywaniu odpowiednich książek, podobnego do serwisu Cardiff Book Prescription Scheme^[1]. Obecnie w projekcie uczestniczą również biblioteki z Torbay i Devon. Początkowo martwiono się o fundusze na stworzenie księgozbioru potrzebnego do rozwoju projektu. Jednakże, kiedy sprawdzono zalecane tytuły, okazało się, że biblioteka posiada już sporo materiałów w swoich zbiorach głównych i że trzeba dokupić kolejne egzemplarze - około 35 tytułów dla innych dużych bibliotek, tak by mogły być na żądanie dostarczane do mniejszych placówek. Biblioteka finansuje zakup książek, a Primary Trust Care - druki recept, które będą rozprowadzane w wybranych gabinetach lekarzy rodzinnych. Ann Henderson, szefująca ośrodkom informacji, wierzy w korzyści płynące z realizacji tego projektu oraz w jego trwałość, gdyż nie szukano jak dotąd funduszy z zewnątrz. Szczególną uwagę przykłada ona do sprawnego systemu przepływu informacji. Będzie się na niego składać zarówno plan docierania do społeczeństwa, jak i zagwarantowanie, że pracownicy „na pierwszej linii” są świadomi istoty problemu i przygotowani do pracy ze szczególną grupą klientów.

Koncesja supermarketowa

Rzeczywiście można uzyskać informacje z zakresu ochrony zdrowia w Asda! Bournemouth Health Information Shop to koncesjonowane stoisko w supermarkecie Asda w centrum miasta. Nie powstało ono z inicjatywy bibliotek (chociaż profesjonalna biblioteka ma swój udział w grupie zarządzającej projektem, a obecnie zaczęto rozważać możliwość współpracy z lokalną biblioteką), ale powołała je do życia Bournemouth Teaching Primary Care Trust (PCT), by stworzyć łatwo dostępny dla wszystkich punkt w miejscu użyteczności publicznej. Inspiracją do powstania tego projektu był raport Ministerstwa Zdrowia Zmieniając równowagę sił (Shifting the Balance of Power)^[2], w którym opowiedziano się za zapewnianiem publicznej służby zdrowia oraz prowadzeniem profilaktyki zdrowotnej w społeczeństwie.

Podstawowym celem stoiska (obsługiwanego przez pracowników niezwiązanych ze służbą zdrowia) jest prowadzenie wszechstronnej informacji na temat ochrony zdrowia, zgodnej z oczekiwaniami lokalnej społeczności oraz promowanie współpracy. W 2003 roku projekt ten został wysoko oceniony przez Dorset and Sumerset NHS Modernisation Awards.

Stoisko rozpowszechnia ulotki dotyczące promocji zdrowia, organizuje dni „tematyczne”, a każdego miesiąca - spotkania z pielęgniarką, która dokonuje pomiaru ciśnienia krwi. Pracownicy odpowiadają zarówno na pytania zadawane telefonicznie, jak i osobiście, są także w stanie wyszukiwać informacje na stronach internetowych zaaprobowanych przez PCT. Stoisko, usytuowane w takim właśnie miejscu, jest doskonale widoczne, toteż rośnie liczba zapytań.

Najważniejsze kwestie

Coraz częściej władze bibliotek starają się, by kierowane przez nich placówki uczestniczyły w projektach dotyczących ochrony zdrowia, co dobrze ilustrują podane wyżej przykłady. Biblioteki zdobywają coraz więcej cennych i różnorodnych doświadczeń, z których inni mogą czerpać wzorce. Podczas rozmów z rozsianymi po całym kraju bibliotekarzami zajmującymi się informacją z zakresu ochrony zdrowia pojawiały się te same, kluczowe kwestie. Są to:

Jakość współpracy

• Potrzeba czasu, aby współpraca, którą podjęło wiele instytucji, osiągnęła stan wzajemnego zaufania, w którym wszyscy partnerzy rozumieją swoje cele, definiują, czego oczekują od współpracy i co mogą do niej wnieść.
• Wstępne zobowiązania muszą być podejmowane na poziomie kadry kierowniczej.

Zarządzanie projektem

• Jeśli projekty są odpowiednio prowadzone, mogą uzyskać znaczne dofinansowanie - nie należy zaniżać pożądanych środków.
• W grupach kierowniczych muszą zasiadać reprezentanci wszystkich uczestników projektu.
• Projekty muszą posiadać jasno określony zarząd i dobry system przepływu informacji. Warto poświęcić trochę czasu na stworzenie rzutkiego zespołu uczestników projektu, rozumiejącego pracę zespołową i potrafiącego pojąć wspólne działania, jeśli zaistnieje taka potrzeba.
• Należy rozpoznawać i celebrować sukcesy.
• Konieczne jest posiadanie gotowego do wdrożenia systemu monitorowania i oceniania osiągnięć.
• Kluczową kwestią może okazać się stabilność: należy zastanowić, co może się wydarzyć pod koniec realizacji projektu i skupić się jedynie na opcjach możliwych, zamiast po prostu oczekiwać rewelacyjnych efektów.

Kwestie umów oraz kadry

• Najnowsze projekty realizowane są raczej na zasadach współpracy nieformalnej, pojawia się jednak tendencja do zawierania formalnych porozumień. Należy zastanowić się, na ile takie porozumienia będą dla danego projektu użyteczne.
• Trzeba upewnić się, czy projekt pozostaje w zgodzie z aktualnymi regulacjami prawnymi (np. problem ochrony danych) i bierze pod uwagę wszelkie kwestie odpowiedzialności.
• Rozproszenie funkcji kierowniczej sprawowanej nad zespołem specjalistów z zakresu informacji odpowiedzialnych za serwis może być ryzykowne - należy bardzo wyraźnie wyznaczyć zakresy obowiązków i zasady sprawozdawczości.
• Wolontariusze mogą w znaczący sposób wspierać pacjentów i ich opiekunów w środowisku bibliotecznym, jednakże cały serwis musi być zarządzany przez osobę, która jest w stanie odpowiednio go poprowadzić.

Marketing

• Marketing musi być prowadzony bezustannie (nie wystarczy „wielki szum” przy uruchamianiu serwisu) - trzeba zapewnić na niego odpowiednie środki w budżecie.
• Należy stworzyć widoczny, rozpoznawalny znak handlowy.
• Nie wolno zaniechać marketingu wewnętrznego wśród pracowników bibliotek - oni także muszą poczuć się współtwórcami projektu.

Szkolenia

• Trzeba mieć pewność, że pracownicy znajdujący się „na pierwszej linii” wiedzą, o co chodzi i są odpowiednio przygotowani do zajmowania się docelową grupą klientów.
• Należy zbadać, jakiego rodzaju szkolenia są potrzebne osobom zajmującym się nowym serwisem. Czy są w okolicy wyspecjalizowani w informacji z zakresu ochrony zdrowia bibliotekarze, który mogą przyjść z pomocą? A może oficjalne kursy?

Coraz częściej projekty takie, jak wyżej opisane, są niezwykle ważne dla bibliotek, które prowadzą współpracę skupioną wokół zagadnień ochrony zdrowia. Możliwości rozwoju nowatorskich serwisów wykorzystujących nowoczesne technologie czy też usług specjalistycznych są ogromne. Sprawiają one, że bibliotekom przybywa nowych użytkowników, a bibliotekarze nabywają nowych umiejętności i wiedzy. Ale najważniejsze jest, że mają niebagatelny udział w poprawie kondycji zdrowotnej społeczeństwa.

Przypisy

[1] Strona internetowa Wales Mental Health in Primary Care [dostęp data]. Tryb dostępu: www.wales.nhs.uk/.

[2] Shifting the Balance of Power: next steps. Department of Health. 2001. Available to download from www.dh.gov.uk Strona: Publication and Statistics.

Diana Grimwood-Jones jest niezależnym konsultantem (diana@artemisconsidt.demon.co.uk)

Adresy kontaktowe

Birmingham:

Brian Gambles, dyrektor Central Library (0121 3033372; Brian_Gambles@birmingham.gov.uk) oraz Chandrika Gordhan, kierownik zarządzający, Birmingham Arthritis Resource Centre (0121 4642708; c.gordhan@bham.ac.uk).

Belinda Pearson, kierownik zarządzający, Health Information Shop, Asda, Bourenmouth (0121 318954; healthinfoshop@btconnect.com).

Cambourne:

Diane Wilson, Community Health Information Development Officer, Monkfield Medical Practice, Cambourne (01954 282164; Diane.Wilson@gp-D81637.nhs.uk).

East Renfrewshire :

Marie Hedges, koordynator projektu, Health Connect, Barrhead (0141 577 8435; marie.hedges@renfrewshire.gov.uk) .

Manchester:

Annette Walters, dyrektor ds. informacji, Manchester Libraries and Theatres (0161 2341994); a.walters@notes.manchester.gov.uk) .

Plymouth:

Ann Henderson, kierownik zarządzający ds. informacji, Plymouth Libraries (01752 306795; ann.henderson@plymouth.gov.uk) .

Poole:

Vivienne Grier, specjalista ds. informacji z zakresu ochrony zdrowia, Poole Libraires (01202 675377; v.grier@poole.gov.uk).

Wirral:

Peter Aspinall, kierownik projektu, Wirral Libraries (0151 643 7228; peteraspinall@wirral-libraries.net).

* Artykuł ukazał się w czasopiśmie Update Magazine, December 2004 www.cilip.org.uk/publications/updatemagazine i wydrukowany jest za zgodą wydawcy.

Tłumaczenie: Joanna Grześkowiak, sierpień 2005 r.

Zapewnianie społeczeństwu informacji z zakresu ochrony zdrowia / Diana Grimwood-Jones// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 8/2005 (69) październik. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2005. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2005/69/grimwood.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187